Ik doe vaak nutteloze dingen, maar ik denk dat ik mij nu wel heb overtroffen. In juni 2023 waren mijn vrouw en ik een paar dagen op Schiermonnikoog. Mijn vrouw die uit het noorden van Nederland afkomstig is, noemt het eiland overigens Schier, wat ik heel verwarrend vind want het is geen schiereiland, maar dat doet er niet toe.
Tijdens deze minivakantie viel het me op dat er op veel huizen op het eiland een jaartal was aangebracht met het bouwjaar van de woning, veelal in de vorm van muurankers. Het betrof hier zowel oude huizen uit bijvoorbeeld de achttiende eeuw als ook meer moderne huizen. Zie hieronder bijvoorbeeld een huis uit 1724. (Jammer is wel dat er de naam Marten op het huis staat en niet Martin.)
En op onderstaande foto zijn zelfs drie huizen op Schiermonnikoog te zien met een jaartal er op. Het linkerhuis stamt uit 1950, de twee huizen daarnaast uit 1949.
Ik kreeg ter plekke het idee om een verzameling te beginnen van Hollandse huizen met een jaartal er op, met als streven om van elk jaar uit de periode 1600 tot heden een huis te vinden met het jaartal er zichtbaar op, die huizen vervolgen te fotograferen zodanig dat het jaartal zichtbaar is en er dan t.z.t. een boek met foto’s van die huizen te maken, voorzien van een uitgebreide inleiding over het fenomeen huizen met een jaartal er op.
Later bedacht ik dat het ook wel een leuk idee zou zijn om bij elk huis ook een tijdsbeeld te geven van de jaren waarin die huizen zijn gebouwd. Dit door bij elke foto puntsgewijs een aantal opmerkelijke zaken te vermelden die in het jaar dat het huis is gebouwd in Nederland hebben plaatsgevonden dan wel met Nederland te maken hebben. Daarmee krijgt u – twee voor de prijs van één – niet alleen de ontwikkeling van Nederland in foto’s van huizen te zien, maar ook nog eens de geschiedenis van Nederland, jaar voor jaar, van de laatste 400 jaar te lezen.
Maar om de geschiedenis van Nederland te laten beginnen in het jaar 1600 is een beetje vreemd, omdat Nederland in 1600 midden in de tachtigjarige oorlog zit. Alsof je een voetbalwedstrijd op tv begint uit te zenden vanaf de veertigste minuut, dat doe je ook niet. Ik kan de geschiedenis natuurlijk laten beginnen in 1568, het ‘officiële’ begin van de tachtigjarige oorlog, maar dan missen we de “voorbeschouwing”: waarom kwamen de Nederlanden in opstand? Wat zat daar achter?
Daarom heb ik bedacht om nog eens 25 jaar verder terug in de tijd te gaan en dan beland ik in 1543 en dat is niet een toevallige keuze voor het startjaar van deze geschiedenis. De reden dat ik voor 1543 als startjaar heb gekozen is dat keizer Karel V in dat jaar de hertog van Gelre definitief verslaat en het hertogdom Gelre toevoegt aan zijn rijk. Gelre is het laatste gebied van ‘de Lage Landen’ – de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden – dat onderdeel wordt van het gebied dat op dat moment de Zeventien Provinciën wordt genoemd. Al deze delen vallen in 1543 voor het eerst gezamenlijk onder één heerser (Karel V). Zes jaar later legt Karel V in de ‘Pragmatieke Sanctie’ “officieel” vast dat de Zeventien Provinciën voortaan als één geheel gezien moeten worden en dat ze altijd samen zullen worden overgeërfd.
In 1543 bestaan de verenigde zeventien provinciën uit vier hertogdommen: Brabant, Gelre, Limburg en Luxemburg; zeven graafschappen: Artois, Henegouwen, Namen, Vlaanderen, Holland, Zeeland en Zutphen; één markgraafschap: Antwerpen en vijf zogeheten heerlijkheden: Friesland, Groningen (inclusief Drenthe), Overijsel, Utrecht en Mechelen. Brussel is de hoofdstad van de Zeventien Provinciën. Zie hier een kaartje van de verenigde zeventien provinciën, niet te verwarren met de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden’ die in 1588 ontstond.
Uit de ‘Zeventien Provinciën’ zullen later Nederland, België en Luxemburg ontstaan; gedurende twee periodes, 1543 – 1648 en 1815 – 1830, vormen deze drie landen “officieel” één gezamenlijk ‘land’.
Officieus splitsen de Noordelijke Nederlanden zich in 1581 door middel van de ‘Acte van Verlatinghe’ af van de rest van de ‘Zeventien Provinciën’ en met de val van Antwerpen in 1585 volgt min of meer de praktische scheiding tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. Officieel wordt de scheiding tussen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en de (Spaanse) Zuidelijke Nederlanden bekrachtigd door de Vrede van Münster in 1648. In 1815 worden Nederland en België na de val van Napoleon en het Congres van Wenen weer met elkaar verenigd maar vijftien jaar later gaan ze weer, en nu definitief, uit elkaar.
Ik vond het idee om een dergelijk boek te maken een briljant idee, mijn vrouw vond het een belachelijk idee. Enfin, ik geef toe, het is een even zinloos als ambitieus project, want het zijn veel jaren – bijna 500 – nog even afgezien van de vraag of er wel überhaupt voor elk jaar uit die periode een huis in Nederland met het betreffende jaartal er op te vinden is. Het kan dus wel even duren voordat we zo ver zijn. Mocht ik overigens huizen aantreffen met een jaartal van voor 1543 er op, dan neem ik die uiteraard ook mee in de verzameling, als een extraatje uit de categorie ‘vraag niet hoe het kan, maar profiteer ervan.’
Hoe ver zijn we nu?
Ik ben in juni 2023 met dit project begonnen en heb inmiddels 398 van de 481 jaren uit de periode 1543 – 2024 te pakken. Dat is 83%. (Daarnaast ben ik ook nog eens 17 gebouwen van voor 1543 tegengekomen. Bij elkaar omvat ‘de verzameling’ inmiddels dus meer dan 400 gebouwen met een jaartal uit verschillende jaren.)
Het plan -“Als we wisten wat we deden, heette het geen onderzoek” – Albert Einstein – is om niet alleen huizen uit Schiermonnikoog en Zuid Holland, de provincie waar ik woon, mee te nemen maar huizen uit het hele land. Dat vraagt de nodige tijd, toeval en geluk. Zo was ik bij voorbeeld in juli 2023 een weekend in Terherne in Friesland. Ik besloot om ook even een rondje in de omgeving te fietsen op zoek naar huizen met jaartallen er op. Ik fietste van Terherne via Terkaple en Ter Weksel (oké, die laatste plaats bestaat niet; alleen bij Koot en Bie) terug naar Terherne. En wat leverde deze fietstocht mij op aan nieuwe huizen? – althans als nieuw voor mijn collectie – niet één huis. Ik zag onderweg alleen drie huizen met een ‘eerste-steen’ bordje, een boerderij met reuze cijfers op het dak en een brug waarop stond ‘Anno 2000’. Maar nergens huizen of boerderijen met muurankers in de vorm van een jaartal. En dit terwijl sommige boerderijen schreeuwen om muurankers met cijfers. Neem bijvoorbeeld deze boerderij met een oud voorhuis.
Op de voorkant van het kleine voorhuis van de boerderij zijn liefst elf muurankers aangebracht. Dat zijn die zwarte rechte dingen op het huis.
Je zou zeggen, daarvan hadden ze er toch wel vier in de vorm van een (jaartal-)cijfer kunnen doen, maar nee hoor, kostte blijkbaar te veel geld, zuinige Friezen. Oké, het kan natuurlijk ook zijn dat er wel een jaartal op de boerderij staat en dat de vier rechte muurankers boven de grote ramen het jaar 1111 weergeven. De boerderij zou in dat geval liefst 239 jaar ouder zijn dan het oudste gebouw dat ik tot nu toe aantrof – een huis in Leeuwarden uit 1350 – maar ik denk eerlijk gezegd niet dat die muurankers het jaar 1111 weergeven.
Bezoeken aan steden zoals Den Haag, Delft, Leiden, Gouda, Dordrecht, Rotterdam, Haarlem, Amsterdam, Alkmaar, Utrecht, Schoonhoven, Gorichem, Deventer, Zutphen, Arnhem, Harlingen Franeker en Leeuwarden leverden tot nu toe de meeste huizen op. Ook fietstochten door plaatsen in de omgeving van Den Haag voerden ons (dat ‘ons’ zijn mijn vrouw die soms zuchtend mee fietst en ik) langs huizen met een jaartal er op, net zoals een fietstocht in augustus 2023 dwars door Nederland – de LF4, de lange-afstandsfietstocht van Den Haag naar Enschede; mijn vrouw noemt die 300 kilometer fietsen overigens vakantie. (Zie hier het verslag van deze fietstocht.)
Ik moet nog 83 van de 481 huizen met een uniek jaartal zien op te sporen en te fotograferen. Ik heb hier niet echt een planning voor gemaakt. Vooralsnog mik ik op 2025 als einddatum voor het project. Dat houdt natuurlijk ook weer een extra jaar (2025) in. (Het stopt nooit.) We hebben dus nog wel even te gaan. Maar ach, had ik dit alles maar eerder bedacht. In 2022 hebben mijn vrouw en ik namelijk in twee weken tijd een rondje door heel Nederland gefietst. We zijn toen ongetwijfeld langs heel veel huizen met een jaartal er op gefietst. Terugkijkend naar die foto’s van die fietstocht zie ik dat ik bij toeval drie gebouwen met een jaartal er op heb gefotografeerd – gelijk opgenomen in de collectie natuurlijk – maar we zullen ongetwijfeld langs veel meer huizen met een jaartal er op zijn gefietst. Maar ja, niet gefotografeerd dus. (Zie hier het verslag van deze vakantie.)
Enfin, ziet u ergens de komende tijd een dubieus om zich heen kijkend mannetje voorbij fietsen die naar uw huis zit te kijken, weet dan dat ik het ben.
In de subpagina’s vindt u verdeeld over tijdvakken van een eeuw het overzicht van de huizen met jaartallen die inmiddels al zijn vastgelegd op een foto. De huizen staan gesorteerd op de volgorde van de jaartallen op de huizen. Voor elk huis staat aangeven: het jaartal, de plaats waar het huis staat, een foto van het huis waar het jaartal op te zien is en wanneer de foto is genomen. (Als u op een foto klikt, dan krijgt u een grotere foto van het huis te zien. U kunt daarna weer terug keren naar de pagina door op het <- tekentje linksboven naast het webpagina-adres te klikken.)
Om een tijdsbeeld te geven van het jaar waarin de huizen zijn gebouwd worden bij elk jaar daarnaast puntsgewijs een aantal opmerkelijke gebeurtenissen vermeld die dat jaar in Nederland plaats hebben gevonden of met Nederland te maken hebben, waarmee u een beeld krijgt van de geschiedenis van Holland in huizen en jaren. Het is uiteraard geen volledige geschiedenis van de Nederlanden. Verre van dat zelfs. Het is vooral bedoeld om een tijdsbeeld te geven.
(Van 1543 tot 1648 en van 1815 tot 1830 vormden Nederland en België plus Luxemburg formeel één ‘land’: de Nederlanden. Voor die jaren vermeld ik de belangrijkste gebeurtenissen van de combinatie (‘Wat gebeurt er in de Nederlanden’). Voor de andere jaren vermeld ik alleen de belangrijkste gebeurtenissen in Nederland.
Het aantal verschillende jaren per periode waarvan al een huis met een jaartal er op is vastgelegd bedraagt momenteel per periode:
- Huizen van voor 1543: 17 stuks
Huizen uit de onderzoeksperiode:
- Periode 1543 – 1600: 39 van de 57 stuks
- Periode 1600 – 1700: 99 van de 100 stuks
- Periode 1700 – 1800: 95 van de 100 stuks
- Periode 1800 – 1900: 76 van de 100 stuks
- Periode 1900 – 2000: 72 van de 100 stuks
- Periode 2001 – heden: 16 van de 24 stuks
- Totaal periode 1543 – heden: 398 van de 481 stuks
De begeleidende teksten met ‘nutteloze kennis’, over datgene dat in het jaar van de bouw van de huizen in Nederland plaats heeft gevonden of met Nederland te maken heeft, zijn deels uitgewerkt voor de huizen van voor 1900 (ook voor de jaren waarvan ik nog geen foto heb van een gebouw; dit om de continuïteit van het verhaal van de geschiedenis te houden.). Bij een aantal jaren moeten die teksten echter nog worden geschreven, maar geen paniek, die teksten komen nog. (Bij die huizen staat dan bij het onderdeel ‘Wat gebeurt er in xxxx’: “Volgt nog”).
De begeleidende teksten bij de foto’s van alle gebouwen van na 1900 moeten nog worden geschreven. Ook die volgen nog wel een keer. Alles op zijn tijd.
Nederland kent een hoop geschiedenis en elke dag komt er wat bij. Enfin, zie hier de tot nu toe gevonden en gefotografeerde gebouwen per jaar per eeuw. Vraag niet hoe het kan, maar profiteer ervan.
Wellicht staat uw eigen woning hierboven en kunt u zien wat het bouwjaar van uw huis is en wat er in dat jaar is gebeurd. Mocht dat niet het geval zijn en wilt u weten hoe oud uw huis is, of dat van de buren of dat van de koning, op de site van de Engelse organisatie ‘Parallel – een softwarebedrijf (“a software development consultancy specialising in interactive mapping, data visualisation and insight)” – staat een interactieve kaart dat de ouderdom van tien miljoen huizen in Nederland laat zien.
De achterliggende database maakt gebruik van de ‘Basisregistratie Adressen en Gebouwen’; versie 2020 van de overheid en omvat 10 miljoen huizen. De kleuren van de huizen laten zien in welke ouderdomscategorie de huizen vallen en als u op een specifiek huis gaat staan, dan krijgt u het exacte bouwjaar van het huis te zien. Zie hieronder de woning van de koning op de kaart weergegeven. (Volgens de ‘Basisregistratie Adressen en Gebouwen’ is het huis van de koninklijke familie, Huis ten Bosch, gebouwd in 1645.
Zie hier de link naar de database op hun site (of op het bovenstaande plaatje klikken). Voor mij is de site handig om te zien waar veel huizen uit een bepaalde periode staan. Helaas laat de site van dit bedrijf (uit Leeds) niet zien of er op die huizen ook een jaartal te zien is. Ze geven alleen het bouwjaar van het huis aan.
Een andere heel handige site voor mij is de site van Gevelstenen.net. Deze site bevat van heel veel steden en dorpen in Nederland een overzicht van gevelstenen op gebouwen met afbeeldingen inclusief beschrijvingen van de gevelstenen. Als er een jaartal op de gevelsteen staat, dan vermelden ze dat ook. Aangezien ze ook de adressen vermelden, is dat natuurlijk heel handig voor mij.
Ook een handige site om meer informatie over huizen te krijgen is die van KadastraleKaart.com met allerlei informatie, inclusief bouwjaar.
Tot slot van dit woord vooraf, ik kan het u van harte aanraden als u door een straat loopt, ook al bent u helemaal niet geïnteresseerd in jaartallen op huizen, om toch eens omhoog te kijken en de gebouwen te aanschouwen. Nederland telt heel veel interessante huizen. U zult verbaasd staan van de verscheidenheid en schoonheid. Dus kijk eens wat vaker omhoog als u ergens loopt.
Eén waarschuwing moet ik hierbij echter wel plaatsen. Als u lang en vaak omhoog naar huizen kijkt, dan kunt u op een gegeven moment het gevoel krijgen dat de huizen terug gaan kijken. Ik had dat bijvoorbeeld heel eventjes bij dit huis in Leiden, totdat ik zag dat het vier beelden waren die naar mij keken.
Maar bij dit huis, wat ook in Leiden staat, zag ik geen beelden bevestigd aan het huis, maar toch had ik het gevoel dat het huis mij aankeek. Heel unheimisch.
Alsof er een groot oog naar mij keek!
Maar goed, via de onderstaande links kunt u verder naar de inleiding of naar de pagina’s met de huizen en de geschiedenis uit een bepaalde periode gaan. Dus, als u zich een keer een jaar wilt vervelen in de subpagina’s kunt de gebouwen uit de jaren op ware grootte zien- oké, niet de gebouwen zelf maar de foto’s – en wat er in die jaren gebeurde. Klik op één van de onderstaande links om naar de inleiding of naar de huizen uit een bepaalde periode te gaan.
Als ik u was, dan zou ik eerst de inleiding lezen om wat meer achtergrond te krijgen over het waarom en het hoe van jaartallen op huizen en hoe mijn speurtocht verliep, maar u kunt natuurlijk ook direct naar een bepaalde de periode gaan. Het staat u vrij.