Holland in huizen en jaartallen: 1525 – 2025
Ik doe vaak nutteloze dingen, maar ik denk dat ik mij nu wel heb overtroffen. In juni 2023 waren mijn vrouw en ik een paar dagen op Schiermonnikoog. Mijn vrouw die uit het noorden van Nederland afkomstig is, noemt het eiland overigens Schier, wat ik heel verwarrend vind want het is geen schiereiland, maar dat doet er niet toe.
Tijdens deze minivakantie viel het me op dat er op veel huizen op het eiland een jaartal was aangebracht met het bouwjaar van de woning, veelal in de vorm van muurankers. Het betrof hier zowel oude huizen uit bijvoorbeeld de achttiende eeuw als ook meer moderne huizen. Zie hieronder bijvoorbeeld een huis uit 1724. (Jammer is wel dat er de naam Marten op het huis staat en niet de naam Martin.)
En op onderstaande foto zijn zelfs drie huizen op Schiermonnikoog te zien met een jaartal er op. Het linkerhuis stamt uit 1950, de twee huizen daarnaast uit 1949.
Ik kreeg ter plekke het idee om een verzameling te beginnen van Hollandse huizen met een jaartal er op, met als streven om van elk jaar uit de periode 1600 tot heden een huis te vinden met het jaartal er zichtbaar op, die huizen vervolgen te fotograferen zodanig dat het jaartal zichtbaar is en er dan t.z.t. een boek met foto’s van die huizen te maken, voorzien van een uitgebreide inleiding over het fenomeen huizen met een jaartal er op.
Later bedacht ik dat het ook wel een leuk idee zou zijn om bij elk huis ook een tijdsbeeld te geven van de jaren waarin die huizen zijn gebouwd. Dit dan door bij elke foto puntsgewijs een aantal opmerkelijke dan wel interessante zaken te vermelden die in het jaar dat het huis is gebouwd in Nederland hebben plaatsgevonden dan wel met Nederland te maken hebben. Daarmee krijgt u – twee voor de prijs van één – niet alleen de ontwikkeling van Nederland in foto’s van huizen jaar voor jaar te zien, maar ook nog eens de geschiedenis van Nederland vanaf 1600, jaar voor jaar, te lezen.
Maar om de geschiedenis van Nederland te laten beginnen in het jaar 1600 is een beetje vreemd, omdat Nederland in 1600 midden in de tachtigjarige oorlog zit. Alsof je een voetbalwedstrijd op tv begint uit te zenden vanaf de veertigste minuut, dat doe je ook niet. Ik kon de geschiedenis natuurlijk ook laten beginnen in 1568, het ‘officiële’ begin van de tachtigjarige oorlog, maar dan missen we de “voorbeschouwing”: waarom kwamen de Nederlanden in opstand? Wat zat daar achter?
Daarom bedacht ik aanvankelijk om nog eens 25 jaar verder terug te gaan in de tijd en 1543 als startjaar te kiezen. 1543 is niet zo maar een jaar. Het is namelijk het jaar waarin keizer Karel V de hertog van Gelre definitief verslaat en het hertogdom Gelre toevoegt aan zijn rijk. Gelre is het laatste gebied van ‘de Lage Landen’ – de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden – dat onderdeel wordt van het gebied dat in 1543 de Zeventien Provinciën wordt genoemd. Al deze delen vallen dat jaar voor het eerst gezamenlijk onder één heerser (Karel V). Zes jaar later legt Karel V in de ‘Pragmatieke Sanctie’ “officieel” vast dat de Zeventien Provinciën voortaan als één geheel gezien moeten worden en dat ze altijd samen zullen worden overgeërfd.
In 1543 bestaan de verenigde zeventien provinciën uit vier hertogdommen: Brabant, Gelre, Limburg en Luxemburg; zeven graafschappen: Artois, Henegouwen, Namen, Vlaanderen, Holland, Zeeland en Zutphen; één markgraafschap: Antwerpen en vijf zogeheten heerlijkheden: Friesland, Groningen (inclusief Drenthe), Overijsel, Utrecht en Mechelen. Brussel is de ‘hoofdstad’ van de Zeventien Provinciën. Zie hier een kaartje van de verenigde zeventien provinciën (niet te verwarren met de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden’ die in 1588 ontstond).
Het witte gebied tussen het Hertogdom Brabant en het Hertogdom Limburg is het prinsbisdom Luik waar de bisschop van Luik van Karel V niet alleen de geestelijke rechten maar ook de ‘heerlijke rechten’ mag uitoefenen. Uit de ‘Zeventien Provinciën’ plus het prinsbisdom zullen later Nederland, België en Luxemburg ontstaan. Gedurende twee periodes, 1543 – 1648 en 1815 – 1830, vormen deze drie landen “officieel” één gezamenlijk ‘land’.
Officieus splitsen de Noordelijke Nederlanden zich in 1581 door middel van de ‘Acte van Verlatinghe’ af van de rest van de ‘Zeventien Provinciën’ en met de val van Antwerpen in 1585 volgt min of meer de praktische scheiding tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. Officieel wordt de scheiding tussen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en de (Spaanse) Zuidelijke Nederlanden bekrachtigd door de Vrede van Münster in 1648. (In 1815 worden Nederland en België na de val van Napoleon en het Congres van Wenen weer met elkaar verenigd maar vijftien jaar later gaan ze weer, en nu definitief, uit elkaar.)
Een jaar later, toen ik zag aankomen dat ik niet eerder dan in 2025 voor elk jaar een foto van een huis uit een bepaald jaar zou hebben, besloot ik om nog eens achttien jaar verder terug te gaan in de tijd en het overzicht te laten beginnen in 1525. Daarmee zou ik dan een periode van 500 jaar geschiedenis van Holland in Huizen – van 1525 tot 2025 – hebben.
Ik vond het idee om een dergelijk boek te maken een briljant idee, mijn vrouw vond het een belachelijk idee. Enfin, ik geef toe, het is een even zinloos als ambitieus project, want het zijn veel jaren nog even afgezien van de vraag of er wel überhaupt voor elk jaar uit die periode een huis in Nederland met het betreffende jaartal er op te vinden is. Het kan dus wel even duren voordat we zo ver zijn. Mocht ik overigens gebouwen zien met een jaartal van voor 1525 er op, dan neem ik die uiteraard ook mee in de verzameling, als een soort extraatje uit de categorie ‘vraag niet hoe het kan, maar profiteer ervan.’
Hoe ver zijn we nu?
Ik ben in juni 2023 met dit project begonnen en heb inmiddels 449 van de 500 jaren uit de periode 1525– 2025 te pakken. Dat is 90%. Daarnaast ben ik ook nog eens 15 gebouwen van voor 1525 tegengekomen.
Het plan -“Als we wisten wat we deden, heette het geen onderzoek” – Albert Einstein – is om gebouwen uit het hele land in de verzameling op te nemen. (Op een gegeven moment heb ik her begrip huis wat vergroot zodat ook stadshuizen, molens en boerderijen e.d. met een jaartal er op in aanmerking komen voor de verzameling van huizen met een jaartal er op.)
Het vinden van de huizen met een jaartal er op vraagt de nodige tijd, toeval en geluk. Zo was ik bij voorbeeld in juli 2023 een weekend in Terherne in Friesland. Ik besloot om er even een rondje in de omgeving te fietsen op zoek naar huizen met jaartallen er op. Ik fietste van Terherne via Terkaple en Ter Weksel (oké, die laatste plaats bestaat niet; alleen bij Koot en Bie) weer terug naar Terherne. En wat leverde deze fietstocht van een kilometer of tien mij op aan nieuwe huizen? – althans als nieuw voor mijn collectie – niet één huis. Ik zag onderweg alleen drie huizen met een ‘eerste-steen’ bordje, een boerderij met reuze cijfers op het dak en een brug waarop stond ‘Anno 2000’. Maar nergens huizen of boerderijen met muurankers in de vorm van een jaartal. En dit terwijl sommige boerderijen schreeuwen om muurankers met cijfers. Neem bijvoorbeeld deze boerderij met een oud voorhuis.
Op de voorkant van het kleine voorhuis van de boerderij zijn liefst elf muurankers aangebracht. Dat zijn die zwarte rechte dingen op het huis. Ze dienen om het zogeheten uitknikken van muren tegen te gaan. De muurankers worden aan de voor- én achterzijde verankerd met de balken die de vloeren van de verdiepingen ondersteunen, waardoor het uitknikken van de muren wordt tegen gegaan. Meestal zijn de muurankers rechte dingen, maar soms zie je ook wel muurankers in de vorm van cijfers waarmee het bouwjaar van het huis kan worden aangegeven.
Met zoveel muurankers als op het bovenstaande voorhuis zou je zeggen, dat ze er wel vier in de vorm van een (jaartal-)cijfer hadden kunnen doen, maar nee hoor, kostte blijkbaar te veel geld, zuinige Friezen. Oké, het kan natuurlijk ook zijn dat er wel een jaartal op de boerderij staat en dat de vier rechte muurankers boven de grote ramen het jaar 1111 weergeven. De boerderij zou in dat geval liefst 239 jaar ouder zijn dan het oudste gebouw dat ik tot nu toe aantrof – een huis in Leeuwarden uit 1350 – maar ik denk eerlijk gezegd niet dat die muurankers het jaar 1111 weergeven.
Bezoeken aan steden als Den Haag, Delft, Leiden, Gouda, Dordrecht, Rotterdam, Haarlem, Amsterdam, Alkmaar, Hoorn, Utrecht, Schoonhoven, Gorichem, Deventer, Zutphen, Arnhem, Harlingen, Franeker, Leeuwarden, Vlissingen, Veere, Goes, Zierikzee en Brielle leverden mij wel veel huizen op. Ook fietstochten door plaatsen in de omgeving van Den Haag – wij wonen daar in de omgeving – voerden ons (dat ‘ons’ zijn mijn vrouw die soms zuchtend mee fietst en ik) langs huizen met een jaartal er op, net zoals een fietstocht in augustus 2023 dwars door Nederland – de LF4, de lange-afstandsfietstocht van Den Haag naar Enschede; mijn vrouw noemde die 300 kilometer fietsen overigens vakantie. (Zie hier het verslag van deze fietstocht.) Ook een fietstocht van een kleine week in Zeeland, zie hier verslag daarvan, leverde een vijftiental huizen op.
Ik moet momenteel nog 51 van de 500 huizen met een uniek jaartal zien op te sporen en te fotograferen. Vooralsnog mik ik op eind 2025 als einddatum voor het project. Ach, had ik dit alles maar eerder bedacht. In 2022 hebben mijn vrouw en ik namelijk in twee weken tijd een rondje door heel Nederland gefietst. We zijn toen ongetwijfeld langs heel veel huizen met een jaartal er op gefietst. Terugkijkend naar die foto’s van die fietstocht zie ik dat ik bij toeval drie gebouwen met een jaartal er op heb gefotografeerd – gelijk opgenomen in de collectie natuurlijk – maar we zullen ongetwijfeld langs meer huizen met een jaartal er op zijn gefietst. Maar ja, niet gefotografeerd dus. (Zie hier het verslag van deze vakantie.)
Enfin, ziet u ergens de komende tijd een dubieus om zich heen kijkend mannetje voorbij fietsen die naar uw huis zit te kijken, weet dan dat ik het ben.
In de subpagina’s vindt u verdeeld over tijdvakken van een eeuw het overzicht van de huizen met jaartallen die inmiddels al zijn vastgelegd op een foto. De huizen staan gesorteerd op de volgorde van de jaartallen op de huizen. Voor elk huis staat aangeven: het jaartal, de plaats waar het huis staat, een foto van het huis waar het jaartal op te zien is en wanneer de foto is genomen. (Als u op een foto klikt, dan krijgt u een grotere foto van het huis te zien. U kunt daarna weer terug keren naar de pagina door op het <- tekentje linksboven naast het webpagina-adres te klikken.)
Om een tijdsbeeld te geven van het jaar waarin de huizen zijn gebouwd worden bij elk jaar daarnaast puntsgewijs een aantal opmerkelijke gebeurtenissen vermeld die dat jaar in Nederland plaats hebben gevonden of met Nederland te maken hebben, waarmee u een beeld krijgt van de geschiedenis van Holland in huizen en jaren. Het is uiteraard geen volledige geschiedenis van de Nederlanden. Verre van dat zelfs. Het is vooral bedoeld om een tijdsbeeld te geven.
(Van 1525 tot 1648 en van 1815 tot 1830 vormden Nederland en België plus Luxemburg formeel één ‘land’: de Nederlanden. Voor die jaren vermeld ik de belangrijkste gebeurtenissen van de combinatie (‘Wat gebeurt er in de Nederlanden’). Voor de andere jaren vermeld ik alleen de belangrijkste gebeurtenissen in Nederland.
Het aantal verschillende jaren per periode waarvan al een huis met een jaartal er op is vastgelegd bedraagt momenteel per periode:
- Huizen van voor 1525: 15 stuks
Huizen uit de onderzoeksperiode:
- Periode 1525 – 1600: 59 van de 76 stuks
- Periode 1601 – 1700: 100 van de 100 stuks
- Periode 1701 – 1800: 98 van de 100 stuks
- Periode 1801 – 1900: 86 van de 100 stuks
- Periode 1901 – 2000: 85 van de 100 stuks
- Periode 2001 – heden: 21 van de 24 stuks
- Totaal periode 1525 – heden: 449 van de 500 stuks
De begeleidende teksten met ‘nutteloze kennis’, over datgene dat in het jaar van de bouw van de huizen in Nederland plaats heeft gevonden of met Nederland te maken heeft, zijn deels uitgewerkt voor de huizen van voor 1900 (ook voor de jaren waarvan ik nog geen foto heb van een gebouw; dit om de continuïteit van het verhaal van de geschiedenis te houden.). Bij een aantal jaren moeten die teksten echter nog worden geschreven, maar geen paniek, die teksten komen nog. Bij die huizen staat dan bij het onderdeel ‘Wat gebeurt er in xxxx’: “Volgt nog”.
De begeleidende teksten bij de foto’s van alle gebouwen van na 1900 moeten nog allemaal worden geschreven. Ook die volgen nog wel een keer. Alles op zijn tijd.
Nederland kent een hoop geschiedenis en elke dag komt er wat geschiedenis bij. Enfin, zie hier de tot nu toe gevonden en gefotografeerde gebouwen per jaar per eeuw. Vraag niet hoe het kan, maar profiteer ervan.
Wellicht staat uw eigen woning hierboven en kunt u zien wat het bouwjaar van uw huis is en wat er in dat jaar is gebeurd.
Wie wil weten of er oude gebouwen in zijn of haar eigen woonplaats staan, op de Wikipedia staan diverse overzichten van Rijksmonumenten per plaats. Soms wordt daarbij vermeld uit welk jaar een gebouw afkomstig is. Een andere handige site voor mij is de site van Gevelstenen.net. Deze site bevat van heel veel steden en dorpen in Nederland een overzicht van gevelstenen op gebouwen met afbeeldingen inclusief beschrijvingen van de gevelstenen. Als er een jaartal op de gevelsteen staat, dan vermelden ze dat ook. Aangezien ze ook de adressen vermelden, is dat natuurlijk heel handig voor mij.
Ook een handige site om meer informatie over huizen te krijgen is die van KadastraleKaart.com met allerlei informatie.
Tot slot van dit woord vooraf, ik kan het u van harte aanraden als u door een straat loopt, ook al bent u helemaal niet geïnteresseerd in jaartallen op huizen, om toch eens omhoog te kijken en de gebouwen te aanschouwen. Nederland telt heel veel interessante huizen. U zult verbaasd staan van de verscheidenheid en schoonheid. Dus kijk eens wat vaker omhoog als u ergens loopt.
Eén waarschuwing moet ik hierbij echter wel plaatsen. Als u lang en vaak omhoog naar huizen kijkt, dan kunt u op een gegeven moment het gevoel krijgen dat de huizen terug gaan kijken. Ik had dat bijvoorbeeld heel eventjes bij dit huis in Leiden, totdat ik zag dat het vier beelden waren die naar mij keken.
Maar bij dit huis, wat ook in Leiden staat, zag ik geen beelden bevestigd aan het huis, maar toch had ik het gevoel dat het huis mij aankeek. Heel unheimisch.
Alsof er een groot oog naar mij keek!
Maar goed, via de onderstaande links kunt u verder naar de inleiding of naar de pagina’s met de huizen en de geschiedenis uit een bepaalde periode gaan. Dus, als u zich een keer een jaar wilt vervelen, in de subpagina’s kunt de gebouwen uit de jaren op ware grootte zien- oké, niet de gebouwen zelf maar de foto’s – en wat er in die jaren gebeurde. Klik op één van de onderstaande links om naar de inleiding of naar de huizen uit een bepaalde periode te gaan.