Dit zijn de tot dusver gefotografeerde gebouwen uit deze periode.

De periode 1901 – 1925: huis voor huis; jaar voor jaar

1901: Voorschoten; foto genomen op 10 juli 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1901?

• Aan het begin van deze eeuw telt het Koninkrijk der Nederlanden zo’n 40 miljoen inwoners. Nederland kent ongeveer 5 miljoen inwoners. In Nederlands-Indië wonen er zo’n 35 miljoen mensen, waarvan slechts 50.000 Nederlandssprekend zijn. De Antillen tellen in totaal ongeveer 50.000 inwoners. In Suriname leven naar schatting 80.000 mensen, waarvan er 30,000 naar het land zijn gehaald om op de plantages te werken.
• Op 7 februari trouwt de dan 20-jarige koningin Wilhelmina met de 24-jarige  Duitser Heinrich Wladimir Albrecht Ernst Herzog zu Mecklenburg. Na het huwelijk wordt zijn voornaam vernederlandst in Hendrik en krijgt hij de titel ‘Prins der Nederlanden’. Het zal geen gelukkig huwelijk worden.
• Het is dan ook geen huwelijk uit liefde maar een gearrangeerd huwelijk. Er wordt als huwelijkspartner voor Wilhelmina gezocht naar een adellijk iemand van buitenlandse afkomst. Vanwege de op dat moment gaande Boerenoorlog tussen Engeland en de van de Hollanders afstammende Boeren in Zuid-Afrika komen Engelse kandidaten niet in aanmerking. Er wordt daarom vooral gekeken naar een Duitser van adel.  Heinrich is samen met een broer van hem en iemand van een andere Duitse adellijke familie één van de drie kandidaten die in mei van 1900 door koningin-moeder Emma en koningin Wilhelmina op het Slot Schwarzburg in Thüringen zijn uitgenodigd om te kijken of één van hen een geschikte huwelijkskandidaat zou kunnen zijn. Hendriks broer komt echter niet opdagen. Hendrik wel en hij krijgt van Emma en Wilhelmina de voorkeur boven de andere kandidaat.

Heinrich met Wilhelmina op 17 oktober 1900, een dag na de bekendmaking van hun verloving

• Op 24 februari komt de Engels koning Edward VI per schip aan in Vlissingen. Hij is op weg naar een Duits kuuroord. Op de kade wordt hij opgewacht door een groep demonstranten die luidkeels het volkslied van Transvaal zingen als protest tegen de Boerenoorlog.
• Op 17maart wordt de Vrijzinnig-Democratische Bond opgericht. Ze streven naar algemeen kiesrecht, ook voor vrouwen. Ook zijn ze voorstander van een stelsel van sociale zekerheid. In 1946 zullen ze met de SDAP fuseren tot de Partij van de Arbeid.
• Op 28 april wordt in Amsterdam de Nederlandse Atletiekunie opgericht. Het is de opvolger van van de Nederlandse Athletiekbond,  die in 1899 ontstond na de splitsing van de Nederlandsche Voetbal en Athletiek Bond in twee verschillende sportbonden.
• In juni wordt de eerste woningwet van Nederland goedgekeurd en gepubliceerd. De wet draagt gemeentes op om voorwaarden te stellen voor goede woningbouw, zoals de aanwezigheid van wc’s, licht en voldoende ruimte. Gemeentes krijgen ook het recht om woningen onbewoonbaar te verklaren, waarna ze gesloopt kunnen worden. Daarnaast gaat de overheid investeren in de bouw van betere woningen. Dat de wet nodig is blijkt wel uit  het feit dat er bijvoorbeeld in Amsterdam veel kinderrijke gezinnen leven in kelderwoningen met slechts één kamer met enkele bedstedes en vaak maar één kleine raampje dat zich op straathoogte bevindt,
• Op 24 juni komt de mijnwet tot stand. Die bepaalt dat het Zuid-Limburgse kolengebied, voor zover dat nog niet aan particuliere bedrijven in concessie is gegeven, voor ontginning wordt toegewezen aan de staat. Een jaar later worden de ‘Staatsmijnen in Limburg’ opgericht.
• De verkiezingen in juni worden gewonnen door de rechtse partijen. De ARP van Abraham Kuyper vormt samen met de Rooms-Katholieken de regering . Per 1 november 1901 wordt Kuyper de vaste voorzitter van de ministerraad, te vergelijken met de huidige minister-president. Tot dan was er (formeel) een wisselend voorzitterschap.
• Op 24 september vindt in Valkenburg het eerste dodelijke auto-ongeluk in Nederland plaats. Een auto met een Nederlandse officier en drie buitenlandse militaire attachees botst tegen de  Grendelpoort. De Nederlandse officier baron Van Asbeck raakt dodelijk gewond en overlijdt even later. Uit de ‘De Maas- en Roerbode’ van 26 september 1901. “Een automobiel, waarin eenige officieren van het Nederlandsche leger en eenige buitenlandsche militaire attachés waren gezeten, is omgevallen. De kapitein van den generalen staf, baron Van Asbeck, en de overste Von Ziegler, Pruisische militair attaché, werden ernstig, en de heeren Von Müller, Russisch attaché, en Von Klehstadt, militair attaché van Noorwegen, licht gewond. De toestand van kapitein van Asbeck werd al dadelijk hoogst ernstig ingezien. In den opvolgenden nacht is hij dan ook overleden. Ook de wonden van overste Von Ziegler waren van ernstigen aard. De kwetsuren van den Russischen attaché Von Müller en van den attaché van Noorwegen Von Klehstadt zijn nader gebleken van weinig beteekenis te zijn”.
• Koningin Wilhelmina is na haar huwelijk al snel zwanger geraakt, maar in november krijgt ze een miskraam.
• Op 9 december opent in Den Haag het eerste consultatiebureau voor zuigelingen zijn deuren. Het is opgericht door de Haagse huisarts Plantenga. Aanleiding is de hoge sterfte onder pasgeborenen. Moeders kunnen er advies krijgen en daarnaast (extra) gesteriliseerde melk. De praktijk is vooral bedoeld voor ‘on- en minvermogenden’, in het bijzonder voor moeders die geen borstvoeding kunnen geven. Ze kunnen er dagelijks hun kind laten wegen en de dosis melk voor de volgende dag op halen. Ze moeten dan wel de vuile luiers meenemen. Die dienen als bewijs dat de baby’s daadwerkelijk de voorgeschreven hoeveelheid hebben gedronken.
• Op 10 december worden voor het eerst in de geschiedenis de Nobelprijzen uitgereikt. De Nederlander Jacobus van ’t Hoff ontvangt de allereerste Nobelprijs voor Scheikunde.

1902: Den Haag; foto genomen op 26 juni 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1902?

• Op 23 april wordt in de Czaar Peterstraat in Amsterdam de allereerste door de bevolking zelf opgezette openbare speeltuin geopend.
• Begin mei krijgt koningin Wilhelmina voor de tweede keer een miskraam. Dit keer als gevolg van een typhus-aanval. In 1906 zal ze nog een derde miskraam krijgen, maar een zwangerschap in 1908/1909 zal tot opluchting van het hof wel leiden tot een geboorte van een troonopvolgster (op 30 april 1909; de latere koningin Juliana).
• Op de suikerrietplantage Mariënburg aan de Beneden-Commewijne in Suriname komt het op 29 juli tot ongeregeldheden. De contractarbeiders vinden dat ze voor te weinig loon veel te hard en te lang moeten werken. De protesten monden uit in gewelddadigheden, waarbij de Schotse directeur James Mavor met kapmessen wordt gedood. De autoriteiten sturen de volgende dag het leger naar de plantage en arresteren 14 mensen. Een woedende menigte eist de vrijlating van deze mensen, waarop de militairen het vuur openen. Hierbij komen 24 Hindoestanen om het leven en raken nog eens 22 mensen gewond. Deze worden gearresteerd. Acht van hen worden veroordeeld tot 12 jaar dwangarbeid. Het is de grootste en bloedigste opstand in Suriname.
• Op 1 augustus wordt de Centrale Gezondheidsraad ingesteld. Er komt een een Staatstoezicht op de Volksgezondheid, dat inspecties uitvoert. Daarnaast adviseert de Gezondheidsraad de regering.
• In Nederlands-Indië is de Nederlands overheid actief betrokken bij de productie en de handel van opium. In 1902 schrijft de hoofdredacteur van het Bataviaasch Nieuwsblad, een zekere J.F. Scheltema, hierover een verontwaardigd commentaar in het Nieuwsblad: ‘Het lag geheel in de lijn der opiumpolitiek die, als het eerste dat onder het gezag der Nederlandsche vlag te Kota Radja in Atjeh nodig was, niet een kerk deed verrijzen of een school of enige andere instelling van openbaar nut maar een opiumkit! Het geld gaat boven de beteugeling der volkszonden en daarom hebben wij tweehonderd jaar lang de neiging tot amfioengenot bij de bevolking van Java en Madoera (en in de gehele archipel) laten wortelschieten en aangekweekt.’ Naar aanleiding van dit commentaar wordt Scheltema ontslagen.
• In 1902 ontstaat er ophef, gevolgd door veel discussies vol vooroordelen over een gepubliceerde gerechtelijke statistiek. Bij een uitsplitsing over de verschillende gezindten van de mensen die veroordeeld zijn voor een misdrijf blijken namelijk mensen met een katholiek geloof oververtegenwoordigd te zijn; 32,7 veroordelingen per 10.000 inwoners, gevolgd door 27,7 veroordelingen per 10.000 inwoners voor Nederlands Hervormenden en 7,7 veroordelingen per 10.000 inwoners voor gereformeerden. Er volgt een discussie over de gevonden statistische relaties die tot aan 1913 zal duren. Ook de Romeinse Curie in Rome mengt zich in de discussie. De conclusie luidt uiteindelijk dat de verschillen in de criminaliteitscijfers vooral bepaald worden door sociaaleconomische factoren. De katholieke bevolkingsgroep bevindt zich voor een groter deel dan de andere gezindten in de kwetsbare onderste lagen van de maatschappij. De daarmee samenhangende grotere armoede (gepaard met drankmisbruik) zou daarmee de verklaring zijn voor de criminogene factor.

1903: Katwijk aan de Rijn; foto genomen op 10 augustus 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1903?

• In januari breken in de Amsterdamse haven stakingen uit. Directe aanleiding is een conflict in de haven over de inzet van werknemers van een bedrijf, dat zijn werknemers verbiedt om zich te organiseren, bij een bedrijf waarbij de werknemers wel georganiseerd zijn. Een aantal georganiseerde werknemers weigeren samen te werken met de ongeorganiseerden arbeiders en worden ontslagen. Daarop leggen duizenden havenarbeiders het werk neer.
• De staking breidt zich al snel uit tot de spoorwegen en van en naar Amsterdam rijden geen treinen meer. Het leidt tot een beroemde affiche.

“Gansch het raderwerk staat stil, als uw machtige arm het wil” – spotprent van Albert Hahn op de voorpagina van Het Volk.

• Een aantal stakers wordt gearresteerd en veroordeeld tot een gevangenisstraf, waaronder het SDAP-Kamerlid Frederik Hugenholz, een voormalige predikant. Hij speelt een leidende rol bij de spoorwegstaking en wordt vanwege ‘opruiing’ veroordeeld tot een maand gevangenisstraf.
• De stakers blijven echter volhouden en op 31 januari geven de haven- en spoorwegbedrijven toe. De ontslagen haven- en spoorarbeiders worden weer in dienst genomen, het ingehouden loon tijdens de staking alsnog uitbetaald en enkele vakbonden worden erkend.
• Regeringsleider Abraham Kuyper ziet de stakingen echter als een vorm van anarchie en dient op 25 februari enkele wetsvoorstellen in die stakingen bij de gemeente, het Rijk of openbare voorzieningen in het vervolg verbieden en strafbaar stellen. De maximumstraf voor stakers kan oplopen tot zes jaar gevangenis. Op 9 april keurt de Tweede Kamer deze ‘worgwetten’ of ‘dwangwetten’ zoals de critici deze wetten noemen goed. Een ‘Comité tot Verweer’ roept op tot een staking tegen de wetten, maar al snel wordt met hulp van het leger deze staking de kop ingedrukt.
• Op 13 maart overlijdt in Utrecht  op 88-jarige leeftijd de schrijver, predikant en hoogleraar Nicolaas Beets. Zijn bekendste werk is de ‘Camera Obscura’ dat hij in 1839 op 24-jarige leeftijd in zijn studententijd schreef onder het pseudoniem Hildebrand.
• Op 27 maart wordt aan het Rokin in Amsterdam een nieuw  beursgebouw geopend, de huidige ‘Beurs van Berlage’. Deze vervangt het vroegere beursgebouw dat op deze plaats stond. Het gebouw is het resultaat van een proces dat al in 1885 begon met het uitschrijven van een prijsvraag (waarbij architect Berlage overigens niet de winnaar van was.)
• In 1903 publiceert de Nederlandse arts en hoogleraar in de fysiologie en histologie aan de Rijksuniversiteit Leiden, Willem Einthoven, een schrijven getiteld:  “Galvanometrische registratie van het menschelijk electrocardiogram”, waarin hij de door hem uitgevonden snaargalvanometer beschrijft. Hiermee  kunnen  elektrocardiogrammen (ECG’s ) worden gemaakt. In 1924 zal hij hiervoor de Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde krijgen.
• In 1903 verschijnt Afke’s tiental, een jeugdboek van  Nienke van Hichtum (een pseudoniem van Sjoukje Maria Diderika Troelstra-Bokma de Boer,) Ze is op dat moment de echtgenote van de socialistenleider Pieter Jelles Troelstra. Het huwelijk zal in 1907 ontbonden worden.

1904: Oegstgeest; foto genomen op 11 juli 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1904?

• Op 4 februari vergaat de stoomtrawler Judith uit Vlaardingen op de Noordzee. Negen opvarenden verdrinken.
• Op 1 maart wordt een nieuwe Telegraaf- en Telefoonwet aangenomen. De wet bepaalt dat concessies die verleend zijn aan particuliere instellingen en gemeentes voor telefoonnetten e.d.  voorzieningen moeten bevatten voor eventuele overnames door het Rijk. (In 1908 zal het Rijk het lokale net van Nijmegen overnemen.) Ook mag het Rijk volgens de wet zelf lokale telefoonnetten opzetten en exploiteren. (Als eerste zal dat in 1906 in Rhenen geschieden.)
• De Atjeh-oorlog is in 1904 al meer dan dertig jaar aan de gang. Het is één van de meest bloedige koloniale oorlogen die Nederland voert. Sinds de eerste expeditie  naar Atjeh in1873 zijn er naar schatting al zo’n 50.000 tot 100.000 inlanders bij om het leven gekomen. In 1903 heeft Mohammed Daoed, de sultan van Atjeh, zich over gegeven aan generaal Van Heutsz, maar dat stopt de gevechten niet. Van 8 februari tot 23 juli trekt een Nederlandse legereenheid onder leiding van luitenant-kolonel Van Daalen door de Gajo- en Allaslanden in Atjeh.
• Op 14 juni leidt dit tot het ‘Bloedbad van Koeta Reh’. Een Nederlandse legereenheid onder leiding van Van Daalen schiet bij een aanval op het plaatsje Koeta Reh op de bevolking van het dorp. Er komen hierbij 313 mannen, 189 vrouwen en 59 kinderen om het leven. In zijn rapport over de gevechten bij Koeta Reh vermeldt Van Daalen: ‘Verschoten munitie: 4365 patronen’ .

Koeta Reh met honderden dode dorpelingen na de aanval.

• Ook bij gevechten bij de dorpen Likat en Koetö Lengat Baroe komen honderden burgers om. Het leidt tot kritiek in de Tweede Kamer. Voor de carrière van Van Daalen heeft dit echter geen gevolgen. Hij krijgt de Militaire Willemsorde – bij de uitreiking vraagt koningin Wilhelmina aan hem of hij geen ‘nodeloos geweld’ heeft gebruikt – en wordt hij bevorderd tot generaal. In 1905 wordt hij benoemd tot gouverneur van Atjeh.
• Op 16 juli wordt in Scheveningen het Circustheater geopend. Het gebouw is specifiek bedoeld om circussen te kunnen laten optreden. Het is alleen in de zomermaanden geopend als de toeristen Scheveningen en het strand bezoeken.
• Op 21 juli wordt het laatste gat van de dijk rondom de Zeeuwse Hertogin Hedwigepolder gedicht en kan de polder drooggemalen worden.
• Op 6 oktober teistert een flinke storm de Nederlandse kust. Een aantal schepen komt in moeilijkheden. In totaal zinken tien vissersschepen. Veertien vissers uit Urk verdrinken, vijf uit Enkhuizen en drie uit Goedereede.
• De gemeente Amsterdam komt in november met het plan om het Naardermeer kopen om het meer vervolgens te dempen met huisafval uit de stad. Als dit nieuws uitlekt, leidt dit tot protesten. Eén van de eersten die zich hier fel tegen uitlaat is de natuurbeschermer Jac. P. Thijsse.  Op 14 december 1904 stemt de gemeenteraad van Amsterdam met 20 tegen 18 stemmen tegen de aankoop van het Naardermeer, niet zozeer omdat ze het Naardermeer willen beschermen maar vooral vanwege financiële redenen. Ze vinden het meer te duur.
• Op 19 december wordt in de wijk Duindorp in Scheveningen het Rijkskuststation Scheveningen Radio opgericht. De dienst maakt het mogelijk om telegrafisch contact te leggen met schepen op zee.

1905: Rijnsburg; foto genomen op 10 augustus 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1905?

• Op 10 februari komt de eerste Motor- en Rijtuigenwet tot stand. De aanleiding is het steeds groter wordende aantal motorrijvoertuigen op de weg. (Het zullen er eind 1905 zo’n 2.000 stuks zijn.) Voor het besturen van een motorrijtuig wordt vanaf 1905 een rijbewijs verplicht. Dit wordt overigens op aanvraag zonder examen verstrekt. Ook moeten vanaf 1 januari 1906 ‘alle motorrijtuigen, motorrijwielen inbegrepen, waarmede over een weg wordt gereden, voorzien zijn van een nummer met letter, aan den eigenaar opgeven door den Commissaris der Koningin‘.  Zo krijgen bijvoorbeeld alle auto’s in Brabant de letter N plus een getal als kenteken. Tot dan hebben alle voertuigen een landelijke kentekenplaat met alleen maar een getal dat landelijk wordt vastgesteld. Het laatst afgegeven landelijk getal, afgegeven op 30 december 1905, bedraagt 2.065.
• Daarnaast zijn in de wet verkeersregels en -borden opgenomen, regels voor fietspaden, worden er maximumsnelheden ingevoerd, alsmede een leeftijdsgrens voor bestuurders van motorrijtuigen. Ook kent de wet de mogelijkheid tot het opleggen van boetes en tot het ontnemen van de rijbevoegdheid. Eveneens wordt vastgelegd dat snelheidswedstrijden voor motorrijtuigen of rijwielen op de openbare weg worden verboden.
• Op 22 april wordt in Amsterdam de ‘Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten’ opgericht. De doelstelling is ‘het aankopen en in eigen beheer nemen van natuurmonumenten’. De trigger voor het oprichten van de vereniging is het mislukte plan van de gemeente Amsterdam om het Naardenmeer te kopen om er het Amsterdamse stadsafval in te kunnen dumpen. De initiatiefnemers zijn de schoolmeesters en natuurliefhebbers Jac .P. Thijsse en Eli Heimans.
• Veel financiële steun krijgt de vereniging aanvankelijk nog niet. Op de eerste algemene vergadering op 23 december – de vereniging telt dan 86 leden – blijkt dat er welgeteld één donateur is die 122 gulden heeft geschonken. Thijsse hierover later: ” Onze eerste oproep om leden en steun had een tamelijk poover resultaat gehad. Heel goede menschen noemden onzen opzet hersenschimmig. Van de circulaires die we gestuurd hadden aan de leden van de Tweede en Eerste Kamer en aan verschillende hooggeplaatste overheidspersonen kwamen er nog geen half dozijn terug met een aanmelding voor lidmaatschap of donateurschap. Maar wij wanhoopten niet.”
• Op 30 april speelt het Nederlands voetbalelftal tegen België zijn allereerste interland.  In Antwerpen staat het na 90 minuten 1-1. Ben Stom, what’s in a name, schiet in eigen doel. Eddy de Neve scoort het allereerste doelpunt voor Nederland . Omdat er een beker te verdienen valt voor de winnaar van deze vriendschappelijke interland wordt er verlengd. Hierin scoort Eddy de Neve nog driemaal, waardoor Nederland de wedstrijd met 1-4 wint.  Ruim twee weken later, op 14 mei, vindt er in Rotterdam een returnwedstrijd plaats. Nederland wint deze allereerste thuiswedstrijd met 4-0. Voetbal is in Nederland dan nog vooral een elitesport, waarbij de spelers veelal uit de betere kringen en uit de studentenwereld komen.
• In juni worden verkiezingen voor de Tweede Kamer gehouden. Ondanks dat de rechtse partijen die het kabinet Kuiper vormen in totaal 30.000 stemmen meer krijgen dan de linkse oppositiepartijen, krijgen deze laatsten wel vier Kamerzetels meer. De oorzaak ligt in het districtenstelsel, waarbij degene die de meerderheid van de stemmen in een district haalt de zetel krijgt.  In zes zuidelijke districten worden er overigens geen verkiezingen gehouden. Dit omdat daar maar één (katholieke) kandidaat is.
• Nederland kent in 1905 veel loterijen. Niet alleen georganiseerd door overheidsinstanties zoals gemeentes maar ook door particulieren. Wel hebben deze een vergunning nodig. Soms wordt een vergunning voor een loterijen gegeven als een soort armenhulp. Zo verleent het gemeentebestuur van Udenhout in 1905 aan een arm gezin een vergunning voor het houden van een verloting van een peperkoek van 5 kg van 1,5 gulden. Ze mogen 65 lootjes van een dubbeltje per stuk verkopen. De vijf gulden winst wordt hierbij als een soort armenhulp gezien.
• Om het aantal loterijen te beperken wordt er in juli in het parlement de Loterijwet aangenomen. Het doel mag voortaan slechts alleen liefdadigheid zijn, dan wel wetenschap, kunst of om andere algemene belangen te bevorderen, zolang het maar niet een particulier belang is. Het kopje ‘liefdadigheid’ zal veelal door gemeentes worden gebruikt om loterijen zoals die van de peperkoek in Udenhout toe te staan.
• De Tweede Kamerverkiezingen van juni leiden in augustus tot  het kabinet De Meester. Het is een combinatie van Unie-liberalen (de grootste, gematigd-progressieve liberale partij) en vrijzinnig-democraten (de vooruitstrevende liberalen.) Theodorus de Meester, die als Minister van Financiën vanaf 17 augustus het kabinet leidt, is een tamelijk onbekend iemand, die werkzaam is in Nederlands-Indië als vicepresident van de Raad van Nederlands-Indië (de tweede man na de Gouverneur-Generaal). In de zomer van 1905 is hij op verlof in Nederland als hij gevraagd wordt om het kabinet te leiden. Hij is zo onbekend dat spottend wordt gezegd dat vermoedelijk alleen de socialist Schaper hem kent.  Dit omdat die wel eens bij hem thuis het plafond heeft geschilderd (Schaper was voor hij Kamerlid werd huisschilder).
• Op 7 december wordt in Tuitjenhorn Gerard Kuiper geboren. Hij is de zoon van een kleermaker. Gerard Kuiper zal later een beroemd astronoom worden naar wie de Kuipergordel is vernoemd, een brede gordel van komeetachtige, uit rots en ijs bestaande objecten en planetoïden buiten de baan van de planeet Neptunus.
• In het Friese Suameer houdt hoofdonderwijzer Kornelis Lieuwes de Vries zich bezig met het kruisen van aardappelsoorten. In 1905 kruist hij een aardappel van het ras ‘Munstersen’ met eentje van het aardappelras ‘Fransen’. De Vries geeft zijn nieuwe soorten altijd de naam van zijn kinderen, leerlingen of oud-leerlingen. Het resultaat van de kruising uit 1905 geeft hij de naam Bintje, naar zijn oud-leerling Bintje Jansma. In tegenstelling tot de andere 125 soorten die hij tijdens zijn leven kweekt, zal de Bintje jarenlang een groot succes worden. (Tegenwoordig wordt de bintje nauwelijks meer verkocht omdat er bij de kweek te veel gif voor de soort moet worden gespoten.)

1906: Delft; foto genomen op 30 juni 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1906?

• Op 1 januari vormen vijftien veelal kleinere vakbonden samen het Nederlands  Verbond van Vakverenigingen (NVV).  De aanleiding om samen een vakcentrale op te richten ligt in de gebeurtenissen in Amsterdam tijdens de stakingen van 1903, waarbij meerdere vakbonden betrokken waren die hun acties op elkaar probeerden af te stemmen. De eerste voorzitter van het NVV wordt Henri Polak, die tevens voorzitter is van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond.
• Op 12 maart is er een stormvloed die vooral  in Zeeland (en Vlaanderen) het water een paar meter opstuwt. Op meerdere plaatsen overstromen zeedijken en enkele binnendijken breken door. Zo loopt onder andere de Suzannapolder onder water. Persoonlijke ongelukken – de overstromingen vinden overdag plaatst en de mensen zien het water aankomen – doen zich niet voor, maar op Tholen raken bijvoorbeeld vijftig gezinnen dakloos.  Op de zondag erna pakken meer dan 3.000 ramptoeristen de pont naar Tholen om het een en ander ter plekke te bekijken. Ook in het paasweekeinde, twee weken later, komen er veel mensen naar Tholen.
• In april verschijnt het Verkade-album ‘Lente’, het eerste door Verkade  uit Zaandam uitgegeven boek uit een serie natuurboeken, waarin plaatsjes kunnen worden geplakt die bij de Verkade-producten worden bijgevoegd. Jac. P. Thijsse schrijft de teksten. De dan 16-jarige Jan Voerman jr. maakt de tekeningen voor ‘Lente’. Oorspronkelijk had Thijsse diens vader gevraagd voor de tekeningen,  maar deze schoof de opdracht door naar zijn talentvolle zoon. Bij de latere boeken worden er ook andere illustratoren ingezet.
• Op 11 juni botsen ’s nachts in de buurt van Den Helder het Nederlandse pantserschip Piet Hein en het Belgische vrachtschip de Meuse op elkaar. De ram van de Piet Hein dringt de boeg van de Meuse binnen, waardoor het stoomschip lek raakt en binnen drie minuten zinkt. De  Piet Hein laat direct sloepen zakken en begint met het zoeken van de drenkelingen. Een aantal wordt opgepikt maar elf Belgische zeelui overleven de aanvaring niet.
• Op 3 september koopt de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten het Naardermeer van de eigenaren van het meer, de familie Rutgers. Eerder hebben deze in mei 1905 tevergeefs geprobeerd het meer te veilen, maar niemand wilde het vereiste minimumbedrag van 150.000 gulden betalen. De vereniging besluit in 1906 om dit bedrag wel te betalen. Het geld wordt bijeengebracht door het uitgeven van obligaties. De vereniging heeft berekend dat de opbrengsten van de visserij en rietkap voldoende moeten zijn om de rente op de geldlening te betalen.
• Op 20 september lopen tijdens de vijfde Bali-expeditie – deze expeditie van het Nederlandse leger is de vijfde poging om geheel Bali te onderwerpen –  de vorst van Badoeng, Gusti Gedé Ngurah Pamecutan, en zijn volgelingen, waaronder allerlei vrouwen en kinderen, gewapend met speren en dolkmessen het Nederlandse leger tegemoet dat onder leiding staat van generaal Rost van Tonningen. Het leger schiet daarop gericht op hen. Een groot aantal mensen wordt neergeschoten. De militairen zien daarna tot hun verbazing dat de overlevenden zichzelf en andere overlevenden doodsteken, ook de vrouwen en kinderen. Het is een collectieve zelfmoord c.q. moord.
• Op 21 december neemt Nederland zijn eerste onderzeeboot in dienst. Voor de bouw  van de onderzeeër (na Amerikaans ontwerp) door de Koninklijke Maatschappij De Schelde uit Vlissingen betaalt Nederland 450.000 gulden. Aanvankelijk krijgt de onderzeeboot de naam ‘Luctor et Emergo’ – ‘Ik worstel en kom boven’ – maar bij ingebruikneming wordt de naam veranderd in de wat saaiere naam ‘Hr. Ms. O1 ‘. Eveneens word op 21 december de nieuwe ‘Onderzeedienst’ opgericht.
• In 1906 begint Johannes Weismuller een bedrijf, Bureau Weismuller geheten, dat zich bezig houdt met het wereldwijd afleveren van in Nederland gebouwde schepen. Een paar jaar later zal het zich ook richten op de sleepvaart en berging van schepen. Het zal uitgroeien tot een groot wereldwijd opererend concern.
• In 1906 verschijnt het Nederlandstalige liedboek ‘Kun je nog zingen, zing dan mee‘, een bundel met liedjes bestemd voor ‘de actieve zangbeoefening’. In het boek zijn veel 19e- en enkele 20e-eeuwse liedjes opgenomen. In het ‘voorbericht’ schrijven de samenstellers: “Zingt de liederen met Vader en Moeder, met broertjes en zusjes; zingt ze met de kameraadjes; zingt ze in huis; zingt ze in ’t vrije veld; blijft ze zingen, zolang je leeft; maar vooral… zing ze mooi!”  Het liedboek zal meer dan veertig herdrukken beleven.

1907: Voorburg; foto genomen op 22 juni 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1907?

• Op 21 februari ramt tijdens een storm de SS Berlin, een veerboot die tussen Harwich en Hoek van Holland vaart, om zes uur ’s morgens bij het binnen varen van de haven het Noorderhoofd van de haven van Hoek van Holland. Het schip breekt in tweeën. Liefst 128 van de 144 opvarenden – 88 passagiers en 40 bemanningsleden – komen hierbij om het leven. Tot degenen die verdrinken behoort ook Hendrik-Jan Spijker, de bekende Nederlandse automobielfabrikant. De volgende dag bezoekt Prins Hendrik de rampplek.
• Op 25 februari wordt de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht opgericht. Tot de oprichters behoren onder andere Elisabeth van Dorp en Clara Wichmann. Het is een afsplitsing van Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht, waarvan op dat moment Aletta Jacobs de voorzitster is. De leden van de Nederlandsche Bond voor Vrouwenkiesrecht willen een gematigder politieke koers varen. Ook vinden ze dat de emancipatie van de vrouw niet ten koste mag gaan van het gezinsleven.
• Op 26 februari wordt in Den Haag de de Bataafse Petroleum Maatschappij (B.P.M.) opgericht. De maatschappij delft olie in Nederlands-Indië, waar ze concessies heeft. Het bedrijf zal later met het Engelse Shell fuseren tot de ‘The Shell Transport & Royal Dutch Petroleum Co.’ met een hoofdkantoor in Den Haag en een hoofdkantoor in Londen.
• Op 15 april wordt in Den Haag Nico Tinbergen geboren. Deze latere bioloog zal zich in zijn leven vooral bezig houden met de gedragsleer en het gedrag van dieren. In 1973 zal hij hiervoor de  Nobelprijs voor Fysiologie of Geneeskunde ontvangen.
• Op 13 juli komt het linke kabinet De Meester met de Wet op het Arbeidscontract, voluit geheten ‘De Wet S 193, tot wijziging en aanvulling van de bepalingen in het burgerlijk wetboek omtrent huur van dienstboden en werklieden’. De wet, die alleen betrekking heeft op werknemers in loondienst,  verbetert de positie van de werknemers aanmerkelijk.  De bedoeling van de wet is om de economische ongelijkheid tussen werkgever en werknemer te verminderen. De wet legt veel verplichtingen op aan de werkgever. Zo moet deze het loon doorbetalen bij ziekte of ongeval, moet de werkgever de werknemer beschermen ‘tegen gevaar voor lijf, eerbaarheid en goed’ en wordt gedwongen winkelnering bij de werkgever verboden. Zowel de werkgever als de werknemer moeten een opzegtermijn in acht nemen bij beëindiging van het contract.
• Op 23 september breekt in een woningencomplex aan de Marnixstraat in Amsterdam brand uit. Oorzaak is een omgevallen petroleumlamp. Bij de brand komen drie mannen, twee vrouwen en twee kinderen om  het leven.
• Op 21 december valt het kabinet De Meester. Aanleiding is kritiek op de defensiepolitiek van het kabinet. De begroting van het  Ministerie van Oorlog wordt door de Tweede Kamer verworpen.
• Nederland telt in 1907 zo’n 5,7 miljoen inwoners.  Zo’n twee miljoen mensen daarvan zijn arm tot straatarm. Zo’n 200.000 inwoners hebben in 1907 zelfs minder dan 45 gulden per jaar te besteden, oftewel minder dan 1 gulden per week.

1908: Delft; foto genomen op 26 juni 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1908?

• In januari wordt een rechts minderheidskabinet gevormd dat onder leiding staat van de Antirevolutionair Theodorus Heemskerk. Op 12 februari beëdigt koningin Wilhelmina de ministers van de ARP en de Roomsch-Katholieke Staatspartij. Ook zijn er een aantal partijloze ministers.
• Op 19 juli wordt in Rotterdam in het stadsdeel Feijenoord de voetbalclub Wilhelmina opgericht. Na een fusie met een andere Rotterdamse club en wat naamsveranderingen gaat de club vanaf 1912 spelen onder de naam R.V.V. Feijenoord, vernoemd naar het stadsdeel. In tegenstelling tot stadgenoot Sparta is Feijenoord een arbeidersclub. In 1924 zullen ze voor het eerst landskampioen worden.
• Op 23 juli wordt in het Staatsblad de ‘Wet tot invoering van de wettelijk tijd’ gepubliceerd. In de wet wordt vastgelegd dat vanaf 1 mei 1909 er nog maar één uniforme tijd binnen Nederland geldt. Deze wettelijke tijd wordt de middelbare zonetijd van Amsterdam, welke gebaseerd is op de meridiaan die door de Westertoren loopt. Deze tijd loopt ongeveer 20 minuten voor op de West-Europese (Greenwich) tijd en ongeveer 40 minuten achter op de (thans geldende) tijd. Over dit besluit wordt flink gediscussieerd. Zo vindt de Utrechtse hoogleraar Hubrecht dat Nederland veel beter kan overgaan op een tijdzone die oostelijk van Nederland gelegen is. De zon zou dan gemiddeld later dan voorheen ondergaan, zodat er in de avond minder uren gestookt en verlicht hoefde te worden, waarmee brandstof kan worden bespaard.
• Op 15 september vindt er een grote explosie plaats in een grote stoomketel van de kolenmijn Laura in Eygelshoven. Acht mensen komen om, tien  raken er zwaargewond. Uit het dagblad ‘De Tijd’  van 16 september: ‘Men schrijft ons : De oorzaak van de ontzettende ramp te Eygelshoven is onbekend. De ontploffing veroorzaakte een geweldige paniek. Honderden meters ver werden een tweetal ketels geworpen. De verwoesting is ontzaglijk ; het is een ongekende ruïne. Een tweetal ketels bleven behouden ; deze werden in orde en onder stoom gebracht. Dinsdag, tegen den avond, begonnen ze te werken. Dat was het behoud der mijn. Immers : het water vulde reeds de gangen; de geheele mijn zou onder water geloopen zijn, indien de pompen niet hadden kunnen werken. De mijn is echter behouden kunnen blijven. De malerieele schade wordt geschat op een half miljoen gulden.’
• Op  1 oktober rijdt de eerste elektrische trein in Nederland. Het betreft hier de Hofpleinlijn tussen Rotterdam Hofplein en Den Haag Holland Spoor.  Met ingang van 1 mei 1909 wordt het traject uitgebreid met het stuk Den Haag Hollands Spoor – Voorburg-  Scheveningen Kurhaus. De trein rijdt één keer per uur en doet een half uur over het totale traject.

• Er wordt gebruik gemaakt van (10 kilovolt) wisselstroom. Voor de energievoorziening heeft de ZHESM in Leidschendam een eigen elektriciteitscentrale laten bouwen. De kosten per kilometer bedragen voor de elektrische trein 27 cent per gereden kilometer. Dat is 15 cent minder per kilometer dan dat een stoomtrein kost. De  rijtuigen van de Zuid-Hollandsche Electrische Spoorweg-Maatschappij (ZHESM) hebben een luxe  inrichting met Jugendstilversiering, bestemd voor de wat rijkere reizigers.  Omdat er vaak dames, soms van lichte zeden, in het gezelschap van mannen mee naar Scheveningen rijden, krijgt de lijn al snel de bijnaam ‘het Parfumlijntje’.
• Op 24 november strandt het schip Fernando bij Terschelling. Drie van de 17 bemanningsleden komen hierbij om het leven, evenals drie reddingswerkers uit Terschelling die te hulp zijn geschoten.

1909: Voorburg; foto genomen op 26 juli 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1909?

• Op 2 januari 1909 wordt de eerste officiële Elfstedentocht gehouden,  georganiseerd door De Friesche IJsbond. Omdat het die dag  onverwacht dooit, besluiten een hoop deelnemers van de tocht af te zien. Uiteindelijk gaan er 23 deelnemers van start. Bij de start worden de deelnemers toegesproken door voorzitter Hijlkema van de IJsbond. ” U dient de tocht eigenlijk niet te beschouwen als een wedstrijd, alleen de flink getrainde jongelui onder u mogen denken aan het winnen van een prijs”. Ook heeft hij nog een tactische tip. “Vooral in het begin wat kalm aan doen, want wie het eerst in Dokkum is, zou weleens het laatst in Stavoren kunnen zijn.” De tocht wordt dan nog in omgekeerde volgorde gereden. Minne Hoekstra uit Warga wint in 13 uur en 50 minuten. Bij de finish heeft hij drie minuten voorsprong op nummer twee.
• Op 30 april schenkt koningin Wilhelmina het leven aan prinses Juliana Louise Emma Marie Wilhelmina. Hiermee is er een troonopvolgster en is het voortbestaan van het Huis van Oranje ná koningin Wilhelmina vooralsnog verzekerd. Op het moment dat Wilhelmina bevalt van Juliana is ze al acht jaar getrouwd met prins Hendrik en heeft ze drie miskramen achter de rug.

Koningin Wilhelmina met prinses Juliana, 1909. Verzameling Haags Gemeentearchief.

• Bij de verkiezingen in juni halen de partijen die het rechtse minderheidskabinet van Heemskerk steunen een overwinning. De katholieke ‘Algemeene Bond van RK-kiesverenigingen’ blijft weliswaar op 25 (van de 100) Kamerzetels staan, maar de Anti-Revolutionaire Partij wint 8 zetels en komt op 23 zetels. Ook de Christelijk-Historische Partij wint (drie zetels) en komt op negen zetels. Het kabinet heeft nu een meerderheid in de Tweede Kamer.
• De verwachting dat de op dat moment 71-jarige ARP-leider Abraham Kuyper na de verkiezingen een vooraanstaande plaats in het kabinet zal innemen, komt echter niet uit. De oorzaak ligt in de zogeheten Lintjeszaak. Kuyper wordt er in 1909 van beschuldigd dat hij in 1903 de ijdele baron Rudolph Lehmann heeft voorgedragen voor een benoeming tot officier in de Orde van Oranje-Nassau. In ruil daarvoor zou Lehnmann 11.000 gulden hebben geschonken aan de ‘Centrale Commissie der Anti-Revolutionaire Partij’. Kuyper is de voorzitter en thesaurier van deze commissie. Kuyper stelt dat hij niet “te kwader trouw’ heeft gehandeld, dat Lehnmann “het geld had gestrekt voor een electoraal doel” en dat er geen enkel verband is met het toekennen van het lintje. Een voorstel van de  sociaaldemocratische leider Troelstra om een parlementaire enquête naar de zaak te houden wordt door de rechtse Kamermeerderheid verworpen. Wel stelt Kuyper zelf een ‘Ereraad’ in, die geen enkel verband kan vinden tussen de toekenning van het lintje en de schenking. Kuiper wordt ‘vrijgesproken’ maar wordt desondanks geen minister.
• Op 27 juni stijgt de Fransman graaf Charles de Lambert vanaf de  Klappenbergse Heide – er is een speciale startbaan met een startrail en een lanceerkatapult aangelegd – met zijn Wright Flyer vliegtuig op en maakt in 3,5 minuten tijd een vlucht van 1 kilometer boven  de hei bij Leur. Het is de eerste keer dat er een vliegtuig boven Nederland vliegt. De Lambert en zijn toestel komen per trein in Etten aan en zijn vliegtuig wordt op een boerenwagen naar een provisorisch gebouwde houten loods op de heide bij de Klappenberg vervoerd. De Lambert is naar Nederland gehaald door Sybrand Heerma van Voss, de directeur van een suikerfabriek in Etten-Leur, ter ere van het 40-jarig jubileum van de fabriek. Hij betaalt De Lambert 7.500 gulden om zijn vliegkunsten te vertonem Uiteindelijk bedragen de kosten van de vliegdemonstratie  8.763 gulden en 17 cent, inclusief de 7.500 gulden voor De Lambert. Duizenden mensen trekken die dag naar Etten Leur om het spektakel te aanschouwen. Ze moeten lang wachten. Het regent pijpenstelen.

Wachtende in een loods op beter weer. Zittende in het vliegtuig Charles de Lambert met naast hem (de man met baard) Heerma van Voss

• Aan het einde van de dag zijn de weersomstandigheden zodanig verbeterd dat er kan worden gevlogen. Pas om 20.25 uur toont De Lambert zijn vliegkunsten. Veel mopperende toeschouwers zijn dan al vertrokken en missen de vlucht.

Van de korte vlucht zijn geen foto’s. Desondanks verschijnen er even later allerlei ansichtkaarten met een vliegtuig boven Leur. Het betreffen fotomontages van ansichtenuitgevers waarop het vliegtuig, dat later nog enkele malen elders in Nederland opstijgt bij betere weersomstandigheden, boven Etten wordt gemonteerd.  In werkelijkheid vloog het vliegtuig alleen boven de hei.

• Op 10 augustus wordt In Den Haag het Nederlandsch Lyceum opgericht. Het is een idee van de pedagoog Rommert Casemir om de keuze voor scholieren voor gymnasium of HBS uit te stellen.  Het lyceum kent een onderbouw van twee jaar.
• Op 1 september wordt de eerste vierdaagse in Nederland gelopen. Er zijn 306 deelnemers, waarvan tien burgers. De rest zijn militairen. Het idee voor een vierdaagse wandeltocht komt dan ook vanuit militaire hoek. Het doel van het wandelen is de conditieopbouw voor de militairen. Vanuit tien verschillende kazernes vertrekken de 296 militairen en tien burgers via vijftien verschillende  parcoursen naar Breda. Per dag wordt er gemiddeld zo’n 35 km gewandeld. Een jaar later wordt er alleen vanuit Arnhem gestart. Vanaf 1913 wordt Nijmegen de finishplaats.  Vanaf 1925 wordt Nijmegen ook de vaste startplaats.

1910: Wassenaar; foto genomen op 29 juni 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1910?

• Op 23  januari zinkt tijdens een storm de vissersboot  MD1 uit Middelharnis. Elf mensen komen om.
• Op 2 maart wordt in Bellevue in Amsterdam een bijeenkomst gehouden waarin wordt gepleit voor vrouwenkiesrecht. Op diverse plaatsen wordt in de stad door vrouwen met bootjes en karren reclame gemaakt voor de bijeenkomst.

• Later dat jaar wordt in Den Haag aan de minister van Binnenlandse Zaken door de Vereniging van Vrouwenkiesrecht,, waarvan Aletta Jacobs de voorzitster is,  een petitie voor het kiesrecht voor vrouwen aangeboden.

• Op 20 april verschijnt na 76 jaar de Komeet van Halley weer aan de hemel. Hij is ook in Nederland ’s nachts goed te zien.  Op 11 mei bereikt hij zijn positie het dichtst bij de Aarde. Een Amsterdamse helderziende voorspelt het einde van de Aarde. Zijn voorspelling zorgt voor wat paniek, maar hij heeft het gelukkig fout.
• Op 14 juli wordt de Trekkershondwet aangenomen. Houders van trekhonden moesten geregistreerd worden en de kar moet zijn uitgerust met een drinkbak en een ligplank. Trekhonden moeten ouder dan een jaar zijn en minimaal zestig cm hoog. Ook mogen er maximaal maar drie honden voor de kar.
• Op 29 juli vliegt Johan Hilgers als eerste Nederlander met een vliegtuig boven Nederlands grondgebied. Bij Ede vliegt hij een kort stukje rechtuit. Hilgers heeft in Franrijk nog maar drie vlieglessen gevolgd en kan nog geen bochten maken. De reden dat hij toch de lucht wordt ingestuurd, is dat het bedrijf waarvoor hij werkt graag de primeur van de eerste Nederlandse vlucht met een Nederlandse piloot wil hebben. In Hoogeveen is op dat moment een concurrerend bedrijf ook een vlucht aan het voorbereiden met een Nederlandse piloot, maar die komen te laat om de eerste te zijn.
• Dat vliegen in die tijd niet zonder gevaar is, blijkt op 27 augustus als Clément van Maasdijk met zijn vliegtuig neerstort op de Warnbornse heide bij Arnhem en hierbij om het leven komt. Van Maasdijk is de eerste Nederlander die omkomt bij een vliegtuigongeluk.
• Op 10 december krijgt de 83-jarige Johannes Diderik van der Waals de Nobelprijs voor Natuurkunde. Van der Waals, een zoon van een timmerman, heeft een opmerkelijk carrière achter de rug. Na de lagere school gaat hij niet naar de HBS, maar naar de MULO. Vervolgens gaat hij aan het werk als hulponderwijzer op een lagere school. Later haalt hij nog allerlei onderwijsaktes, wil alsnog gaan studeren en krijgt daarvoor dispensatie van de Universiteit van Leiden – hij kent geen Latijn en Grieks. Hij blijft ondertussen ook aan het werk als onderwijzer. Uiteindelijk wordt hij hoogleraar Natuurkunde aan de gemeentelijke Universiteit van Amsterdam (UvA). Voor zijn werk aldaar op het gebied van gassen en vloeistoffen krijgt in 1910 de Nobelprijs voor Natuurkunde.
• In 1910 verschijnt voor het eerst een leesplankje dat begint met de woorden Aap Noot Mies. De uitgever van het plankje is J. B. Wolters uit Groningen. De tekeningen zijn gemaakt door Cornelis Jetses.

• Eerdere versie van leesplankjes  begonnen altijd met de woorden Raam, Roos, Neef, Fik en Gat. Bij het woord ‘gat’ was een echt gat in het plankje gemaakt.  Zo kon het plankje met een spijkertje aan de lessenaar of muur worden opgehangen.

Een ouder versie van het leesplankje met een echt gat er in.

• Op veel plaatsen in Nederland is er sprake van bittere armoede. In Zeeland is het zo erg dat gedurende de periode 1906 – 1910 in totaal ongeveer 1 op de 60 Zeeuwen naar Amerika emigreert. Ook in Limburg en in de veengebieden in Drenthe is sprake van veel armoede.
• In 1910 komt de Wet op het Nederlandse Onderdaanschap tot stand. Hierin wordt vastgelegd dat personen die in Nederlands-Indië zijn geboren uit daar gevestigde ouders, maar die geen Nederlanders zijn volgens de Wet op het Nederlanderschap van 1892, Nederlandse onderdanen zijn . De inheemse bevolking van Nederlands-Indië wordt hiermee “Nederlands onderdaan, niet-Nederlander”.

1911: Den Haag; foto genomen op 26 juni 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1911?

• Op 13 januari hakt in het Rijksmuseum in Amsterdam een werkloze scheepskok met een mes in op de Nachtwacht van Rembrandt. Alleen de vernislaag raakt beschadigd.
• In maart wordt er in de Tweede Kamer fel over de herziene Arbeidswet van minister Talma (van de Liberale Unie) gediscussieerd.  In de wet wordt vastgelegd dat de arbeidsduur voor vrouwen en jeugdigen tussen de 13 en 17 jaar maximaal nog maar 10 uur per dag mag bedragen en dat de totale werktijd per week niet meer dan 58 uren mag zijn. Nachtarbeid en ondergronds werk door vrouwen wordt verboden, evenals arbeid door gehuwde vrouwen op zaterdag na 13.00 uur.  Sommige vrouwen zien in dit laatste een belemmering van hun recht op arbeid.
• Ook wordt de leeftijdsgrens vanaf wanneer kinderen mogen werken verhoogd naar 13 jaar (was 12 jaar). De Kamerleden van de SDAP willen de leeftijdgrens voor kinderarbeid met een extra jaar optrekken naar 14 jaar, maar de minister komt niet alleen met principiële (lees economische) maar ook met praktische bezwaren. “Wat moet men de kinderen in dat ene extra jaar dan leren?” vraagt hij zich af en zijn er wel voldoende onderwijzers te vinden voor een extra leerjaar? “In Den Haag zal men ze wel kunnen krijgen, maar dat in Nederland op dit ogenblik een zodanig surplus van onderwijzers bestaat voor de verschillende categorieën van scholen, waardoor binnen korte tijd twee klassen kunnen worden toegevoegd? — ik geloof, dat dit kan worden betwijfeld.“
• De wet beperkt zich tot het werk in fabrieken en werkplaatsen, maar geldt niet voor de landbouw, tuinbouw, bosbouw en veehouderijen  Dit tot ongenoegen van de leden van de SDAP, die ook graag het werk op het boerenland  gereguleerd willen: “Naast de bittere armoede, waarin de boerenarbeider zijn leven slijt  wordt deze afgemat door een wraak roependen lange arbeidsduur. Om de steen heen maken de boerenarbeiders des zomers dagen van des morgens 3 tot des avonds 10 uur; des winters van 4 à 5 uur des morgens tot des avonds 6 uur.“, aldus het SDAP-Kamerlid Frederik Hugenholz.
• Aanvankelijk geldt ook voor veenbedrijven in het wetsontwerp een uitzondering, maar de minister gaat mee met de argumenten en het amendement van de  SDAP om de veenderijen in tegenstelling tot de voorgaande arbeidswet ook onder de wet te laten vallen. De veenbedrijven vinden dit absoluut niet nodig. Volgens hen werken de mensen hoogstens tien uur per dag, maar daar is de SDAP het niet mee eens. “Waarheid is dat het eigenlijke baggeren en het graven van de natte veen duurt van één uur vóór zonsopgang tot ’s middags 2 uur, maar dat onmiddellijk daarna de mannen en vrouwen doorgaan met het drogen van de turf en het inladen in de schepen en dat die arbeid menigmaal duurt tot ’s avonds 8 uur, zoodat de arbeidsdag niet 10 uur is, maar dikwijls 16 uur. Bovendien moeten die menschen vaak een uur lopen om op het werk te komen, zodat zij dan reeds te half vijf hun woningen moeten verlaten en minstens te vier uur moeten opstaan.”, aldus het Kamerlid Hugenholz.
• Per bedrijfstak worden soms verdergaande afspraken dan de wet gemaakt. Zo slagen in 1911 de diamantbewerkers er in om met de  werkgevers afspraken te maken over een achturige werkdag.
• Op 20 mei wordt op voorstel van de conservatieve minister van Justitie Edmund Regout (hij is lid van de katholieke RKSP) de Zedelijkheidswet aangenomen. De wet omvat allerlei voorstellen op het gebied van de zedelijkheid. Sommige onderdelen zoals het verbod op vrouwenhandel genieten algemene steun, maar er zijn ook onderdelen die veel weerstand oproepen. Zo worden  homoseksuele contacten van iemand van 21 jaar of ouder met iemand jonger dan 21 jaar verboden en strafbaar gesteld. Voor heteroseksuele contacten wordt deze grens op 16 jaar gesteld.
• Ook omstreden is het artikel dat het verrichten van abortus voortaan strafrechtelijk verbiedt. De vrouw zelf is niet strafbaar maar degene die de abortus verricht wel. ‘Hij die opzettelijk eene vrouw in behandeling neemt of eene behandeling doet ondergaan, te kennen gevende of de verwachting opwekkende dat daardoor zwangerschap kan worden verstoord, wordt gestraft met gevangenisstraf van ten hoogste drie jaren of geldboete van ten hoogste drie duizend gulden.’  Het zal leiden tot veel illegale abortussen. Over abortus vanwege medische redenen vermeldt de wet niets. Deze werd en wordt oogluikend toegestaan. Ook omvat de wet een erg omstreden bepaling dat het uitstallen en adverteren van anticonceptie verboden wordt, maar dankzij de steun van de katholieke Kamerleden wordt dit artikel in de wet opgenomen.
• De zomer van 1911 is één van de warmste zomers van de 20e eeuw. Eind juli is het meerdere dagen achter elkaar ruim boven de 30 graden. Het is ook een extreem droge zomer. In twee maanden tijd valt in totaal nog geen 35 mm regen.
• Op 1 september vliegt Anthony Fokker in zijn zelfgebouwde Spin rondjes om de Haarlemse Grote of Sint-Bavokerk.

• Op Prinsjesdag weigert koningin Wilhelmina om de troonrede voor te lezen. De officiële reden is dat zij die dag een oefening van het leger wil bijwonen. De officieuze reden is dat zij het niet eens is met de herbenoeming van Van Bylant als Kamervoorzitter. Ze vindt hem een te zwakke voorzitter. Minister Heemskerk leest daarop de troonreden voor. Buiten demonstreren zo’n 20.000 mensen in Den Haag voor algemeen kiesrecht. Een soortgelijke demonstratie in Brussel trekt een maand eerder 200.000 demonstranten.
• Als gevolg van de droge zomer zijn de dijken keihard en uitgedroogd. Omdat de grond van uitgedroogde dijken het water niet kan absorberen, stroomt het water er zo vanaf en neemt brokken dijk mee. Als het eind september stormt, slaat op diverse plaatsen in Zeeland het water zelfs hele stukken van de dijk weg. Honderden mensen zijn uren met zandzakken in de weer om dijkdoorbraken te voorkomen.

Verwoeste dijk na de Stormramp in Bruinisse.; Beeldbank Schouwen-Duiveland.

• Op 30 september zorgt een grote storm in het Zeeuwse mosselvissersdorp Bruinisse ervoor dat liefst 130 van de 150 schepen losgeslagen worden en overal op het land of op de dijken stranden. Zo ontvangt op 1 oktober de scheepstimmerwerf van Ruijtenberg in Waspik een expresse-briefkaart van M. Nelis, schipper van de ‘Johanna’ (diens boot is in 1901 door de firma Ruijtenberg gebouwd). “Ik zit te Dintelsas boven op de wal met schip. Bakboord zwaard kwijt en al de draden en lijnen afgerukt. We komen niet meer vlot dus wij moeten er in ieder geval afgehaald worden met een bok. Ruijtenberg, kom morgen direct naar Dintel. We zitten met 10 schepen op de wal en 2 in de grond, geen menschen ongelukken. Dus ik verwacht U zeker.”
• Op 6 oktober haalt in Parijs Beatrix de Rijk als eerste Nederlandse vrouw haar vliegbrevet. Ze is in 1881 in Soerabaja in Nederlands-Indië geboren in een rijk gezin. Ze leert er paardrijden en autorijden. In 1901 vertrekt ze naar Parijs. Ze beoefent er de ballonvaart en neemt vlieglessen.  Nadat ze haar brevet heeft gehaald,  koopt ze haar eigen vliegtuig om demonstraties te geven. Aan het begin van de Eerste Wereldoorlog zal ze haar diensten aan zowel de Nederlandse als aan de Franse luchtmacht aanbieden, maar beide landen slaan het aanbod af.

Het Franse brevet  van Beatrix de Rijk uit 1911

• Op 10 december krijgt de Nederlandse rechtsgeleerde Tobias Asser voor zijn pleidooien voor het instellen van een Permanent Hof van Arbitrage in Den Haag de Nobelprijs voor de Vrede.
• In Leiden doet hoogleraar Heike Kamerlingh Onnes allerlei onderzoeken bij zeer lage temperaturen. Tijdens een onderzoek naar de weerstand van kwik in 1911 ontdekt Onnes supergeleiding. Hij ontdekt dat bij een extreem lage temperatuur, vlak boven het absolute nulpunt (-273° Celsius), sommige metalen zoals kwik, lood en tin alle weerstand verliezen en supergeleidend worden. In 1913 zal hij hiervoor de Nobelprijs voor Natuurkunde voor krijgen.

2 november 1911: Kamerling Onnes gefotografeerd tijden de eerste “Solvay-conferentie”, gehouden van 30 oktober tot 3 november 1911, waarbij in Brussel allerlei wetenschappers bij elkaar kwamen. Op de foto staat Kamerling Onnes derde van rechts. Naast hem, tweede van rechts, Albert Einstein, vlak voor hem, zittend de enige vrouw in het gezelschap, Madame Curie. In totaal zullen de aanwezigen samen goed zijn voor tien nobelprijzen.

1912: Wassenaar; foto genomen op 12 juli 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1912?

• Op 7 februari word voor de tweede keer de Elftstedentocht gereden. Het regent ’s morgens hard en van de 165 deelnemers die zich hebben ingeschreven komen er zo’n 100 niet opdagen.  Vooraf wordt door de rijders gestemd of de tocht wel door moet gaan.  Met 37 tegen 28 stemmen wordt besloten om te schaatsen.  De tocht wordt gewonnen door Coen de Koning uit Arnhem. Hij wint met een kwartier voorsprong op nummer twee in 11 uur en 55 minuten. Eerder in 1905 is De Koning al wereldkampioen schaatsen op de baan geworden.
• Er doet voor het eerst ook een vrouw mee, Jikke Gaastra uit Leeuwarden. Ze werkt als dienstbode. Van haar werkgeefster heeft ze twee dagen vrij gekregen. Eén dag om de tocht te rijden en één dag om uit te rusten. Ze rijdt samen met haar broer Jelle ‘opgelegd’ (oftewel ‘aan de stok’; samen houden ze een stok vast).

    

Jikke Gaastra, haar broer Jelle en de stok; Rechts met haar schaatsen in de hand. foto’s Schaatsmuseum Hindeloopen.     

• Onderweg wordt ze luidkeels toegejuicht. In Harlingen komt een een vrouw met een warme stoof aanzetten. “Meiske, meiske”, zegt ze. “Wat zalle jou koue futten hewwe, zet ze mar gauw op de stoof hur; hoe krij j’et in je hoofd om zo’n tocht te ondernimmen.” Bij de controlepost in Hindeloopen wordt ze door de burgemeester toegesproken. In Sloten krijgt ze een speld met een zilveren schaats. Op plekken waar te veel water op het ijs staat, wordt ze door het enthousiaste publiek op de schouders genomen, zodat ze niet hoeft te klunen. Even voor zeven ’s avonds komen zus en broer in Sneek, de tiende stad van de tocht dat jaar – de tocht wordt net zoals de eerste keer in omgekeerde volgorde gereden. Omdat het ijs tussen Sneek en Leeuwarden echter ondertussen te onbetrouwbaar is geworden, mag ze de tocht niet meer voortzetten. Alle deelnemers die Sneek halen krijgen echter wel het Elfstedentochtkruisje.
• Op 28 februari wordt de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), een koepelorganisatie van gemeentes, opgericht. Het doel is de belangenbehartiging van gemeentes bij andere overheden zoals de provincies en het Rijk.
• Op 15 april zinkt om 02.20 uur de Titanic. Aan boord bevinden ze drie Nederlanders. Twee bemanningsleden, de stoker Wessel van der Brugge en de kok Hennie Bolhuis, en één passagier, jonkheer Johan  George Reuchlin, één van de directeuren van de Holland Amerika Lijn.  Deze eersteklaspassagier was op uitnodiging van de rederij mee om te kijken of een schip als de Titanic ook iets voor de Holland Amerika Lijn zou zijn. Alle drie de Nederlanders komen om bij de ramp.
• Op 2 mei wordt in Rotterdam Marten Toonder geboren. Hij zal later bekend worden als stripauteur, onder andere als  de schrijver en de tekenaar van de Olivier B. Bommel en Tom Poes strips en boeken.
• Op 23 september wordt de Vogelwet aangenomen. Nederland is daarmee het eerste land in Europa dat wilde vogels wettelijk beschermt. De wet biedt bescherming  aan alle in Europa in het wild levende vogels, uitgezonderd pluimvee, de in de jachtwet als wild aangewezen vogels en de vogels die schadelijk zijn voor land-, tuin- en bosbouw. Voor het verstoren van nesten of doden van vogels op erven en in tuinen en boomgaarden geldt een vergunningplicht. Het wordt ook verboden beschermde vogels in bezit te hebben en te verhandelen.
• Op 3 december is in Amsterdam de ‘potige’ Gerrit Brinkman de eerste politieagent die als verkeersagent de straat op wordt gestuurd. Hij gaat staan op N.Z. Voorburgwal achter het Paleis op de Dam om daar het verkeer te regelen. Hij trekt daar echter zo veel bekijks dat het verkeer er volkomen vastloopt. Hij houdt er dan ook maar na twee uur mee op. ’s Middags probeert hij het opnieuw, maar er komen nu zelfs nog meer mensen kijken om de vreemde agent te zien met zijn voor het publiek rare zwart-wit gestreepte mouwmanchetten.
• De volgende dag op de Dam gaat het wat beter, mede omdat de kranten hebben geschreven over zijn werkzaamheden. In een interview in 1953 vertelt hij later: ” In ieder geval schenen zij begrepen te hebben dat zij het verkeer niet in de weg moesten staan. Maar toch kan ik U zeggen, dat verkeer regelen in die tijd géén baantje is geweest. Verkeer regelen was toen nog synoniem met het hangen aan de teugels van rijtuigpaarden en het losmaken van het bit, om koetsiers zodoende te dwingen tot stilstaan, met krachtmetingen met handkarbestuurders (zij duwen en ik trekken) en met het opvangen en meesleuren van fietsers. En onder die laatsten had je werkelijk niet de eersten de besten! Zo herinner ik mij o.a. een professor in de rechtsgeleerdheid.”
• Op 17 december wordt de Nederlandse Vereniging van Huisvrouwen opgericht. De doelstelling is de belangenbehartiging van huisvrouwen. Werkende vrouwen kunnen terecht bij vakbonden, maar voor huisvrouwen is er tot dan toe geen organisatie die hun belangen vertegenwoordigt.
• In 1912 vertrekt de in Nederlands-Indië geboren 22-jarige Anthony Fokker uit Nederland en vestigt zich in Duitsland. Daar gaat hij niet alleen aan het werk als stuntvlieger maar begint er ook een vliegtuigfabriek. Ook opent hij er een vliegschool.

Anthony Fokker in 1912

• Tijdens de Eerste Wereldoorlog zal hij met zijn f’okker Flugzeug Werke’ vele gevechtsvliegtuigen voor het Duitse leger bouwen.

1913: Leiden; foto genomen op 10 augustus 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1913?

• In januari wordt in Amsterdam door de 18-jarige Adriaan Schoevers het instituut Schoevers opgericht, een school voor handel en kantoor. Adriaan Schoevers is de enige docent. Het eerste jaar heeft hij 64 leerlingen,  de eerste studenten zijn allen jon ge mannen, die er steno en typen (‘machineschrijven’)  leren. Later melden er zich ook vrouwen. In 1925 begint Schoevers met een secretaresseopleiding.
• Het jaar 1913 is een jaar vol stakingen. Er vinden liefst 427 stakingen plaats in allerlei bedrijfstakken en individuele bedrijven. Sommigen duren lang, sommigen kort. Zo begint in januari een staking in de sigarenindustrie. De bij de NVV aangesloten ‘Nederlandse Sigaren en Tabaksbewerkersbond’ eist namens haar leden afschaffing van de huisindustrie, een maximaal tien uren durende werkdag, een vrije zaterdagmiddag en een voor het gehele land geldend loontarief. De werkgevers weigeren om op deze eisen in te gaan en de bond wil daarom bij een sigarenfabriek in Den Bosch gaan staken.
• In het zuiden verbiedt de bisschop de staking echter en het geschil moet daar daarom volgens de geldende regels eerst aan een arbitragecommissie worden voorgelegd. De grotendeels katholieke arbitragecommissie heeft echter geen enkele haast. Daarop besluit de bond om in Rotterdam, Dordrecht en Gorkum in staking te gaan. Op 17 februari bereidt deze staking zich naar het noorden van het land uit en ook in Amsterdam wordt gestaakt. De staking zal liefst vijf maanden duren. De overkoepelende NVV springt de ‘Sigaren en Tabaksbewerkersbond’ financieel bij, waardoor deze bond de staking lang kan volhouden. Alle leden van de vakvereniging moeten voor de weerstandskas één uurloon per week afdragen. Na vijf maanden geven de werkgevers toe.
• Een andere staking in 1913 is die in januari van de Amsterdamse typografen, waardoor er bijna een maand lang geen kranten in Amsterdam zullen verschijnen. Ook hier hier geven de werkgevers uiteindelijk toe. De werknemers krijgen een loonsverhoging en degenen die tijdens de staking zijn ontslagen worden weer in dienst genomen.
• Een andere plek waar gestaakt wordt, is de Bollenstreek.  De staking hier zal enkele weken duren, dan geven de werkgevers toe. Aangespoord door dit soort successen beginnen in mei ook de  landarbeiders te staken. Zo eisen de landarbeiders in Blijham meer loon van de boeren waarbij ze in dienst zijn. Na drie weken geven de Groningense boeren toe en word de eerste CAO in de geschiedenis van de landbouw afgesloten. Nog wat andere voorbeelden van stakingen in 1913  zijn die in de kledingbranche – zo wordt  bij kleermakerij Van Zanten vier dagen gestaakt – en in de metaalindustrie. Bij metaalbewerkingsbedrijf Gadellaa wordt tien dagen gestaakt.
• Al met al is 1913 sociaal gezien een onrustig jaar. Er is ook sprake van veel armoede in Nederland. Zo komen in het noorden en in het oosten van het land in de veenarbeid nog steeds veel schrijnende situaties voor.

Plaggenhut in Oost-Groningen in 1913; In deze hut van 3,10 bij 2,80 meter en 1,60 meter hoog woont een gezin met zes kinderen  foto Tonnis Post,  collectie Openluchtmuseum

• Op 27 februari koopt de Vereniging van Natuurmonumenten, dankzij schenkingen, 400 ha van de 750 ha van de Oisterwijkse Bossen en Vennen. Ze voorkomt hiermee dat er op het terrein villa’s worden gebouwd.
• Op 2 maart wordt in Den Haag de latere schrijver en tv-persoonlijkheid Godfried Bomans geboren.  Een paar maanden later (op 7 oktober) wordt eveneens in Den Haag de latere schrijver Simon Carmiggelt geboren.
• Op 2 mei wordt in Amsterdam de tentoonstelling ‘De Vrouw 1813-1913’ geopend. De tentoonstelling die van 2 mei tot 30 september wordt gehouden op het terrein van Meerhuizen aan de Amsteldijk wil laten zien wat vrouwen in de laatste honderd jaar hebben bereikt. Ook willen de organiserende vrouwen aandacht vragen voor hun strijd voor vrouwenkiesrecht.

• Op 4 mei 1913 houdt de Vereeniging voor Vrouwenkiesrecht onder leiding van Aletta Jacobs een protestbijeenkomst in Den Haag. Ze eisen kiesrecht voor vrouwen. Enige honderden leden nemen deel aan de betoging. Het wordt hen niet toegestaan om langs de woning van minister Heemskerk te trekken. Ze worden vervolgens door een politieagent door achterbuurten naar de grote zaal van de  Dierentuin geleid, waar de protestmeeting wordt gehouden.
• In juni worden de Tweede Kamer verkiezingen gehouden. De grote winnaar is de SDAP die van 7 naar 16 zetels gaat. De Anti-Revolutionaire partij verliest 9 zetels en houdt nog maar elf zetels over. De SDAP wil echter zelf geen  regeringsverantwoordelijkheid en ziet af van deelname aan de regering. De partijloze Cort van der Linden formeert hierop een extraparlementair liberaal minderheidskabinet. Het kabinet bestaat uit negen liberale en vrijzinnig-democratische ministers. Slechts twee van de negen ministers zijn oud-Kamerleden. De sociaaldemocraten zeggen toe dit kabinet steunen, mits het komt met voorstellen voor algemeen kiesrecht en een staatspensioen. In augustus treedt het kabinet Van der Linden aan.
• Op 28 augustus opent in Den Haag het Vredespaleis haar deuren. Het gebouw moet niet alleen dienen als onderkomen voor het Permanente Hof van Arbitrage, het moet ook de grootste bibliotheek op het gebied van internationaal recht en vrede huisvesten. Het geld voor de bouw is geschonken door de Schots – Amerikaanse staalmagnaat en filantroop Andrew Carnegie. Koningin Wilhelmina verricht de opening. Een succesvolle start beleeft het Hof van Arbitrage niet.  Een jaar later begint de Eerste Wereldoorlog.
• Op 31 augustus wordt in Eindhoven een sportvereniging voor Philips-medewerkers opgericht, de  Philips Sport Vereniging (PSV).
• Van 3 tot 15 september wordt in Den Haag een internationale landbouwtentoonstelling gehouden. Op de tentoonstelling is voor het eerst een tractor in Nederland te zien. De Nederlandse boeren vinden het maar niks. Het ding kost evenveel als zes trekpaarden en op kleine akkers kan je er niet mee uit de voeten, laat staan als die in de modder weg zakt.
• Op 7 september begeven zo’n 1.000 vrouwen tijdens Prinsjesdag zich naar Den Haag om kiesrecht voor vrouwen te eisen. Omdat de burgemeester vreest dat de demonstratie tot onlusten zal leiden, verbiedt hij de demonstratie. Daarop past het organisatiecomité de opzet aan, in plaats van een massale betoging door Den Haag lopen vanuit restaurant De Twee Steden aan het Buitenhof, telkens groepjes van 25 vrouwen naar het Binnenhof om daar groepsgewijs zwijgend  een rondje te wandelen.

• De sociaaldemocraten en een groot deel van de liberalen staan open voor een uitbreiding van het kiesrecht. Voor de eerste maal wordt in de troonrede daarom ook over vrouwenkiesrecht gerept. De Koningin kondigt aan dat de regering met spoed een grondwetsherziening aanhangig zal maken, waarin zal worden bepaald dat alle mannen van een bepaalde leeftijd het kiesrecht verkrijgen, en dat de grondwettelijke beletselen tot invoering van het kiesrecht aan vrouwen zal worden weggenomen.
• Op 24 december ontspoort in Drenthe bij Hooghalen een trein. Er vallen vijf doden.

1914: Pijnacker; foto genomen op 11 oktober 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1914?

• Op 1 januari wordt het SDAP-kamerlid Kornelis ter Laan benoemd tot burgemeester van Zaandam. Hij is de eerste socialistische burgemeester van Nederland.
• Per 1 januari neemt Rotterdam het dorp Hoek van Holland over van de gemeente ’s Gravenzande. Deze gemeente is financieel en organisatorisch niet in staat om ‘goed voor het dorp te zorgen’ qua voorzieningen. Het op 25 km van Rotterdam gelegen Hoek van Holland is in 1865 ontstaan toen arbeiders en mensen van Rijkswaterstaat naar die plek verhuisden in verband met de aanleg van de Nieuwe Waterweg – daarvoor was het gewoon een zandplaat. Officieel wordt Hoek van Holland een wijk van Rotterdam – de huidige wijk 17;  Wel kent Hoek van Holland een dorpsraad in plaats van een wijkraad.
• Op 25 maart wordt in Amsterdam het SDAP-gemeenteraadslid Floor Wibaut –  niet een standaard-socialist; hij is rijk geworden met de houthandel –  gekozen tot wethouder van Volkshuisvesting.  Hij zet zich met hart en ziel in voor de sociale woningbouw voor arbeiders. ‘Wie bouwt? Wibaut!’ is dan ook de kreet die de SDAP tijdens verkiezingscampagnes in Amsterdam hanteert.
• Op 30 mei richt het Nederlandse leger in Nederlands-Indië een militaire vliegdienst op: ‘De Proefvliegafdeling’. De dienst bestaat uit twee vliegtuigen, drie officieren, 15 onderofficieren en wat manschappen. Om geld uit te sparen worden er watervliegtuigen gekocht. Daardoor is het niet nodig om een vliegveld aan te leggen.
• Op 25 juni wordt door het Hof van Arbitrage in Den Haag de in 1904 overeengekomen grens tussen het Nederlandse en het Portugese deel van Timor officieel vastgelegd.
• Op 25 juni wordt aan de Generale Staf de sectie III (GS III) toegevoegd. Deze inlichtingendienst heeft als doel het verzamelen van militaire gegevens over diverse Europese landen. Het is een voorloper van de Militaire Inlichtingen en Veiligheid-dienst (MIVD).
• Op 1 augustus komt, als de oorlog in Europa is uitgebroken, de afdeling Generale Staf sectie IV (GS IV) er ook bij. Deze dienst gaat zich onder andere bezig houden met het bestrijden van de smokkel tussen Nederland en de oorlogvoerende landen. Deze handel wordt als een gevaar voor het handhaven van de neutraliteit van Nederland gezien. Ook zal deze afdeling zich gaan bezighouden met het grootschalig afluisteren van telegrafie, radioverkeer en telefonie. Iedereen die wordt verdacht van werkzaamheden voor een van de buitenlandse machten, of die een bedreiging kunnen zijn voor de Nederlandse neutraliteit en staat, wordt in de loop van de tijd afgeluisterd.
• In de zomer breekt de Grote Oorlog (de Eerste Wereldoorlog) uit. Er zijn grote spanningen tussen allerlei landen. In veel landen is er sprake van nationalisme. Allerlei landen hebben coalities gesmeed. Nederland probeert zich zo veel mogelijk aan het politieke spel te onttrekken. Het is zowel militair als economisch verzwakt. Het is ook niet in staat om bij een oorlog haar belangen in Nederlands-Indië te verdedigen. Ook speelt Nederland geen grote rol op het Europese toneel.

De betrokken Europese naties met daarin aangegeven het jaar dat de landen betrokken raken in de oorlog en de verschuivende frontlinies (de rode lijnen) plus de landen die tijdens de hele oorlog neutraal bleven. Kaart: Anne Frank Stichting. De oorlog zal vooral uitgevochten met oude tactieken – grote legers dicht tegenover elkaar op het slachtveld – die elkaar bestoken met moderne gevechtsmiddelen zoals vliegtuigen, zeppelins, duikboten, grote kanonnen die granaten afschieten, mitrailleurs, vlammenwerpers, gifgas en vanaf 1917 ook tanks. In het westen zal het vooral een loopgravenoorlog worden. De oorlog zal uiteindelijk aan vele miljoenen mensen het leven kosten. De schattingen lopen uiteen van 17 miljoen tot 30 miljoen doden en nog eens vele miljoenen gewonden.

• Op 29 juli verklaart Oostenrijks-Hongarije Servië de oorlog. Als daarop overal in Europa voorbereidingen worden getroffen voor een oorlog, mobiliseert ook Nederland. Op 31 juli tekent koningin Wilhelmina  het besluit tot mobilisatie: “Alle miliciens en landweermannen met spoed opkomen”. Er worden zo’n 200.000 man opgeroepen. Generaal Snijders wordt benoemd tot opperbevelhebber.

Oproepstelegram voor de mobilisatie zoals ontvangen door de gemeente Rotterdam.

Augustus 1914; Bij de Oranje-Nassaukazerne aan de Sarphatistraat in Amsterdam melden de opgeroepenen zich massaal onder grote belangstelling.

Augustus 1914; Gemobiliseerde Hollandse mariniers in burger, komen aan op Centraal Station te Amsterdam

Augustus 1914; gemobiliseerde soldaten in de  Oranjekazerne in Den Haag.

• In heel Nederland worden de militairen ingekwartierd bij burgers of gehuisvest in grote gebouwen als kazernes, forten, fabriekshallen, bioscopen of scholen. De kosten van de mobilisatie wordt door de minister van Oorlog Bosboom op minimaal 12 miljoen gulden geschat. De meesten militairen worden naar het zuiden gestuurd, maar sommigen krijgen ook in andere delen van het land taken toegewezen. Ongeveer de helft (95.000 man) wordt ingedeeld in het veldleger. Daarnaast zijn er 70.000 man bezettingstroepen die overal in het land objecten als wegen, bruggen en spoorlijnen moeten bewaken, 10.000 man grensbewakingstroepen en 20.000 man depottroepen.

Augustus 1914; Ook de Pier van Scheveningen wordt als militair object gezien en bewaakt door een viertal militairen.

• In de kazernes is in augustus niet voor iedereen voldoende plek. Sommige soldaten worden daarom tijdelijk bij particulieren thuis ondergebracht die hiervoor een vergoeding van de overheid voor krijgen. Niet iedere soldaat is hier blij mee. Zo schrijft een soldaat in Utrecht aan de burgemeester:  “Geef mij een ander kwartier want ik moet verplicht elke dag bidden en uit de Bijbel lezen.” Gelukkig voor hem komen er in Utrecht in augustus twee noodkazernes.
• De mobilisatie ontwricht de samenleving behoorlijk. Niet alleen worden de mannen onttrokken aan het arbeidsproces, maar ook staat, omdat de treinen aanvankelijk alleen maar ingezet worden voor het vervoeren van de militairen, het openbaar vervoer zo goed als stil.

Augustus 1914; mobilisatie in Maastricht. Militairen bewaken het station van Maastricht.

• Ook de boeren ondervinden de gevolgen. Tienduizenden paarden en karren worden gevorderd. Zelfs honden worden gevorderd. Deze worden ingezet om mitrailleurs voor te trekken. De honden  moeten daarvoor een minimale schofthoogte van 70 cm hebben. Ook worden in augustus en september percelen landbouwgrond gevorderd en omgeploegd tot loopgraafstelsels, vooral in de buurt met de grens. De eigenaren van de  landerijen kunnen aanspraak maken op een vergoeding. Voor het vaststellen en uitkeren van deze vergoedingen wordt een speciale commissie in het leven geroepen.
• Daarnaast wordt het waterpeil in kanalen en vaarten die noodzakelijk zijn voor mogelijke inundaties  verhoogd, zodat in het geval van een vijandelijke aanval de landerijen die de kern vormen van verdedigingslinies als de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam, onder water kunnen worden gezet. De binnenvaart heeft er veel last van. Ook de vissersboten op zee ondervinden problemen. Alle kustlichten met uitzondering van IJmuiden, Scheveningen, Hoek van Holland en het Westhoofd worden gedoofd, alsmede de lichtschepen.
• In Utrecht wordt in augustus om eventuele spionage tegen te gaan het beklimmen van de Domtoren verboden.
• De mobilisatie en de naderende oorlogen in Europa zorgt in sommige plaatsen in Nederland voor een bankrun. Veel in paniek geraakte Nederlanders proberen na het uitroepen van de mobilisatie bij postkantoren en kantoren van de Nederlandse bank hun geld van de rekening te halen.

Augustus 1914: Een bankrun op De Nederlandsche Bank  op de Turfmarkt in Amsrterdam.

• Omdat voorzien wordt dat veel gezinnen door de mobilisatie van de mannen in problemen kunnen komen, wordt in augustus het Koninklijk Nationaal Steuncomité (KNSC) opgericht. De financiering van de acties van het Steuncomité geschiedt uit de opbrengsten van collectes en uit de geldelijke middelen van gemeentes.
• Op 3 augustus verklaart Duitsland Frankrijk officieel de oorlog en begint ook in het westen van Europa de oorlog. Nederland en België hebben zich neutraal verklaard, net zoals bijvoorbeeld Zweden, Zwitserland en Spanje, maar als de Belgische regering een ultimatum van de Duitsers afwijst voor een vrije doortocht van het Duitse leger over het Belgische grondgebied richting Frankrijk, trekt het Duitse leger de volgende dag het neutrale België binnen. Hierop verklaar het Verenigd Koninkrijk en haar bondgenoten die België steunen Duitsland de oorlog. Twee dagen eerder is Duitsland al het neutrale Luxemburg binnen getrokken.
• Nederland handhaaft zijn neutraliteit en zowel Duitsland als Engeland respecteren dit vanwege strategische redenen. Beide landen hebben behoefte aan een bufferstaat tussen de twee landen in. Ook hechten de Duitsers veel waarde aan de handel via de haven van Rotterdam.
• Op veel plaatsen in het land lukt het niet om voldoende mannelijk personeel te vinden die de functies  van de opgeroepen gemobiliseerde mannen kunnen overnemen. Er wordt dan ook op vrouwen een beroep gedaan om aan het werk te gaan.

Den Haag 1914: Een tramconductrice in opleiding. Haags Gemeentearchief.

• Op 22 september torpedeert de Duitse onderzeeboot U9 op zo’n 10 mijl voor de kust van Hoek van Holland het Britse oorlogsschip de HMS Aboukir. Omdat de Engelsen niet door hebben dat het om een torpedo gaat, maar denken dat het schip op een mijn is gelopen, snellen de pantserkruisers HMS Hogue en de HMS Cressy toe om hulp te bieden, waarop beide schepen ook door de U9 worden getorpedeerd. Alle drie boten met in totaal 2.296 man aan boord zinken. Toegesnelde Hollandse stoomschepen en vissersschepen slagen er nog in om honderden zeelieden te redden,  maar in totaal komen er 1.439 opvarenden om bij de ramp. Velen daarvan worden begraven in begraafplaatsen in Den Haag en in Noordwijk aan Zee.

De HMS Aboukir en de U9

• Nederland krijgt in de tweede helft van 1914 te maken met een enorme stroom vluchtelingen die naar Nederland uitwijken. De eerste golf betreft Duitsers en Oostenrijkers die vlak voor de Duitse inval door België het land worden uitgezet.
• Op 6 oktober beginnen de Duitsers Antwerpen met kanonnen te beschieten. Dit is voor heel veel burgers in Antwerpen en omgeving aanleiding om te vluchten. Ook elders ontvluchten veel Belgen het strijdgeweld. In totaal zoeken liefst 1 miljoen Belgen een toevlucht in het in 1914 6,2 miljoen inwoners tellende Nederland. Aanvankelijk worden de vluchtelingen vooral in tentenkampen ondergebracht.

Belgische vluchtelingen doen de was in een tentenkamp

• De steden kunnen de hoeveelheid vluchtelingen niet aan. Ze raken overbezet. Zo vangt men in Amersfoort (25.000 inwoners) 19.000 Belgische vluchtelingen op. Maastricht met een inwonersaantal van 38.000 vangt 14.000 vluchtelingen op. Bergen op Zoom spant helemaal de kroon. Het 16.500 inwoners tellende Bergen op Zoom krijgt ruim 70.000 vluchtelingen te verwerken. Dat kan de stad bij lange na niet aan. De vluchtelingen moeten er dagenlang op straat overnachten. Hetzelfde gebeurt in plaatsen als Putte en Roosendaal.

Belgische vluchtelingen ondergebracht in de Amsterdamse IJsclub, oktober 1914. Foto: De slaapzaal.

•  Op veel plekken worden er hulpacties opgezet om alle vluchtelingen van onderdak te voorzien. Veel Nederlanders stellen hun huizen open en er worden collectes georganiseerd om kleding en eten te verzamelen.
• Op 9 oktober trekken na de slag om Antwerpen zo’n 33.000 Belgische soldaten in een poging om aan Duitse krijgsgevangenschap te ontsnappen naar Nederland. Ze worden in het neutrale Nederland  geïnterneerd en ze zullen de rest van de oorlog overeenkomstig het neutraliteitsprincipe in interneringskampen in Nederland moeten verblijven.
• Enkele weken na de val van Antwerpen op 10 oktober keert het grootste deel van de Belgische vluchtelingen weer terug naar België. Aan het einde van 1914 zijn er nog zo’n 200.000 tot 300.000 Belgen in Nederland.
• Op 27 oktober loopt de Vlaardingse vissersboot VL40 Maria Christina als eerste Hollandse vissersboot na het uitbreken van de oorlog op een mijn in de Noordzee. Binnen een halve minuut zinkt de boot, aldus vissersboten die in de buurt liggen en de ramp hebben zien gebeuren. De bemanning bestaat uit 15 mannen: 3 uit Vlaardingen, 2 uit Rotterdam, 1 uit Monnickendam en liefst 9 man van het eiland Marken. Alle  komen om het leven.
• In november laat de uitgever van de zangbundel ‘Kun je nog zingen, zing dan mee’ vijfduizend exemplaren verspreiden op de Nederlandse kazernes voor de gemobiliseerde soldaten.
• Op 14 november 1914 spoelen drie losgeslagen mijnen aan bij de dijk in Westkapelle. Twee dagen later komt marinepersoneel uit Vlissingen om de mijnen onschadelijk te maken. Nadat ze twee mijnen hebben gedemonteerd, gaat het mis bij de derde mijn. Deze ontploft. Negen mensen komen hierbij om het leven, waaronder drie inwoners van Westkapelle. De dijk raakt beschadigd en tot op grote afstand sneuvelen ruiten van woningen.

Begrafenis van de slachtoffers van de ontplofte mijn in Westkapelle (ZB, Beeldbank Zeeland).

• In het interneringskamp voor Belgische militairen in Zeist is sprake van veel onvrede veroorzaakt door de benauwde levensomstandigheden ter plekke. Op 3 december mondt dit uit in een opstand. De bewaking wordt met stenen bekogeld. Als de Belgen na waarschuwingen hier niet mee ophouden, wordt er met scherp geschoten. Acht Belgen worden dodelijk getroffen en achttien Belgische militairen raken gewond.

1915: Wassenaar; foto genomen op 18 juni 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1915?

• De Grote Oorlog woedt in 1915 nu in volle hevigheid, zowel in Europa als buiten Europa. Nederland blijft neutraal. In tegenstelling tot een aantal andere neutrale landen, zoals Zwitserland en de Scandinavische landen die stap voor stap demobiliseren, handhaaft Nederland echter wel zijn mobilisatie. Het zal dit tot het einde van de oorlog blijven doen.
• Op 19 januari ontploft op de Hr. Ms. Triton een mijn tijdens het opruimen van een mijnversperring in de Westerschelde. Er vallen vijf doden.
• Hoewel Nederland buiten de oorlog blijft, heeft de oorlog wel grote gevolgen voor het leven in Nederland. De internationale handel loopt terug en het gaat economisch slechter. Het zorgt in 1915 in veel plaatsen voor een toenemende armoede.

• 1915: Een woonwagenkamp aan de noordzijde van het IJ in Amsterdam. De armoede is er groot en veel woonwagens verkeren in erg slechte staat. De mannen zijn om wat geld te verdienen bezig met het matten van stoelen

• De werkloosheid neemt in de loop van 1915 dan ook verder toe. Daarnaast zijn veel kostwinners gemobiliseerd, waardoor veel gezinnen in de problemen komen, vooral in de grote steden. De overheid is bevreesd voor ‘leegloperij en misdragingen‘. Zo schrijft een kaderlid van de ‘Nederlandsche Werkloosheidsraad’ in de Leeuwarden Courant van 8 januari: ‘Waar arbeidsloosheid en berusting in het leeglopen gevreesd kan worden, moet ieder uitzien naar enige gelegenheid om arbeid te verschaffen. Vooral ook omdat uit het leeg rondlopen zoveel andere slechte dingen kunnen voorkomen.‘ In diverse steden gaan er steuncomités aan het werk.

1915; Armoedebestrijding; Vrouwen aan het werk op de kledingcentrale van het ‘Amsterdams Algemeen Steuncomité’.

• In diverse plaatsen komen er werkverschaffingsprojecten. Zo laat de Friese gemeente Weststellingwerf in het kader van de werkverschaffing wegen aanleggen en er de heide ontginnen. In Steenwijk betaalt de ‘Vereeniging tot wering der bedelarij’ het schilderwerk van het ‘Gebouw voor de Werkverschaffing’. Niet in iedere gemeente is men enthousiast over de werkverschaffingsprojecten. In Schoonhoven stopt men met het project. Dit omdat volgens het comité in Schoonhoven de werklozen, die in de zilverbedrijven zijn geplaatst, ‘hun tijd verluierd’ zouden hebben, wat overigens in een ingezonden brief in de krant weersproken wordt.
• Ook worden de werklozen in 1915 om te voorkomen dat ze ‘leeg gaan rondlopen’ ‘ontwikkeling en ontspanning’ geboden. Zo kunnen werklozen in sommige steden gratis boeken in de bibliotheken lenen en ook goedkoop naar de bioscoop gaan. In Amsterdam – de stad telt in 1915 zo’n 10.000 werklozen  – organiseert het ‘Comité voor ontwikkeling en ontspanning’ allerlei activiteiten voor de werklozen, zoals een damtoernooi in januari (539 deelnemers), ook kunnen ze ‘leren roeien onder deskundige leiding’ en zich wijden aan ‘het beklimmen van de stadstorens’. In Rotterdam kunnen werklozen op vertoon van hun ‘steunkaart of een ander bewijs van werkloosheid’ gratis cursussen in rekenen, lezen, schrijven en Engels volgen of ‘zich bekwamen in het schoenlappen’.
• Her en der vechten aan beide zijden van het front Nederlandse vrijwilligers mee. Ook melden enkelen zich om medische hulp aan de gewonden te verstrekken, waaronder de 33-jarige verpleegster Rosa Vecht uit Amsterdam.  Eerst is ze werkzaam in Antwerpen. Na de val van deze stad gaat ze werken in een hospitaal in Veurne, waar gewonde Engelse soldaten worden verzorgd. Ze is er de enige niet-Engelse verpleegster.

• Ook Veurne komt onder vuur te liggen en op 23 januari zijn de bombardementen in Veurne zo hevig dat evacuatie van patiënten naar Duinkerken noodzakelijk is. Rosa Vecht blijft er tot het eind aan het werk. Als ze zich als één van de laatste verpleegsters klaar maakt voor vertrek naar Duinkerken, wordt ze terwijl ze over de Markt naar haar kamer loopt om haar koffer op te halen, getroffen door een granaatscherf die haar rechterbeen afrukt. Ze overlijdt twee dagen later aan de gevolgen van het bloedverlies.
• Rosa Vecht zal niet de enige Nederlandse verpleegster zijn die zich in de oorlog zal inzetten om het leed van de gewonden te verlichten. Tijdens de oorlog zullen onder andere in Parijs, in Rusland en aan het Oostenrijkse front in Gleiwitz Nederlandse medici aan het werk zijn. Voor zover bekend is Rosa Vecht wel de enige  Nederlandse verpleegster/dokter die tijdens werkzaamheden aan het front tijdens de Eerste Wereldoorlog overlijdt.
• Op 11 februari vallen er twee bommen op Vlissingen. De ene valt in een kanaal, de andere er vlak naast. Er vallen geen doden of gewonden. Het is een vergissing van een Engelse piloot. De Engelse regering biedt excuses aan,
• Op 18 februari kondigt Duitsland aan dat zij de territoriale wateren rondom de Britse Eilanden voortaan als oorlogszone beschouwt. Het is het begin van een duikbotenoorlog. In deze wateren zullen ook neutrale schepen worden aangevallen waarschuwt Duitsland. Als reactie hierop leggen de Engelsen in de Noordzee mijnenvelden. Deze vormen ook een gevaar voor de Hollandse handels- en  vissersschepen. Als gevolg hiervan moeten de Nederlandse schepen die naar Nederlands-Indië varen nu om het Verenigd Koninkrijk heen varen. Ook varen de schepen naar Nederlands-Indië, vanwege de oorlogsgevaar op de Middellandse Zee en bij het Suezkanaal, de route om Afrika heen, wat al met al de reis een stuk langer maakt.
• Voor de handel met Engeland laten de Duitsers in de Noordzee wel een specifiek aangewezen smalle doorvaartroute open voor schepen uit neutrale landen. Vanaf 1 maart varen de Hollandse schepen via deze route volgens het normale tijdschema naar Londen.
• Op 2 maart spoelt er een losgeslagen zeemijn aan op de Borrendamme bij Zierikzee. Een aantal mensen van een nabij gelegen boerderij vindt de zeemijn. Als ze zien dat er koper in de mijn zit, proberen ze door het losschroeven van enkele moeren de mijn open te maken om zo bij het waardevolle koper te kunnen komen. Terwijl zij daarmee bezig zijn en de mijn de dijk opsjouwen, ontploft de mijn. Vijf mensen komen hierbij om het leven, waaronder de drie broers Casboek. Van twee van hen worden de lichamen nooit terug gevonden. Waarschijnlijk zijn hun restanten in de Oosterschelde belandt.
• Op 21 maart overlijdt in Utrecht op 62-karige leeftijd de hoogleraar Ambrosius Hubrecht. Hij is gespecialiseerd in de zoölogie en geldt wereldwijd als expert. Hij bezit een grote collectie uit Nederlands-Indië afkomstig embryonaal materiaal van zoogdieren. Vanaf 1882 correspondeert hij uitgebreid met Charles Darwin over diens theorieën. Tijdens zijn leven ontvangt Hubrecht onder andere eredoctoraten van de universiteiten van Princenton en Cambridge.
• Op 7 mei wordt het Engelse passagiersschip Lusitania, dat onderweg is van Amerika naar Engeland, vlak voor de kust van Ierland door een Duitse torpedo tot zinken gebracht. In het ruim bevindt zich (hoogst waarschijnlijk) ook een grote hoeveelheid munitie. Getuigen horen namelijk kort na elkaar twee ontploffingen, terwijl er maar één torpedo door de Duitse onderzeeboot  is afgeschoten. (Duikers treffen in 2008 inderdaad geweerpatronen aan in het wrak.)) Het schip zinkt in achttien minuten.

1907; De Lusitania in de haven van New York.

• Aan boord bevinden zich vooral Britten en Canadezen, maar ook 128 Amerikaanse passagiers. In totaal zijn er 1.959 passagiers en bemanningsleden aan boord. De ramp kost aan 1,195 personen het leven. Tot de slachtoffers behoren vier Nederlanders (een moeder en haar twee kinderen en een alleen reizende passagier.) De Nederlandse trawler Peel XII die vlakbij in de buurt op visjacht is, snelt naar de rampplek. Ze neemt  zo’n honderd drenkelingen aan boord.
• Tot de personen die de ramp overleven, behoren twee Nederlandse bemanningsleden  Eén van hen, een zekere hofmeester Van Hoeke, stuurt kort na de ramp een lange brief naar zijn familie in Vlissingen waaruit diverse kranten uitgebreid uit citeren:

• “Ik was in de eerst klas eetsalon bezig mijn 2 laatste passagiers te bedienen, toen wij een krakend geluid hoorden en een paar ogenblikken daarna rilde en beefde het schip, evenals iemand heeft, die een rilling krijgt van koude. Ik liet wat ik in mijn handen had op tafel vallen en ging langs de kortste weg het dek op, dat was natuurlijk niet langs de trappen, maar langs de zijde van het schip. De trappen waren vol met passagiers. Op het dek komende hoorde ik, dat het schip getorpedeerd was en het begon al te zinken en over te liggen aan stuurboordzijde. Ik ging toen naar beneden om een zwemvest te halen, daar er genoeg tijd voor was, bracht een rek met 6 er op aan naar het achterdek en deed vijf zwemvesten aan bij vrouwen en kinderen en een voor mijzelf.
• Toen waren er een 500 man op het achterbootdek en een steward die ik kende, was bezig om met een groot hakmes  kasten open te breken aan het dek, om naar zwemvesten te zoeken, maar daar waren alleen lampen, lucifers en vaten water in, voor de boten. Maar nu kreeg ik een goed idee. Ik vroeg om het hakmes en ik kapte de boten los, die aan het dek vast waren met touwen. Want die boten zijn collapsible-boten en het schip lag zo over, dat die boten niet te water konden gelaten werden. Na die losgekapt te hebben, staken wij beiden een sigaret op en hielden ons vast aan de achterbrug, het hoogste gedeelte van het achterbootdek. In plm. 10 minuten was het voorschip weggezonken, maar dat was erg langzaam gegaan. Doch nu ging het vlugger en in 5 minuten tijds was de brug onder water en de kapitein en de stafkapitein van de brug gewassen. In de volgende 3 minuten was het schip gezonken en daar kan ik weinig van vertellen, want het schip stond rechtop in het water met het achterschip in de lucht, precies als je platen ziet van de TITANIC en ik had mijn werk en mijn macht nodig, om mij aan het achterdek vast te houden, want ik hing daar aan als aan een ladder; alleen kan ik zeggen, dat ik de voorste schoorsteen tegen de tweede zag vallen, om daarna beide in zee te vallen; de derde vloog in de lucht. Toen een krakend geluid van de boten, die wij los gekapt hadden en die in het water rolden. En ik voelde een klap op mijn hoofd en weet verder niets meer.
• Toen ik tot mijzelf kwam, lag ik in het water, dicht bij die boten, die los gekapt waren en zwom er naar toe, klom er op, want ze waren alle drie omgekeerd en ik bemerkte, dat ik van onder tot boven met bloed zat. Er waren verscheidenen rond die boten en de fruitman riep: „Geef eens een handje”. Ik trok hem op de boot. Ik had een natte zakdoek in mijn zak, die hij rond mijn hoofd bond, er waren 3 gaten in. Toen gingen we aan het redden en al bleef ik bloeden en verzwakte ik, door de drukte merkte ik het niet erg op, want in 10 minuten hadden we de 3 boten vastgebonden aan elkaar en een 20 vrouwen en kinderen op de boten getrokken. Natuurlijk, iedereen, die nog macht en wind in zich had, hielp daaraan mee. Toen wij alles rond ons uit het water gehaald hadden, waren er tussen 70 of 80 mensen op die drie boten. Ondertussen had nog een andere steward een zakdoek rond mijn hoofd gebonden en hield het op met bloeden. Wij waren, na drie uren rondgedreven te hebben, opgepikt door een torpedo-destroyer en stoomtrawlers en 2½ uur daarna in Queenstown geland, waar we onder doktersbehandeling kwamen, gekleed werden en in hotels te slapen gelegd. Wij kregen het beste van alles, werden liefderijk verzorgd, telegrammen werden gratis verzonden en toen we zondagmorgen om 6 uur in Liverpool aankwamen, werden wij met taxi’s naar huis gebracht”.
• In mei begint de Bataafse Petroleum Maatschappij met oliewinning bij Maracaibo in Venezuela. Voor de verwerking van deze olie bouwt ze een raffinaderij op Curaçao.
• In de donker nacht van 28 op 29 mei varen vissersschepen uit IJmuiden een mijnenveld in dat ligt in de Noordzee. Vier boten raken een mijn en zinken.  Alle 39  bemanningsleden komen om. Het zijn niet de enige schepen die in 1915 verloren gaan. Sommigen als gevolg van de oorlog, anderen door andere oorzaken. Zo wordt op 26 juni de Katwijkse vissersboot KW 147 in dichte mist overvaren door een Britse kruiser, tien van de veertien opvarenden komen om het leven. In 1915 zullen 32 Hollandse schepen, wellicht meer, vergaan met in totaal minstens zo’n 105 slachtoffers.
• Als gevolg van het hogere risico eisen begin juni de stokers en tremmers van het Holland Amerika Lijn schip de Noordam een hogere gage, anders willen ze niet aanmonsteren. De maatschappij weigert echter op hun eisen in te gaan. Ze stelt:

1. De thans geldende gages zijn de hoogste, die op het ogenblik op enig Nederlands schip worden genoten.
2. Buitendien wordt sedert ongeveer 1 febr. een extra-loon van 15% uitgekeerd, als vergoeding voor het bijzonder risico wegens oorlogsgevaar.
3. Daarenboven wordt op de dagen, dat de schepen hier aan de wal liggen, 80 cent per dag uitgekeerd als vergoeding voor voeding.
4. Alles bijeen bestaat door een en ander de netto-verdienste van de stokers uit NLG 68 à NLG 70 per maand. Er is geen aanleiding om dit verder te verhogen.

• Een week later geven de zeelieden toe en vaart de Noordam uit. In 1917 zal het schip beschadigd raken door een zeemijn en de rest van de oorlog niet meer in actie komen.
• Op 10 juli overlijdt in Den Haag op 84-jarige leeftijd Hendrik Willem Mesdag. Hij is vooral bekend van zijn Panorama Mesdag aan de Zeestraat in Den Haag.
• Op 15 juli legt Koningin Wilhelmina onder grote belangstelling de eerste steen van het stadhuis van Rotterdam. Ook prins Hendrik is aanwezig. Het zal vijf jaar duren voordat het gebouw aan de Coolsingel klaar is. (Het zal één van de weinige gebouwen in het centrum van Rotterdam zijn, die het bombardement van 14 mei 1940 zal doorstaan.)

15 juli, Rotterdam, koningin Wilhelmina legt de eerste steen van her stadhuis.

• Op 19 juli treedt de Zeeongevallenwet in werking. De houdt in dat schepen alleen mogen uitvaren als er een uitkeringsregeling is getroffen voor zeelieden en eventuele nabestaanden. De op 5 maart door de reders opgerichte vereniging ‘Zee Risico’ treedt op als uitvoeringsorgaan. Ook Centraal Beheer is er bij betrokken. In de wet is een artikel opgenomen dat bij twijfel over de oorzaak van een scheepsongeval een oorlogsgebeurtenis als oorzaak moet worden aangemerkt.
• Op 30 juli worden in Londen in de Tower de Nederlanders Haicke Janssen en Willem Roos vanwege spionage voor Duitsland geëxecuteerd. Beiden oud-zeelieden zeggen vertegenwoordigers  in sigaren te zijn voor de firma Dierks & co dat kantoren heeft in Rotterdam en in Den Haag. Het bedrijf staat echter bij de Engelsen bekend als een dekmantel voor de Duitse Marine-inlichtingendienst ‘N’ (een afkorting voor ’Nachrichten-Abteilung im Admiralstab’). Het zijn niet alleen de Duitsers die zich in Nederland bezig houden met spionage. Vooral Rotterdam zal uitgroeien tot een centrum van spionageactiviteiten. Zowel de Duitsers als de Engelsen hebben er versluierde kantoren.
• Janssen en Roos reizen in de zomer langs allerlei Britse havensteden waarbij ze de aanwezigheid van Britse oorlogsschepen bekijken en noteren. Als ze vervolgens gecodeerde telegrammen waarin ze zogenaamd sigaren bestellen voor de verkoop in bepaalde steden – een bepaald type sigaar staat voor een bepaald type schip –  naar Dierks & co sturen, om de aanwezigheid van schepen door te geven, worden ze door de Engelsen opgepakt. Op 17 juli worden ze door een rechtsbank ter dood veroordeeld – ‘het tweetal heeft aantoonbaar geen verstand van sigaren, anders dan hoe ze op te roken‘ merkt de aanklager op. Op 30 juli maakt een vuurpeloton een einde aan hun leven.

  

Links Roos, rechts Janssen

• Op 9 september wordt Cadzand getroffen door bommen afgeworpen door een hoog vliegend vliegtuig. Er doen zich geen persoonlijke ongelukken voor, maar wel raakt het huis van de sluitmeester beschadigd. Onderzoek van de scherfresten wijst uit dat het om Engelse bommen gaat. De Engelse regering betuigt spijt en betaalt een schadevergoeding.
• Op 4 november loopt de Duitse onderzeeboot UC8 vast op de kust van Terschelling. De boot wordt door de Nederlandse Marine geborgen, maar vanwege de Nederlandse neutraliteit niet terug gegeven naar Duitsland. Na de oorlog zal Nederland de onderzeeër kopen.
• Er wordt in 1915 druk gesmokkeld tussen Nederland en België. Er zijn veel smokkelbendes actief. Er vinden ook vuurgevechten plaats tussen Nederlandse grenswachten en smokkelaars. Gemiddeld worden er elke maand wel één of twee smokkelaars dood geschoten. Daarnaast worden er veel smokkelaars opgepakt. Dit gebeurt zoveel dat de Nederlandse rechtbanken de stroom opgepakte smokkelaars niet aan kan.
• Er worden niet alleen allerlei goederen de grens over gesmokkeld, maar ook militaire informatie vanuit België naar Nederland, zoals die over troepenverplaatsingen welke informatie vervolgens wordt doorgezonden naar Engeland. In 1915 begint Duitsland daarom om dit smokkelen tegen te gaan met het plaatsen van een elektrisch hek op de Belgisch-Nederlandse grens dat uiteindelijk zal lopen van Vaals tot Knokke, een afstand van meer dan 300 km. Op de draad staat een dodelijke wisselspanning van 2.000 volt.  De stroomvoorziening komt van centrales, generatoren van fabrieken in de nabijheid en van hoogspanningslijnen in de buurt. Aanraking van ‘de Dodendraad’ leidt tot elektrocutie. Het grootste gedeelte van de draad wordt geplaatst tussen april en september 1915. In juni wordt het eerste deel in werking gesteld. Om de draad te beveiligen hebben de Duitsers om de 500 tot 2.000 meter een wacht- of seinhuisje neergezet.

De draad bij Sluis in Zeeland.

• Aan beide zijden van de draad wordt een extra hek met prikkeldraad geplaatst, om mens en dier van de Draad weg te houden, en worden er waarschuwingsborden geplaatst. De Nederlandse regering maakt in het kader van het handhaven van de neutraliteit geen bezwaar tegen de draad. Ze willen niet als partijdig gezien worden. De draad zal tijdens de oorlog aan honderden mensen het leven kosten, veel smokkelaars maar ook Duitse deserteurs, Belgische vluchtelingen, spelende kinderen en onvoorzichtige burgers.

1915, Duitse waarschuwingsfoto.  Een Duitse soldaat poseert bij Sluis als slachtoffer van de Dodendraad.

• Door de oorlog in Europa en het omvaren om Afrika waardoor de kosten oplopen verliest Nederlands-Indië een deel van haar exportmarkt, zoals de export van suiker naar Engeland. Cuba neemt deze over. De bedrijven in Nederlands-Indië gaan zich daarom voor de export meer richten op Amerika, Japan en de landen in de Pacific.
• Ook in Duitsland verslechtert de economische situatie. Een aantal Nederlanders, die er in textielfabrieken net over de grens werken, wordt ontslagen en keert terug naar Nederland. Hier vinden ze ook geen werk, maar in veel plaatsen waarheen ze verhuizen krijgen ze geen steun van de plaatselijke steuncomités. De comités zitten veelal krap bij kras en helpen eerst de ‘eigen burgers’. De teruggekeerde mensen ontvangen geen hulp en moeten het zelf zien te redden.

1916: Voorburg; foto genomen op 22 juni 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1916?

• Ook in 1916 woedt de Grote Oorlog in alle hevigheid. Zo sneuvelen alleen al bij de Slag om de Somme in 1916 in totaal 300.000 Duitsers en Engelsen en ook raken er nog eens 700,000 soldaten gewond, onder wie de jonge Duitse soldaat Adolf Hitler. Ook bij de slag om Verdun dat jaar raken zo’n 1 miljoen mensen dood of gewond. Tot de doden behoren ook enkele Nederlandse vrijwilligers. Zo sneuvelen er 38 Nederlanders die er in het Franse vreemdelingenlegioen vechten. Ook in de Engelse, Australische en Duitse legers sneuvelen een onbekend aantal Nederlanders.
• In januari wordt in Bandoeng  op Java een militair vliegveld aangelegd. Er is daartoe van een lokale landeigenaar een bosterrein (voor 1 gulden) gekocht. Enkele infanteriecompagnieën kappen het terrein kaal. Dit eerste vliegveld in Nederlands-Indië krijgt de naam Kalidjati.
• In de nacht van 13 op 14 januari voltrekt zich in Nederland een grote watersnoodramp, die vooral huishoudt in de gebieden rondom de Zuiderzee, maar die ook elders in Nederland leidt tot dijkdoorbraken en ondergelopen stukken land. Veel dorpen krijgen te maken met ernstige wateroverlast. De oorzaak is een combinatie van hoog water, zowel in de rivieren als op zee, een stormvloed en een noordwesterstorm. Op meerdere plaatsen in het land breken er dijken door of stromen ze simpelweg over. In totaal verdrinken er 51 mensen, waarvan zo’n 30 op zee waar de storm ook hevig woedt en een aantal schepen doet zinken. De schade is overal enorm, vooral in de dorpen rondom de Zuiderzee en in de daarin gelegen eilanden zoals Marken.

Overstromingen in Noord-Holland in 1916, een dijkdoorbraak bij Eemnes.

Militairen en burgers leggen een noodzeewering aan in de Anna Paulownapolder. Zakken met klei en zand worden neergelegd en daarna met aarde bedekt.

• Hele dorpen en landerijen lopen dan ook onder. Vooral Marken heeft erg te lijden van de overstromingen,. Er vallen daar zestien doden, maar ook andere dorpen krijgen te maken met veel wateroverlast.

Een door de kracht van het water van zijn fundering afgegleden houten huis in Marken.

Spakenburg na de overstroming van 1916. Op de voorgrond een man met het enige bezit dat hij nog heeft, een stoel en een veevoerketel. 

Een ondergelopen straat in Volendam. De huizen staan tot aan bijna de zolderverdieping in het water.

Een boerderij bij Buiksloot staat tot aan de eerste verdieping onder water.

• Veel inwoners in Noord-Holland die hun huis verloren hebben, worden tijdelijk in Amsterdam ondergebracht,

Januari 1916: Passantenhuis Amsterdam met vluchtelingen van de watersnood in Noord-Holland. 

• In Rotterdam overstroomt tijdens de watersnoodramp een deel van het spoornet. De oorzaak is hier niet een dijkdoorbraak, maar is gelegen in dat de rivieren hun water door de hoge waterstand op zee niet kwijt kunnen, waarna het water over het land en ook over het spoornet een uitweg zoekt. Onder andere Rotterdam, Slikkerveer, Ridderkerk, Maassluis en Dordrecht krijgen zo met wateroverlast te maken.

Januari 1916; De Rotterdamse spoorrails op de handelsterreinen trekken nadat ze weer droog gevallen zijn veel bekijks.

• In Spakenburg vlucht de hoogzwanger Aaltje de Graaf in verband met het alsmaar stijgende water samen met haar man Peter Vedder en hun zes kinderen naar zolder. Als de weeën beginnen, wordt de vroedvrouw met een roeiboot door het woest kolkende water opgehaald. De vroedvrouw moet door het raampje boven de voordeur naar binnen klimmen. Even later bevalt Aaltje de Graaf achter een zeil van botters op de zolder van een meisje dat de naam Aartje krijgt.
• Op 21 januari bezoekt koningin Wilhelmina het rampgebied. Als ze in Spakenburg het verhaal hoort van de opvallende geboorte van Aartje, neemt ze een week later contact op met de familie en biedt aan om peettante te worden. Ook schenkt ze Aartje even later een Bijbel met een zilveren slot, met voorin de handgeschreven tekst ‘Voor Aartje Vedder te Spakenburg, mijn petekind. Wilhelmina 1916′ en daaronder de tekst ‘De Heer is mijn herder‘. Ook schenkt ze de familie vijftig gulden om een wieg te kopen en andere spullen. Tot aan haar vijftiende zal koningin Wilhelmina haar petekind jaarlijks bezoeken, soms samen met haar dochter Juliana fietsend vanuit Soestdijk. Later doet een hofdame de jaarlijkse bezoekjes. In 1921 wordt de naam Aartje  officieel veranderd in Wilhelmina Aartje. In Spakenburg krijgt ze de bijnaam ‘Aartje Koninginnetje”.
• Ook van Lijsje van Riel, die in de stormnacht op Marken is geboren, wordt koningin Wilhelmina peetmoeder en net zoals Aartje Vedder zal koningin Wilhelmina ook dit petekind jarenlang bezoeken.

1916; Koningin Wilhelmina bezoekt na de ramp Marken.

• De watersnoodramp leidt er toe dat het plan van Minister van Waterstaat, Cornelis Lely, om de Zuiderzee af te sluiten met een dijk weer volop in de belangstelling komt te staan.
• Op 19 januari loopt in het Friesche zeegat bij Schiermonnikoog de Engelse onderzeeboot H6 aan de grond. Overeenkomstig de neutraliteitsregels wordt de boot door Nederland in beslag genomen. Een jaar later zal Nederland de boot van Engeland kopen.
• Op 16 maart wordt het Nederlandse passagiersschip ‘Tubantia’  dat onderweg is van Amsterdam naar Buenos Aires, en dat vlak na vertrek uit Holland vanwege de dichte mist op de Noordzee voor anker is gaan liggen, getorpedeerd door de Duitse onderzeeboot UB-13. De Duitsers denken het een Brits oorlogsschip is. Er zijn 376 opvarenden aan boord. Omdat het schip langzaam zinkt, kunnen toegesnelde Nederlandse torpedoboten op tijd ter plaatse komen en alle mensen van boord halen. De Tubantia is het grootste Nederlandse passagiersschip dat ooit op zee verloren is gegaan.

De Tubantia in 1915. Op de boeg is heel groot de Nederlandse vlag geschilderd zodat de strijdende partijen kunnen zien dat het schip afkomstig is uit het neutrale Nederland.

• Als even later ook het Nederlandse schip Palembang door een Duitse onderzeeër wordt getorpedeerd lopen de diplomatieke spanningen tussen Nederland en Duitsland hoog op.
• Op 30 maart stuurt de Nederlandse gezant in Berlijn een telegram, waarin hij waarschuwt voor een op handen zijnde Britse invasie in Zeeuws-Vlaanderen. Deze informatie heeft hij gekregen van de Duitse autoriteiten. Alle militaire verloven worden ingetrokken en veel militairen worden naar Zeeland gestuurd. De informatie blijkt echter niet te kloppen. Er volgt geen Britse invasie. Waarschijnlijk betreft het een poging van de Duitsers om de aandacht af te leiden van het tot zinken brengen van de twee Nederlandse schepen. Twee maanden later zeggen de Duitsers onder druk van de Amerikanen toe om geen civiele schepen meer tot zinken te brengen zonder dat eerst de bemanning en de passagiers in veiligheid zijn.
• Op 19 augustus wordt de Distributiewet, de ‘wet tot vaststelling van bepalingen in het belang van de volksvoeding en van eene doelmatige distributie van goederen’, aangenomen. De wet moet prijsopdrijving tegengaan en, vanwege de toenemende schaarste, zorgen voor een eerlijke verdeling van levensgoederen onder de bevolking. Het Ministerie van Landbouw koopt schaarse artikelen in en stelt hiervoor maximumprijzen vast. Gemeenten kopen vervolgens deze goederen van het ministerie en verdelen bonnen onder de bevolking, zodat iedereen evenveel kan kopen. Eerst is alleen brood op de bon, maar in de laatste twee oorlogsjaren geldt dit ook voor melk, aardappelen, vlees, vis, rijst, suiker, koffie, thee, boter, margarine en vet.
• Op 9 september dient Minister van Waterstaat Lely een wetsontwerp in tot afsluiting van de Zuiderzee.
• Kostte het vergaan van de Tubantia in maart geen levens, dat geldt niet voor veel andere scheepsrampen in 1916. Zo loopt het vrachtschip SS Maas op 24 juli op een zeemijn (10 doden), zinkt op 31 juli de Zeeuwse veerboot Koningin Wilhelmina (7 doden), vergaat op 23 september de trawler IJmuiden 97 (18 doden) en strandt de IJmuidense vissersboor de JM-290 tijdens een storm op de Vliehors. Als de 15-koppige bemanning met een sloep naar de kust wil varen, slaat deze om en alle opvarende verdrinken. Totaal vergaan, al of niet door oorlogshandelingen in 1916 minstens 55 Nederlandse schepen (34 koopvaardijschepen en 21 vissersboten). Hierbij vallen in totaal zo’n 300 slachtoffers.

1917: Leiden; foto genomen op 2 juli 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1917?

• Op 27 januari wordt de derde Elfstedentocht gereden. Er doen 42 wedstrijdrijders en 108 toerschaatsers mee.

27 januari 1917; In Sneek kijkt het publiek (ook op schaatsen) naar de passerende wedstrijdrijders

• Net zoals de tweede tocht in 1912 wordt de wedstrijd gewonnen door Coen de Koning. Hij wint deze keer met een voorsprong van 27 minuten op nummer twee in een recordtijd van 9 uur en 53 minuten.

Op 7 februari wordt Coen de Koning door het bestuur van de Arnhemsche IJsclub gehuldigd. Hij heeft bij die gelegenheid al zijn gewonnen medailles opgespeld.

• Tot de 83 toerrijders die de tocht voltooien behoort ook Janna van der Weg. Zij is eerste vrouw die de tocht volledig uitrijdt. Ze doet dit samen met haar broer aan de stok. Weliswaar was in 1912 Jikke Gaastra de eerste vrouw die aan de tocht meedeed – ook zij reed samen met een broer aan de stok – maar zij werd in Sneek, de tiende stad toen, vanwege de ijstoestand tussen Sneek en Leeuwarden van het ijs gehaald.
• Janna van der Weg is die dag niet de enige vrouw die de tocht uit rijdt. Vier andere vrouwen, waaronder twee zussen en een vriendin allen afkomstig uit Deventer, doen dat ook, maar omdat Janna van der Weg als eerste van deze vijf over de finishlijn in Leeuwarden schaatst, gaat alle aandacht in de media naar haar uit. (Later zullen er op meerdere plaatsen wegen naar haar genoemd worden. Zo heb je in Leeuwarden de Janna van der Weglân en in Amsterdam de Janna van der Weglaan. Voor zover bekend is er nergens een Janna van der Wegweg.)
• Wie de deelname van de vrouwen aan de tocht helemaal niks vindt, is sportpioneer Pim Mulier. In het Haagse dagblad Het Vaderland schrijft hij: “In de Klanderij vele, zeer velen jongeren, inschrijvingen bij de vleet. 120 voor den tocht waarbij, o rampspoed, ook vrouwen!”

Janna van der Weg met haar broer Jan met wie ze samen de tocht van 1917 aan de stok reed. De laatste zou liefst zes keer een Elfstedenkruisje halen: eentje als wedstrijdrijder in 1912 en vijf keer keer als tochtrijder.

• Omdat Duitsland een ‘onbeperkte duikbotenoorlog’ aankondigt, waarbij ook neutrale schepen kunnen worden aangevallen die op weg zijn naar Engeland, staakt op 1 februari de Stoomvaart Maatschappij Zeeland de veerdiensten naar Engeland.
• Op 10 februari wordt de 34-jarige Johanna Westerdijk benoemd tot buitengewoon hoogleraar in  de plantenziektekunde (fytopathologie) aan de Universiteit Utrecht. Zij is daarmee de eerste vrouwelijke hoogleraar in Nederland. Westerdijk legt er de wetenschappelijk grondslag voor de plantenziektenkunde en de mycologie (schimmelkunde).

• Ook beheert ze  de schimmelcollectie van het ‘Centraal Bureau voor Schimmelcultures’ en ontdekt ze welke schimmel de sterfte bij de iep veroorzaakt. (Dankzij deze ontdekking wordt in het Engels de iepenziekte nog altijd Dutch elm disease genoemd.)  Ze is een vrolijk iemand. ‘Werken en feesten vormt schoone geesten’ is haar levensmotto dat ze in steen boven de deur van haar laboratorium laat beitelen. Een andere bekende uitspraak van haar is “Van een saai leven gaat zelfs een schimmel dood.’
• Op 22 februari vertrekken zeven Nederlandse handelsschepen, varend in een konvooi uit Falmouth, een havenstad in het zuidwesten van Engeland. Ze zijn op weg naar Nederland met aan boord een lading van 20.000 ton tarwe, waaraan in Nederland een grote behoefte is. De tarwe is eerst door Amerikaanse schepen vanuit Amerika naar Engeland vervoerd om vanuit daar verder gedistribueerd te worden. Onderweg komen ze een Duitse onderzeeër tegen. De Duitsers houden de handelsschepen aan en eisen dat de schepen verlaten worden en de bemanning in reddingsboten moet plaats nemen. Vervolgens worden op alle schepen springladingen geplaatst en tot ontploffing gebracht. Alle schepen met uitzondering van één schip, de ‘Menando’, zinken. Er vallen geen doden. De verontwaardiging in Nederland is erg groot. Na lang diplomatiek overleg keert de Duitse regering een schadevergoeding uit.
• Op 26 maart wordt de Huurcommissiewet ingevoerd. Er is in Nederland een groot tekort aan goedkope, kleine huurwoningen. In een stad als Amsterdam staan bijvoorbeeld in 1917 nog niet eens vijftig van de meer dan 100.000 woningen leeg. De vraag naar goedkope woningen is groot. Huisjesmelkers proberen te profiteren van de woningennood en laten de huren fors stijgen. Met de Huurcommissiewet wil de overheid deze prijsopdrijving tegengaan. De Huurcommissiewet bevriest de huur van ‘arbeiders- en kleine burgermanswoningen‘ op het peil van 1916. Een huurverhoging is vanaf dat moment slechts toegestaan als de eigenaar kan aantonen dat de verhoging voortvloeit uit hogere kosten voor hypotheek, onderhoud of belastingen. De beoordeling hiervan wordt overgelaten aan huurcommissies. Gemeentes kunnen een lokale huurcommissie in het leven roepen, die mag beoordelen of de huurprijzen rechtvaardig zijn.
• Omdat er in het voorjaar ernstige problemen zijn met de voedselvoorziening in Amsterdam – er is bijna geen graan en geen steenkool om te koken – stemt de gemeenteraad op 4 april in met de oprichting van een Centrale Keuken. De gemeente neemt het grootste gedeelte van de kosten voor zijn rekening. In een grote oude loods op Hoogte Kadijk wordt het voedsel gekookt en vandaar gedistribueerd over een veertigtal plaatsen in de stad, veelal schoolgebouwen. Je kan het eten daar ter plekke opeten – je moet dan wel je eigen bestek meenemen – of meenemen naar huis.

Vrouwen aan het werk in de Tweede Gemeentelijke Centrale Keuken aan de Haarlemmerweg. Stadsarchief Amsterdam.

• Een avondmaaltijd kost 12 cent, een (steviger) middagmaal 15 cent. Dat is beide beneden de kostprijs die per portie ongeveer 22 cent bedraagt. De eerste maanden is de gaarkeuken nog geen groot succes. Het aantal verkochte maaltijden bedraagt dan nog geen 4.000 stuks per dag, maar later in het jaar lopen de aantallen flink op. Van 1 mei tot en met 31 december 1917 worden er 1,4 miljoen gewone en 85.000 kosjere porties (voor de Joodse bevolking)  verkocht; in 1918 – de keukens zullen die cijfers respectievelijk 7.7 miljoen en 1,25 miljoen bedragen (voor het volledige  jaar).
• Op 20 april vaart de Vlaardingse trawler Vischjan op de Noordzee op een mijn en zinkt. Er vallen elf doden.
• Op 30 april laat een Engelse vliegtuig midden in de nacht per vergissing – hij was verdwaald en dacht dat hij boven Zeebrugge in België vloog – zes bommen los boven Zierikzee. Vier bommen belanden in het centrum van de stad, twee net buiten de stad. De schade is groot en drie personen, Walterus Leijdekkers, zijn vrouw Cornelia Hage en hun pleegkind (een neefje), komen om. Een tragisch aspect is dat Leyendekkers vanwege het geweld tussen de Engelsen en de Boeren in Zuid-Afrika dat land was ontvlucht om een veilige toevluchtplaats te zoeken in Zeeland.

Van de site van Zeeuwse Ankers: ‘Mensen poseren bij getroffen huizen,’ (ZB, Beeldbank Zeeland).’

• Omdat veel Zeeuwen niet verzekerd zijn, en geen geld hebben om hun huis weer op te bouwen, worden er in het hele land collectes gehouden en liefdadigheidsacties gehouden. Ook Koningin Wilhelmina schenkt een bedrag en brengt een bezoek aan Zierikzee. Na een aanvankelijk ontkenning dat een Engels vliegtuig verantwoordelijk is voor het bombardement besluit een jaar later Engeland alsnog om een schadevergoeding te betalen.
• De belangstelling voor het getroffen Zierikzee is groot. Er reizen in het eerste weekend naar de ramp veel mensen af naar Zierikzee om de getroffen stad te bekijken. Een uitgever pikt ook een graantje mee en brengt een serie prentenbriefkaarten op de markt, zoals deze kaart van het totale vernielde huis waarin de drie slachtoffers vielen.

• Na het bombardement besluit het stadsbestuur van Zierikzee als voorzorgsmaatregel om de kerktorens van Zierikzee, en die van de nabijgelegen dorpen Nieuwerkerk en Ouwerkerk, in het rood-wit-blauw te schilderen. Overvliegende vliegtuigen zouden dan kunnen zien dat ze boven Nederland vliegen.
• In mei staken de veenarbeiders in Drenthe. Door de oorlog beperkt Duitsland de export van kolen naar Nederland. Hierdoor neemt de  vraag naar turf als alternatieve brandstof flink toe en stijgen de prijzen van turf. Er wordt weer veel turf gestoken, maar de arbeiders zijn ontevreden over hun loonontwikkeling. Die stijgt niet mee met de winsten van de turfondernemers en wat erger is ook niet mee met de ontwikkeling van de kosten van het levensonderhoud. Er breekt een staking uit.
• Tijdens deze staking ontstaat er op 21 mei een veenbrand in Valthermond. De oorzaak is onbekend. Al snel staan hele stukken veen in brand. De brand breidt zich zowel boven als onder de grond snel uit naar de omliggende veenstreken. Binnen enkele uren brandt het veen in een gebied van twintig kilometer breed, onder andere in Weerdingermond,  Emmer-Compascuum en Emmerafscheidenveen. Er is veel rookontwikkeling.

• Veel mensen moeten hals over kop vluchten. Omdat ook diverse houten bruggen in brand raken, moeten sommigen zelfs een kanaal over zwemmen om zich in veiligheid te stellen. In totaal komen bij de branden 16 mensen om het leven. Tientallen mensen raakten gewond door de brandende turf, de verstikkende rook en de hete as. Tot de doden behoren ook acht mensen van één familie (vader, moeder en zes kinderen, die tevergeefs een veilig heenkomen zochten in het ruim van hun metalen turfschip. De turf op hun dek raakt echter in brand en door de hitte trekken de ijzeren luiken die toegang geven tot het ruim krom, waardoor het gezin opgesloten raakt en door rookontwikkeling om het leven komt.

Het turfschip waar de slachtoffers vallen. Foto Nationaal Archief.

• Brandweerkorpsen van heinde en ver, zoals uit Groningen, Assen en Delfzijl en 500 militairen bestrijden de brand. Er worden zelfs brandweerlieden uit Den Haag naar Drenthe gestuurd.

• Tijdens de brand bezoekt op 25 mei Koningin Wilhelmina en prins Hendrik het rampgebied.

Valthermond, koningin Wilhelmina loopt over een plank die over het water is gelegd op de plek waar eerst een loopbrug lag.

• Pas op 8 juni zijn alle branden gedoofd. Uiteindelijk gaan 109 huizen en vijf schepen verloren. Zo’n 500 mensen raken dakloos en 60.000 kubieke meter veen gaat verloren. Na de brand bezoeken tijdens Pinksteren zoveel nieuwsgierigen het gebied dat alle wegen vol lopen,
• Op 3 juni wint voetbalclub Go Ahead uit Deventer het landskampioenschap. Go Ahead is de eerste volksclub die landskampioen wordt. Tot dan zijn het clubs met spelers uit de betere standen die het voetbal domineren in Nederland.
• In juni is er in diverse plaatsen sprake van voedselschaarste. Veel voedsel is op de bon, Zo is er in Amsterdam een groot tekort aan aardappels. Desondanks worden aardappels geëxporteerd. De wethouder vindt dat de bevolking maar rijst moet leren eten. Als er op  28 juni bekend wordt dat er een schip met aardappelen voor het leger ligt op de Prinsengracht, stromen talloze vrouwen uit de Jordaan naar dit schip toe om deze aardappelen op te eisen. De politie kan nog net verhinderen dat het schip wordt geplunderd. De volgende dag worden de vrouwen naar de  Rietlanden geleid, waar drie wagons met aardappelen staan. Inspecteurs wegen per persoon twee kilo aardappelen af en noteren de naam van de ontvangster.

De vrouwen uit de Jordaan met hun 2 kg aardappelen bij de Rietvinken. Sommigen ballen hun vuist.

• De geest is echter uit de fles. Er breken stakingen uit onder de havenwerkers en de dokwerkers en op diverse plaatsen breken voedselrelen uit die bekend komen te staan als het aardappeloproer. Winkels, boten en pakhuizen worden geplunderd en de politie en toegezonden militairen grijpen hard in. Op sommige plekken wordt met scherp geschoten. Er vallen bij de voedrellen in totaal negen doden en meer dan 100 gewonden.

28 juni. De politie schiet met pistolen op de plunderende menigte. Op de voorgrond vluchten vrouwen een steegje in.

• Bij bovenstaande foto in het blad ‘Het leven’ schrijft het blad: “Men vindt, – climax in bezienswaardigheid, – hier ‘ónze béste snelkiek. Ze stelt den aanslag der vrouwen voor, begaan op de groente- en aardappelpakhuizen van de Groenmarkt, bijna langs de geheele lengte der Zuidelijke Marnixstraat gelegen. Lange tijd hadden ze aan het cordon der politie weerstand geboden en met, boven alle lof verheven, geduld had deze alle sarren en plagen en later ook tal van projectielen over haar kant en over haar hoofd laten gaan, tot op een gegeven oogenblik de afzetting verbroken werd en honderden vrouwen langs den achterkant, de waterzijde, een aanval deden op de kelders der opslaggebouwen. Deze waren in een minimum van tijd opengerammeid, de vrouwen drongen naar binnen en menige kool, menig bos wortelen, menig mandje spinazie en menige zak aardappelen werden weggesjouwd. Op het oogenblik dat we kiekten, vuurt de politie haar revolvers af en maakt ze gelijktijdig een charge. – Sauve qui peut!”

Op het Museumplein worden om een mogelijk algemeen oproer te bestrijden militairen met mitrailleurs geplaatst. 

• In de tweede week van juli arriveren er nieuwe voorraden aardappelen in Amsterdam waarna de rust weer terug keert.
• Op 2 juli 1917 sluiten Nederland, het Verenigd Koninkrijk en Duitsland een verdrag over de opvang van krijgsgevangen die Duitsland en het Verenigd Koninkrijk hebben gemaakt. In dit Verdrag van in Den Haag wordt afgesproken dat Nederland 16.000 Duitse en Britse krijgsgevangenen zal interneren en opvangen. Dit Verdrag van Den Haag  is het resultaat van het enige diplomatieke overleg tussen het Verenigd Koninkrijk en Duitsland dat tijdens de Eerste Wereldoorlog plaats vindt. De Britse en Duitse delegaties verblijven tijdens de onderhandeling in twee aparte ruimtes, waartussen bij de Nederlandse onderhandelaars steeds heen en weer lopen. Alle kosten van de opvang zijn voor rekening van het land van herkomst van de krijgsgevangen. Nederland schiet zo lang het geld voor. (In 1922 wordt alles terugbetaald). Het opnemen van buitenlandse krijgsgevangen versterkt de positie van de Nederlandse neutraliteit.
• Op 27 juli vliegt in Nederlands-Indië Jan Engelbert van Bevervoorde als eerste samen met zijn mecanicien tussen twee steden op Java (Batavia en Bandoeng) en toont daarmee aan dat vliegen op Java ondanks het klimaat en de bergen mogelijk is. Hij krijgt er een prijs van 1,000 gulden voor. Een jaar later komt hij bij een vliegtuigongeluk om.
• Zierikzee is niet de enige Zeeuwse stad waar in 1917 bommen vallen. Er zijn ook in de tweede helft van 1917 een aantal andere  Zeeuwse plaatsen slachtoffer van een vergisbombardement. Op 18 augustus zijn er Duitse en Engelse vliegtuigen in een luchtgevecht boven Zeeland gewikkeld. Tijdens het gevecht laat één van de vliegtuigen een aantal bommen boven het noorden van Schouwen-Duiveland los. Eén bom daarvan valt in Renesse. Er vallen geen slachtoffers. Ook boven Sas van Gent laat een vliegtuig diezelfde dag een bom vallen. Waarschijnlijk willen in dit geval de vliegers van hun bommenlast af om beter te kunnen manoeuvreren. Deze bom richt ook alleen maar schade aan. In beide gevallen is het onbekend of het om een Duits of om Engels vliegtuigen gaat.
• Bij een vlucht op 1 oktober bombardeert een Engels vliegtuig per ongeluk Sluis. Nota bene Duitse grondtroepen in België, vlak bij de grens, proberen het vliegtuig nog door lichtsignalen te waarschuwen dat hij de grens is over gevlogen, maar desondanks laat het vliegtuig zijn bommen boven Sluis vallen. Verschillende huizen worden compleet vernietigd, maar wonder boven wonder vallen er geen slachtoffers. Dat is niet het geval bij een bombardement op 22 december als wederom een Brits vliegtuig de fout in gaat en zijn bommen boven Goes en Kloetinge laat vallen. De schade is groot. Zestig huizen raken beschadigd. Er vallen meerdere gewonden en één iemand overlijdt twee dagen na het bombardement aan zijn verwondingen.
• Op 1 oktober richt Theo van Doesburg  de kunstenaarsvereniging ‘De Stijl’ op. Onder andere de kunstenaars Piet Mondriaan, Gerrit Rietveld en Bart van der Leck zullen deel uitmaken van de beweging. De een wat langer dan de andere.
• Op 15 oktober wordt de beroemdste spionne uit de Eerste Wereldoorlog,  de in Leeuwarden geboren Margaretha Geertruida Zelle, beter bekend onder haar artiestenaam Mata Hari, op 41-jarige leeftijd door de Fransen gefusilleerd. Ze wordt ervan beschuldigd een dubbelspionne te zijn, die niet alleen voor de Fransen zou werken maar ook voor de Duitsers.

  

Links: Mata Hari in 1906; Rechts Mata Hari op de dag van haar arrestatie op 13 februari 1917.

• Op 12 december wordt overal in Nederland de door het kabinet Cort van der  Linden opgestelde nieuwe grondwet afgekondigd. Twee weken eerder is de wet in de Eerste Kamer goedgekeurd. In de nieuwe grondwet wordt onder andere het kiesrecht hervormd. Zo mogen nu alle mannen boven de 23 jaar stemmen. Vrouwen krijgen passief kiesrecht, dat wil zeggen dat ze gekozen kunnen worden. Vrouwen krijgen nog geen actief kiesrecht, maar wel wordt al vast de invoering van het actieve vrouwenkiesrecht grondwettelijk mogelijk gemaakt – twee jaar later krijgen de vrouwen via een gewone wet ook actief kiesrecht. Tevens worden de bijzondere vereisten, zoals de eis om een bepaald ambt te hebben bekleed, om tot Eerste Kamerlid te kunnen worden gekozen afgeschaft.
• Ook wordt het stelsel van kiesdistricten vervangen door een stelsel van evenredige vertegenwoordiging.  Dit stelsel van evenredige vertegenwoordiging geldt in het vervolg ook bij de Provinciale Staten en Gemeenteraadsverkiezingen. Ook worden deze in het vervolg om de vier jaar in plaats van om de zes jaar gekozen.
• Ook wordt in de grondwet vastgelegd dat het bijzonder onderwijs recht heeft op dezelfde financiële steun van de overheid als het openbaar onderwijs, waarmee een einde komt aan de Schoolstrijd.
• Behalve Mata Hari in Frankrijk worden er in 1917  vanwege spionage door de deelnemende landen aan de oorlog nog een aantal andere Nederlanders geëxecuteerd. Zo wordt in september de Nederlander Otten in Genève gearresteerd. Op mysterieuze wijze belandt hij vervolgens in Frankrijk – het schijnt dat Otten op een motorboot door Franse politieambtenaren met chloroform is verdoofd en bewusteloos door Franse gendarmes de grens is over gebracht – waarna hij in december vanwege spionage voor Duitsland veroordeeld wordt en gefusilleerd wordt.
• Een andere ter dood gebrachte  spionne zou een zekere Anna Huitema uit Hollum zijn geweest. Eind november  brengen Nederlandse en Duitse kranten het nieuws dat de Amerikanen een zekere mejuffrouw Huitema in Amerika vanwege spionage voor Duitsland hebben gearresteerd en ter dood hebben gebracht, maar twee weken later ontkennen de Amerikanen dit met grote stelligheid. Wat er met haar in Amerika is gebeurd en om wie het precies gaat, blijft onduidelijk.

Het Nieuwsblad van Friesland : Hepkema’s courant; d.d. 18-12-1917

• Het aantal Nederlandse handels- en visserijschepen dat in 1917, al of niet door oorlogshandelingen ten onder gaat, verdubbelt ten opzichte van 1916 tot boven de honderd. Wel zijn er in 1917 minder slachtoffers (zo’n 250 opvarenden) dan in 1916. De reden voor deze daling is dat de Duitsers vaker eerst de bemanning van de neutrale schepen de kans geven om hun schip te verlaten voordat ze het tot zinken brengen.

1918: Nootdorp; foto genomen op 14 juli 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1918?

• Op 17 januari breekt in Groningen het zogeheten sneeuwoproer uit. In de stad heerst een grote werkloosheid. Als het ’s nachts in de stad flink gesneeuwd heeft, melden zich de volgende morgen zo’n 1.000 man met een sneeuwschuiver op de Gemeentewerf. Wethouder Hieronymus Sissingh wil echter slechts 300 man inhuren voor het schoonmaken van de stad, waarop de menigte zich tegen hem keert. Hij loopt ‘builen en een beschadigde hoed‘ op, voordat hij zich in veiligheid kan stellen.
• Op 27 februari wordt in Hilversum de ‘Nederlandsche Seintoestellen Fabriek’ (NSF) opgericht. Het is een joint venture van Marconi (40%), Philips (40%) en Radio Holland (20%). Ze richtten zich op het produceren van professionele radiozenders voor de Nederlandse Marine, Luchtmacht en de overzeese gebiedsdelen. Later gaan ze ook radio-uitzendingen verzorgen voor de omroepen.
• Op 20 maart vorderen de Verenigde Staten alle in Amerikaanse havens liggende vrachtschepen, waaronder ook 90 Nederlandse handelsschepen, onder andere om graan  en wapens te vervoeren naar Europa. Een dag later gebeurt hetzelfde in Engeland en Frankrijk door de autoriteiten daar. De Verenigde Staten willen de schepen voor eigen rekening gebruiken en bewapenen. De bemanning mag blijven varen onder het gezag van Amerikaanse officieren. Nederland verliest hierdoor een groot deel van zijn handelsvloot. Koningin Wilhelmina noemt het schepenroof. De Nederlandse regering onderhandelt met Amerika over de vrijgave van de schepen, maar legt zich er uiteindelijk bij neer. De handel ligt toch al zo goed als stil en men wil geen risico lopen met haar neutrale positie.

 Spotprent uit het Nederlandse weekblad “De Toekomst”, 6 april 1918

• Er is in Nederland in het voorjaar sprake van een voedseltekort. In Den Haag breken er rellen en opstootjes uit en er in de Zeeheldenbuurt in het centrum van de stad worden door vrouwen en kinderen bakkers- en kruidenierswinkels geplunderd. De politie roept de hulp in van de marechaussee. Op 12 april vallen er bij gevechten twee doden en veertien gewonden. Overal in het centrum van de stad timmeren winkeliers daarna houten planken op hun etalages om verdere plundering en beschadiging van hun winkels tegen te gaan. Pas als twee weken later de aanvoer van vers eten weer op gang komt, bedaren de gemoederen.

April 1918; Dichtgetimmerde etalages in de Boekhorstlaan in Den Haag; foto Haags Gemeentearchief.

• Op 24 april wordt in Middelburg de Staatskundig-Gereformeerde Partij (SGP) opgericht. De oprichters vinden de  bestaande protestants-christelijke partijen, de ARP en de CHU, niet behoudend genoeg. Bij de Tweede Kamer verkiezingen in 1918 haalt de SGP iets meer dan 5.000 stemmen (0,4%) wat niet genoeg is voor een zetel.
• Op 1 mei richten een aantal Groningse kunstenaars ‘De Groninger Kunstkring De Ploeg’ op. De statuten vermelden als doel van de vereniging ‘’Groninger artiesten nader tot elkaar brengen en het kunstleven op alle wijzen te bevorderen’.
• Op 18 mei komt in Nederlands-Indië de eerste ‘Volksraad’ bijeen. Twee jaar eerder is deze raad bij wet in het leven geroepen. De Volksraad telt 60 leden: 30 leden uit verschillende inheemse bevolkingsgroepen, 25 Nederlanders en 5 “vreemde oosterlingen” (Chinezen en Arabieren). De leden van de Raad worden deels gekozen (slechts een klein deel van de bevolking heeft kiesrecht), en deels benoemd door de gouverneur-generaal. Veel invloed op de besturing van Nederlands-Indië heeft de Volksraad niet. Ze mag alleen adviezen geven.
• Ook in 1918 wordt Zeeland geteisterd door meerdere vergissingsbombardementen van met name Britse vliegtuigen, zoals in Axel, Hoek, Koewacht en Aardenburg. Pas na afloop van de Eerste Wereldoorlog geven de Britten toe dat zij de daders waren van deze aanvallen op het neutrale Zeeland.

Op 20 mei valt er een bom op het grensdorp Koewacht in Zeeuws-Vlaanderen. Er is alleen sprake van schade aan een huis.

• Op 6 juni 1918 torpedeert de Duitse onderzeeboot UB 107 de Rode Kruis stoomraderboot Koningin Regentes van de Stoomvaart Maatschappij Zeeland (SMZ). Het is een hospitaalschip dat tussen Groot-Brittannië en Nederland vaart voor het vervoeren van zieke en gewonde krijgsgevangenen. Zeven van de 56 bemanningsleden komen om. Voor kapitein Reedeker is het de derde keer dat hij een schip verliest. Hij was ook kapitein op de eerder verloren gegane SMZ-schepen ‘Mecklenburg’ en ‘Koningin Wilhelmina.’
• Nadar de Tweede kamer op 21 maart de Zuiderzeewet heeft aangenomen, neemt op 13 juni ook de Eerste Kamer de Zuiderzeewet aan. Het is een raamwet die bepaalt dat de Zuiderzee zal worden afgesloten door een afsluitdijk, dat gedeelten van de Zuiderzee drooggemaakt zullen worden en dat de ‘Zuiderzee-visscherbevolking, wegens de schade welke de afsluiting mocht berokkenen’  hiervoor ‘Zuiderzeesteun’ zullen krijgen.
• Op 3 juli worden er Tweede Kamerverkiezingen gehouden. Het is de eerste keer dat alle mannen mogen stemmen – vrouwen mogen nog niet stemmen – en het zijn de  eerste verkiezingen volgens het stelsel van evenredige vertegenwoordiging. Er zijn zo’n 1,5 miljoen kiesgerechtigden. Het opkomstpercentage bedraagt 88%.
• De verkiezingen zorgen voor een flinke verschuiving in het politieke landschap. Weliswaar wint de SDAP 7 zetels en gaat van 15 naar 22 zetels, maar de Liberale Unie verliest liefst 15 zetels en houdt nog maar 6 zetels over. Het is de Rooms-katholieke  ‘Algemeene Bond van RK-kiesverenigingen’ die met 30 (van de 100 Kamerzetels) de grootste partij wordt. Er komt een rechts christelijk kabinet onder leiding van de eerste katholieke minister-president van Nederland, de Limburgse Commissaris van de Koningin Charles Ruijs de Beerenbrouck. Sinds Willem van Oranje is er geen katholiek meer geweest die het land heeft bestuurd.
• Suze Groeneweg van de SDAP wordt als eerste vrouw als  Tweede Kamerlid gekozen. Weliswaar hebben vrouwen nog geen actief stemrecht, maar ze hebben al wel passief stemrecht en kunnen dus gekozen worden. In het gebouw van de Tweede Kamer wordt er een apart toilet voor Suze Groeneweg aangelegd. De gang naar dit toilet wordt door een aantal mannen in de Tweede Kamer het Groenewegje genoemd, dezelfde naam als één van de straten in de rosse buurt van Den Haag in die tijd. Ook Aletta Jacobs staat op de kieslijst en wel op plek drie voor de Vrijzinnig-Democratische Bond (de VDB). Deze partij haalt weliswaar vijf zetels, maar Aletta Jacobs komt niet in de Tweede Kamer, dit omdat omdat een drietal mannen op de VDB-lijst onder haar met voorkeursstemmen worden gekozen.

  

Links Suze Groeneweg omstreeks 1918; rechts Aletta Jacobs in 1915

• Begin juli doen zich in Nederland de eerste gevallen voor van de Spaanse griep. De ziekte is hoogstwaarschijnlijk in Amerika ontstaan en meegenomen naar Europa door Amerikaanse soldaten. De reden dat de ziekte de Spaanse Griep heet, is dat kranten in het neutrale Spanje als eerste over de ziekte schrijven. In Amerika en Frankrijk waar al tienduizenden mensen zijn bezweken aan de ziekte wordt vanwege de censuur niet over de ziekte geschreven. Vanwege de vele troepenverplaatsing met veel zieke soldaten verspreidt de ziekte zich razendsnel over Europa, waarna de rest van de wereld ook volgt. De eerste meldingen in Nederland komen uit de grensgebieden met Duitsland, maar al snel verspreid de ziekte zich over het hele land.

juli 1918, de ziekte bereikt Drenthe.

• Op 11 juli wordt de eerste dode in Nederland gemeld. Naar verluidt gaat het om een metselaar uit Lonneker, een dorpje in de buurt van Enschede, die in Duitsland werkzaam is en daar de ziekte heeft opgelopen. Hij overlijdt onderweg in de trein naar huis. Al snel komen uit het hele land berichten over de ziekte. Aanvankelijk zijn het vooral militairen die tijdens hun verloven door het land reizen die de ziekte verspreiden. De ziekte verspreidt zich dan ook als een razende over het land.
• Uit de ‘De Avondspost’ van 18 juli: De Spaansche ziekte breidt zich uit; uit verschillende plaatsen komen berichten van een grooter of kleiner aantal gevallen. Te oordeelen naar de sterfgevallen onder de arbeiders uit Lonnekèr, die te Essen werkten, is de ziekte zeker niet van zóó onschuldigen aard, als men aanvankelijk wilde doen voorkomen. Reeds zijn te Lonneker 3 arbeiders aan dié ziekte bezweken, terwijl te Glanerbrug eenige personen zijn aangetast wier toestand zeer ernstig is. Ook te Losser is een lijder bezweken.  In het garnizoen Assen zijn thans 300 militairen aan deze ziekte lijdende. Door den geneeskundigen dienst is lichte dienst bevolen, terwijl aan de menschên veel rust moet worden gegund. De reveille, aanvankelijk gesteld op 5 uur, is thans bepaald op 7 uur; verder is bevolen, dat de verschillende vertrekken, vooral de soldatenkamers, iedere dag grondig moeten worden gereinigd. Ook te Amersfoort is de ziekte uitgebroken. Gisteren waren reeds 30 militairen naar het hospitaal gebracht. In de Kloosterkazerne te Breda zijn 16 gevallen voorgekomen. De ziekte heerscht ook onder militairen te Gennep. Een 25-tal is-in het ziekenhuis opgenomen. De Spaansche ziekte grijpt in de legerplaatsen Oldebroek snel om zich heen; er doen zich op het oogenblik reeds omstreeks 800 ziektegevallen voor. Te Roermond zijn in twee ziekenhuizen een zestigtal aan Spaansche griep lijdende militairen opgenomen, Eén der aangetasten is overleden.”
• De ziekte, die wordt veroorzaakt door een zeer besmettelijk virus, uit zich eerst in griepverschijnselen (hoge koorts, hoesten, spierpijn en keelpijn), gevolgd door een snelle aantasting van de longen, waardoor de ademhaling steeds moeilijker wordt, wat soms wel en soms niet tot een snelle verstikking en de dood leidt.
• De ziekte heeft al spoedig grote gevolgen op het openbare leven in Nederland. Scholen worden gesloten,  treinen vallen uit en allerlei overheidsdiensten vallen wegens gebrek aan personeel uit. Mensen raken in paniek en de commercie springt hier op in. In de Nederlandse kranten verschijnen al spoedig allerlei advertenties voor middelen tegen de Spaanse Griep, die uiteraard geen van allen helpen.

• Geschat wordt dat wereldwijd zo’n 500 miljoen mensen de ziekte oplopen. De eerste golf tussen april en augustus betreft nog een vrij milde variant, maar de tweede golf vanaf augustus is veel dodelijker. De schattingen van het aantal doden lopen ver uiteen. Volgens sommige bronnen sterven er  wereldwijd tussen 25 en 50 miljoen mensen aan de ziekte. Andere bronnen houden het zelfs op 100 miljoen doden wereldwijd. Er overlijden in de Eerste Wereldoorlog meer mensen aan de Spaanse Griep dan aan het oorlogsgeweld.
• In Nederland overlijden uiteindelijk naar schatting zo’n 40.000 mensen aan de Spaanse Griep. In Nederlands-Indië  ligt het mortaliteitspercentage echter vele malen hoger en daar sterven naar schatting liefst zo’n 1,5 miljoen mensen (van de 35 miljoen inwoners, die Nederlands-Indië op dat moment telt) aan de Spaanse Griep. Volgens een Indonesisch onderzoek uit 2012 zouden de aantallen zelfs nog hoger liggen en zouden alleen al op Java 2,5 miljoen mensen aan de Spaanse griep zijn gestorven. Vanaf 1919 zal het virus naar een mildere variant muteren en mede door een toenemende immuniteit onder de bevolking, is de ziekte daardoor veel minder dodelijk.
• Op vrijdag 13 september ontspoort bij de brug over het Merwedekanaal bij Weesp de trein van Amersfoort naar Amsterdam. Er vallen 41 doden, 42 zwaargewonden en nog een onbekend aantal lichtgewonden. De ravage is enorm.

• Drie dagen na de ramp bezoekt koningin Wilhelmina de gewonden in de ziekenhuizen in Amsterdam en prins Hendrik de plaats van de ramp.

Prins Hendrik op de plaats van de ramp.

• De oorzaak is het verzakken van een dijk op het moment dat de trein er op rijdt. Door dagenlange regen is de dijk volkomen  doorweekt, mede omdat de veenlaag onder de dijk bij de aanleg van het Merwedekanaal keihard is geworden, waardoor het water onder in de dijk niet weg kan lopen. De ramp zal leiden tot de oprichting van het Laboratorium voor Grondmechanica aan de Technische Hogeschool te Delft.
• Op 25 oktober breken op de legerplaats Harskamp op de Veluwe rellen uit. Er is veel onvrede onder de dienstplichtige militairen, die al vier jaar zijn gemobiliseerd. Als er na een lange mars nauwelijks voedsel in de kantine is, terwijl de officieren even verder op uitgebreid zitten te eten, worden de officieren met stenen bekogeld en worden er legerbarakken in brand gestoken. Er wordt zelfs geschoten maar er vallen geen doden of gewonden. Ook in Zwolle, Arnhem en Vlissingen komt het in de kazernes een paar dagen later tot onrusten.

26 oktober, een soldaar op wacht bij de platgebrande barakken op de Harskamp

• In november komt er een einde aan de Grote Oorlog. Het Duitse leger wordt mede dankzij de Amerikanen verslagen. Op 10 november vlucht keizer Wilhelm II vanuit België naar Nederland. Bij Eijsden komt hij de grens over. Koningin Wilhelmina verleent hem politiek asiel. Dit tot groot ongenoegen van Engeland en Frankrijk die hem als oorlogsmisdadiger willen vervolgen. In 1920 ontvangt Nederland daartoe twee uitleveringsverzoeken. Beide worden afgewezen. De keizer neem zijn intrek in Huize Doorn waar hij tot aan zijn dood in 1941 zal verblijven. Koningin Wilhelmina zal hem daar nooit bezoeken.

Keizer Wilhelm II (in het midden vierde van links) neemt op 10 november 1918 afscheid van zijn gevolg op het Station Eijsden aan de Nederlands-Belgische grens.

• Op 11 november wordt er een wapenstilstand getekend. Drie dagen later vindt er een grote demobilisatie van het Nederlandse leger plaats en worden zo’n 122.000 Nederlandse dienstplichtigen naar huis gestuurd. Velen hebben meer dan drie jaar in het leger gediend.
• In Duitsland vindt in november een omwenteling plaats die uiteindelijk zal uitmonden in de Weimarrepubliek. Mede naar aanleiding hiervan en van de gebeurtenissen in de opstandige kazernes in Nederland en de revoluties in Rusland (in 1917)  meent de SDAP-leider Troelstra dat het ook in Nederland tijd is voor een socialistische revolutie. Op maandag 11 november maakt Troelstra in een toespraak te Rotterdam duidelijk dat hij de ineenstorting van ‘de bourgeoisie’ verwacht. Op diezelfde dag formuleert een commissie bestaande uit mensen van de SDAP en NVV onder leiding van Jan Oudegeest, medeoprichter van de SDAP, een lijst van eisen voor de regering, waaronder onmiddellijke demobilisatie, vrouwenkiesrecht, afschaffing van de Eerste Kamer, achturige werkdagen en staatspensioenen op 60-jarige leeftijd. Troelstra noemt het programma een revolutie maar Oudegeest beschouwt het slechts als hervormingsvoorstellen.
• Tijdens een langdurige toespraak op 12 november in de Tweede Kamer propagandeert Troelstra zonder expliciet het woord revolutie in de mond te nemen zijn gedachten. Zo zegt hij: “Ik geef u de verzekering op mijn eerewoord – ik spreek namens onze gehele partij en de moderne vakbeweging – wij moeten van geweld niets hebben. Wij hebben echter tot taak, dit historische oogenblik voor de politieke verheffing der arbeidersklasse te gebruiken en wat ook van ons gevorderd zal worden aan persoonlijke toewijding en offervaardigheid, al zou het ons leven moeten gelden, wij zullen het gaarne en jubelend geven ter voldoening aan de eischen van het historische oogenblik”.
• Veel mensen waaronder partijgenoten van de SDAP en een aantal vakbonden zijn het echter niet met zijn koers eens. De overheid besluit niet aan de “eisen van Troelstra” toe te geven. Wel zegt ze toe dat ze zich niet zal verzetten tegen een initiatiefwet voor vrouwenkiesrecht en dat ze ook een wet zullen voorbereiden voor een achturige werkdag.
• Om mogelijke rellen voor te zijn stuurt de regering die week militairen naar steden als Rotterdam (een bolwerk van de SDAP) Den Haag en Amsterdam. Ook de bevolking reageert. In een paar plaatsen zijn kleine steunbetoging voor Troelstra, onder ander in Amsterdam, maar op diverse plaatsen in het land worden er demonstraties gehouden voor de regering en het Koninklijk huis.
• Als Troelstra ziet dat het volk geen ‘revolutie’ wil, krabbelt hij terug en zegt op een SDAP-conferentie dat hij nooit van plan is geweest de macht met geweld of terreur over te nemen tegen de wil van de meerderheid in. In de Tweede Kamer herhaalt hij dit op 14 november: “Het woord ‘staatsgreep’ is door mij in het geheel niet gebruikt. De heeren hebben zich een paar dagen opgewonden over voorstellingen, die volstrekt niet beantwoorden aan hetgeen in deze Kamer door mij uitdrukkelijk is gezegd […] Ik heb uitdrukkelijk in mijn rede een paar maal gezegd, dat ik van geweld niet wil weten.”
• Op zondag 17 november komen bij de Houtrusthallen in Den Haag 40.000 man bijeen op een door de katholieke vakbonden georganiseerde manifestatie, De vakbonden zijn weliswaar voorstander van hervormingen, maar zijn tegen een mogelijke revolutie.
• De volgende dag, die later te boek komt te staan als Oranjemaandag, komen op het Malieveld duizenden mensen, waaronder veel militairen bijeen om het “mislukken van de revolutie” te vieren, Ook koningin Wilhelmina en haar dochter Juliana laten zich bij de bijeenkomst zien en worden massaal toegejuicht.

18 november; Koningin Wilhelmina en prinses Juliana worden op het Malieveld in Den Haag toegejuicht.

• De mislukte poging van Troelstra om op te roepen tot een socialistische revolutie zal later in de boeken komen te staan als ‘de vergissing van Troelstra’. Veel partijen besluiten om de SDAP uit te sluiten als mogelijke regeringspartner. “Alleen in uiterste noodzaak” zoals Wiel Nolens, de voorman van de katholieke partijen in de Tweede Kamer, het formuleert. Pas twintig jaar later, in 1939, zal de SDAP voor het eerst deel uitmaken van een regeringscoalitie.
• Op 20 november treedt de Landarbeiderswet in werking. De wet geeft landarbeiders de mogelijkheid om op afbetaling een eigen stuk grond van de gemeente te kopen. Wel moet hij bij de koop 10% aanbetalen. De eerste drie jaar betaalt hij 4% rente over zijn schuld aan de gemeente, daarna betaalt hij jaarlijks gedurende maximaal dertig jaar zijn restschuld af met een rentepercentage van 5,8% per jaar over de restschuld.. Hij mag ook per week aflossen. Het komt er op neer dat de overheid fungeert als een soort goedkope hypotheekverstrekker voor landarbeiders. Er zijn wel een paar voorwaarden. De landarbeider moet tussen de 25 en 50 jaar oud zijn, moet aantoonbaar goed gedrag hebben laten zien en het stuk grond mag maximaal een waarde van 4.000 gulden hebben. Uiteindelijk zullen ruim 2.000 landarbeiders van de wet gebruik maken om een stuk landbouwgrond voor hun eigen te kopen.
• Ook in 1918 verongelukken op zee, voornamelijk door oorlogsgeweld en mijnen, veel Hollandse schepen. Aan het einde van het jaar staat de teller op 26 ten onder gegane koopvaardijschepen en 47 vissersboten. Dat zijn er weliswaar minder dan het jaar ervoor, maar het aantal slachtoffers is met 470 wel hoger. Ook spoelen er nog regelmatig losgeslagen mijnen aan op. de kust.

Aangespoelde mijn op het strand van Renesse 

• Op 10 december arriveert in Paramaribo het Nederlandse schip de Vulcanus. Het is het eerste Nederlandse schip dat sinds lange tijd in Suriname aankomt. Het brengt  rijstebloem afkomstig uit Argentinië. In Suriname is nauwelijks meer brood te verkrijgen. Het schip wordt met saluutschoten ontvangen

1919: Nootdorp; foto genomen op 4 september 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1919?

• In een poging om de financiële situatie van het trambedrijf te verbeteren besluit de gemeente Amsterdam dat vanaf 4 januari de eerste trams niet meer vanaf 5 uur ’s morgens rijden, maar pas vanaf half zes of zes uur. Ook wordt de frequentie van rijden verminderd. In april wordt daarnaast het tarief voor een tramrit verhoogd van 5 cent naar 10 cent, behalve op de nieuwe lijn 12 waar het 5 cent blijft. Zonder deze tariefsverhoging zal het tekort van het trambedrijf tot 2 miljoen gulden oplopen, aldus de burgermeester.
• Op 21 februari begeven enkele bestuursleden van de ANWB zich naar de hei bij Laren om een keuze te maken uit drie types lage wegwijzers voor fietsspaden, welke gelegen zijn in de natuur. De ontwerpen zijn van het ANWB-bestuurslid J.W.H. Leliman – in het dagelijks leven architect. De keuze valt op een paddenstoelmodel dat naar verluidt een idee is van de vrouw van Leliman. In de zomer worden de eerste exemplaren geplaatst op de Larense hei bij Baarn.

Februari 1919: De bestuursleden van de ANWB keuren de drie modellen.

• Economisch gaat het nu de oorlog afgelopen is weer wat beter, ook met de voedselvoorziening. In Amsterdam loopt het aantal klanten van de Centrale Keuken dan ook drastisch terug. Op 1 maart sluit de Centrale Keuken op de Haarlemmerweg en op 1 juni die op de Hoogte Kadijk.
• De oorlog is weliswaar afgelopen, maar toch vallen er op zee ook in 1919 nog regelmatig slachtoffers, veelal als gevolg van ronddrijvende mijnen. Zo loopt op 15 maart het schip de IJsselhaven in de Noordzee op een mijn (9 doden), verdwijnt op 18 maart de IJ290 Johanna uit IJmuiden spoorloos (vermoedelijk op een mijn gelopen; 8 doden), loopt op 7 september de Scheveningen 137 Geertruida op een mijn (18 doden), zinkt op 2 november ten noorden van Terschelling de SS Zaan na een mijnontploffing (26 doden) en zinkt op 29 november de Katwijk 85 na een mijnexplosie (9 van de 14 bemanningsleden komen hierbij om het leven).
• Op diverse plaatsen heerst in 1919 in Nederland nog steeds de Spaanse griep, maar het aantal doden daalt aanmerkelijk. Naar schatting sterven er in 1919 in Nederland nog zo’n 2.000 mensen aan de ziekte.
• Veel gedemobiliseerde soldaten kunnen geen werk vinden. In Amsterdam zijn het er alleen al zo’n 25.000 tot 30.000 man.  In maart houden ze een grote demonstratie op het Spui.

• In mei breken er in Oldambt en andere plaatsen in Groningen stakingen uit op het platteland. De CAO-afspraken lopen er van mei tot mei, wat gunstig is voor de boeren. Er is dan meestal al gezaaid en de periode dat de boeren veel personeel nodig hebben (de oogsttijd) is pas in het najaar, waardoor stakingen in de zomer hen niet zo veel deren. Echt veel levert de stakingen de landarbeiders dan ook niet op, slechts een kleine loonsverhoging.
• Na de grondwetswijzing van 1917 staat er niets meer in de weg  om een wet voor actief kiesrecht voor vrouwen in te voeren. Het rechtse christelijke kabinet-Ruijs de Beerenbrouck is geen voorstander van vrouwenkiesrecht en dient daarom zelf geen wet in, maar verzet zich, mede gezien de sociale onlusten in november 1918, niet tegen een initiatiefwet voor de invoering van het vrouwenkiesrecht van de links-liberaal Henri Marchant van de Vrijzinnig-Democratische kamerclub (VDB).
• Een aantal leden van de ARP ligt echter wel dwars. Zo vinden zij dat er maar één stem per gezin moet zijn en wel voor de man, die ‘aan het hoofd van het gezin staat’. Een ander ARP-lid vindt dat als de wet toch door moet gaan, dat die wet pas in 1923 zou moeten ingaan. De vrouwen zouden volgens hem meer tijd moeten krijgen om zich op hun stemrecht  voor te bereiden. Zowel in de Tweede Kamer (op 9 mei) als in de Eerste Kamer (op 10 juni) stemt de ARP tegen, evenals een enkel lid van de Christelijke Historische Unie, maar de wet wordt met een overgrote meerderheid van stemmen aangenomen. De eerste keer dat vrouwen kunnen stemmen zal in mei 1920 zijn als er in  Gronsveld en Maastricht, vanwege een herindeling, gemeenteraadsverkiezingen worden gehouden.
• Op 28 juni wordt het Verdrag van Versailles getekend, waarmee een officieel een eind komt aan de Eerste Wereldoorlog. Duitsland krijgt miljarden herstelbetalingen opgelegd en moet delen van hun grondgebied afstaan. In de maanden voor het verdrag probeert België het voor mekaar te krijgen om gebieden van Nederland geannexeerd te krijgen, zoals delen van Limburg, Zeeuws Vlaanderen en de monding van de Schelde. Dit als compensatie voor het leed dat België heeft ondergaan in de oorlog en als uitvloeisel van de vrede van 1839 die zij niet correct acht. Het zorgt voor spanningen tussen Nederland en België. Frankrijk ziet wel wat in het idee, Engeland twijfelt, maar de overige grote mogendheden gaan er niet in mee. Het is vooral Amerika dat in deze kwestie aan de zijde van Nederlandstaat.
• Op 11 juli wordt een wet aangenomen die de achturige werkdag invoert. De invoering vloeit voort uit de sociale onrust van 1919. Het is vooral de SDAP die er een vurig voorstander van is.
• Op 4 oktober besluit de regering om een Hoge Raad van Arbeid op te richten. Op 29 november wordt de eerste Hoge Raad geïnstalleerd. Het is een adviesorgaan voor de overheid met vertegenwoordigers van de vakvereniging en de werkgevers, te vergelijken met de huidige SER. Piet Aalberse, de katholieke Minister van Arbeid, is van mening dat ‘de rol van de overheid op sociaaleconomisch terrein bescheiden moet zijn en blijven en dat het vooral werkgevers en werknemers zijn, die de hoofdlijnen van het beleid moeten trekken’.
• Op 7 oktober wordt door acht investeerders uit het bedrijfsleven en de bankwereld, onder wie Frits Fentener van Vlissingen en Anton Kröller – later bekend geworden door het Kröller-Müller museum –  de ‘Koninklijke Luchtvaart Maatschappij voor Nederland en Koloniën N.V’ opgericht. Het startkapitaal bedraagt 1,2 miljoen gulden. Koningin Wilhelmina verleent al voor de oprichting het predicaat ‘koninklijk’. Luitenant-vlieger Albert Plesman krijgt als administrateur de dagelijkse leiding van de KLM.
• Op 29 oktober 1919 loopt tramlijn 3 in Amsterdam ’s avonds bij  het Leidschebosch  veel vertraging op, omdat er een leeuwenwagen van circus Hagenbeck op de rails is gestrand en de boel blokkeert. De olifanten van het circus weten echter de wagen opzij te schuiven, zodat de tram er weer door kan.
• Op 6 november wordt vanuit een huiskamer in Den Haag de eerste radio-uitzending in Nederland uitgezonden. Het betreft ‘de huiskamer’ van de in 1885 geboren Hans Henricus Schotanus à Steringa Idzerda, kortweg Hans Idzerda, bijgenaamd Idz. Hij heeft in Duitsland een studie elektrotechniek gedaan en is in 1913 in Scheveningen een bedrijf begonnen dat radiozend- en ontvangstapparatuur ontwikkelt en fabriceert. Hij ontwikkelt samen met Philips apparatuur waarmee hij kan uitzenden. Bij proefuitzendingen in februari haalt hij tot groot enthousiasme van het publiek een afstand van 1200 meter. Zelfs koningin Wilhelmina komt luisteren. Hij verbetert zijn apparatuur en zijn zendbereik komt steeds verder. In augustus vraagt hij een vergunning aan en op 6 november verzorgt hij vanuit een “studio” in zijn huis in Den Haag tussen 8 en 10 uur ’s avonds de eerste publieke Nederlandse radio-uitzending. Hij zendt uit op de middengolf. De allereerste muziek die hij draait is de mars ‘Turf in je ransel’.

De “studio” thuis bij Hans Idzerda. Hij is de man rechts op de foto. Naast hem iemand met een deel van de uitzendapparatuur op schoot. Foto Collectie Haags Gemeentearchief

Een deel van de door Idzerda  ontwikkelde uitzendapparatuur.

Op het dak van zijn huis staan antennes.

• Idzerda verzorgt vanaf dat moment met zijn bedrijf ‘Nederlandse Radio Industrie’ (NRI) radio-uitzendingen die tot in Engeland te horen zijn. Hij draait platen, er worden hoorspelen ten gehore gebracht en er treden orkestjes in zijn studio annex huiskamer op. Tussendoor maakt hij in de uitzending reclame voor zijn apparatuur die je bij hem kan bestellen. Kortom, het eerste commerciële radiostation van Nederland is geboren.

Een orkest aan het werk in de huiskamer van Idzerda. Zelf is hij de man die leunend achter de piano staat.

• Idzerda zal tot in 1924 zijn radio-uitzendingen blijven verzorgen. In 1924 zal hij zelfs in samenwerking met de Engelse krant Daily Mail ook uitzendingen maken speciaal gericht op Engeland. Op 11 september 1924 gaat hij echter failliet en stopt hij noodgedwongen met zijn uitzendingen. Zijn uitzendvergunning wordt door de overheid ingetrokken. (In november 1944 zal er op tragische wijze een einde komen aan zijn leven. Als er in de Scheveningse Bosjes een mislukte V2-raket is neergestort gaat hij kijken en als hij nieuwsgierig de elektronica van de raket bestudeert, wordt hij door Duitse soldaten gearresteerd en naar landgoed Clingendael overgebracht. Daar wordt hij ondervraagd en daarna op het naast gelegen landgoed Oosterbeek standrechtelijk geëxecuteerd.)

1920: Rijswijk; foto genomen op 6 juli 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1920?

• Op 17 januari begint in Amerika officieel ‘de drooglegging’. Er zijn echter nog grote hoeveelheden drank in Amerika en die worden onder andere naar Europa verscheept om daar verkocht te worden. Eén van die schepen die drank vervoert is het gloednieuwe schip de West Aleta, gebouwd in 1919. Komende vanaf Seattle is het op weg naar Hamburg. Bij Terschelling strandt het echter op 12 februari tijdens een zware storm ter hoogte van de Noorderbranden. De reddingbrigade van Terschelling slaagt er met veel moeite in om de 46 opvarenden te redden. Enkele uren na de redding breekt het schip in tweeën.

februari 1920; de in tweeën gebroken West Aleta nadat de storm is gaan liggen.

• Aan boord van het schip bevinden zich niet alleen balen rijst en bonen, kisten met spek, boter, zeep, nootmuskaat, melk, vlees, haring, vaten talk, spiritus, sojaolie, maar ook 35.000 vaten rode en witte port, geconcentreerde whisky en tafelwijnen. Er worden bedrijven ingehuurd om de lading te bergen en naar de vaste wal te brengen.

• De berging van de lading zal bijna tien maanden duren. Uit de verkoop van de wijn van de West Aleta zullen twee bedrijven ontstaan, de wijnfabrikant Siebrand uit Kampen en de drankenhandel West Aleta in West-Terschelling,

Ook de wijnhandel J. Stienstra en Co., in Harlingen verdient goed aan de wijn van de West Aletta.

• Lang niet alle lading wordt echter geborgen, naar verluidt slechts zo’n 10.000 tot 15.000 vaten van de 35.000 vaten. Een deel van de vaten spoelt in zee, maar honderden vaten belanden op de stranden van Terschelling , Vlieland en Ameland. Een aantal vaten wordt keurig overhandigd aan de officiële strandvonder (de burgermeester), maar veel vaten worden geborgen door strandjutters. De jutters boren kleine gaten in de vaten om te kijken wat er in zit en hoe de drank smaakt. De portwijn en de whisky zijn favoriet, de rode tafelwijn vindt men te zuur en als er sojaolie in de vaten wordt aangetroffen, is dat een onaangename verrassing. Op alle mogelijke manieren wordt de drank op het eiland vervoerd, in flessen, kannen, kruiken, emmers en zelfs in laarzen en klompen. Het schijnt dat een groot deel van de bevolking van het eiland dagenlang dronken is.
• Spitsbergen is één van de gebieden waarvan in 1920 de soevereiniteit nog niet geregeld is. Op 9 februari sluiten negen landen het Verdrag van Spitsbergen. Het zijn landen die recent of in het verleden (zoals Nederland met Willem Barentz) een economisch belang hebben gehad in Spitsbergen. Het verdrag bepaalt dat Noorwegen de soevereiniteit over Spitsbergen krijgt, maar dat de andere landen gelijke rechten krijgen als Noorwegen om er commerciële activiteiten (vooral kolenwinning) op de eilanden uit te oefenen. Oorspronkelijk wordt het verdrag ondertekend door negen landen. Naast Noorwegen en Nederland zijn dat Denemarken, Frankrijk, Italië, Japan, Zweden, de Verenigde Staten  en het Verenigd Koninkrijk. Later sluiten nog meer landen aan.
• Op 14 februari begint er in Amsterdam en in Rotterdam een staking van de havenarbeiders. Volgens de vakbond gaat het alleen om hoger loon.

maart 1920;  Vakbondsbestuursleden bijeen in Rotterdam in verband met staking van havenarbeiders in Nederland en de uitbetaling van het stakingsloon

• Volgens Ernst Heldring, de directeur van de  Koninklijke Nederlandsche Stoomboot-Maatschappij N.V. (KNSM zijn het na twee maanden staken de vakbonden die de staking voort willen zetten om meer macht te krijgen en willen de arbeiders wel aan het werk
• In zijn dagboek  van 11 april schrijft Heldring: ‘De staking duurt reeds 2 maanden en kan maar niet tot een einde komen, ofschoon 9/10 der stakers zonder twijfel op de voorwaarden der werkgevers aan den arbeid zouden willen gaan. De besturen der Federatie (anarchistisch) en van den Centralen Bond (socialistisch) houden vol, en de vanwege het eerste uitgeoefende terreur op werkwilligen en hun gezinnen is voldoende om dezen passief te doen zijn. Intusschen bekomen de werkgevers zooveel werkkrachten uit de Zuiderzee-havens (Rotterdam uit het Zuiden des lands) als zij behoeven, die zij in het afgezette havengebied inkwartieren, en er wordt door deze ‘onderkruipers’ oneindig beter gewerkt dan door de gewone, door den geest des tijds en bedorven groote stadslucht aangetaste havenarbeiders, terwijl diefstal aan de goederen niet voorkomt.” 
• Op 29 april komt er een einde aan de staking van de ‘door den geest des tijds en bedorven groote stadslucht aangetaste havenarbeiders’. Geen van de eisen, op een paar symbolische puntjes na, van de stakers wordt ingewilligd. Er zijn door de grote werkloosheid genoeg werkwilligen. Alleen aan stokers en tremmers is er een tekort. Heldring in zijn dagboek: “Slechts stokers en tremmers zijn moeilijk te bekomen, geen wonder: het is het ellendigste beroep in ons bedrijf, en alleen om dat te omzeilen zou de reeder tot het stoken van olie, waarbij tremmers geheel gemist kunnen worden en het aantal stokers op enkelen teruggebracht kan worden, of tot motorbooten moeten overgaan indien er slechts genoeg olie geproduceerd werd.”

Eind april 1920. De havenarbeiders in de Hollandse haven in Rotterdam komen bijeen en besluiten om weer aan het werk te gaan. 

• Op 17 mei opent de KLM de eerste vliegroute tussen Amsterdam en Londen. De eerste vlucht vindt plaats vanuit Londen met een geleend De Havilland DH-16 vliegtuig, een eenmotorige houten dubbeldekker, waar de passagiers overdekt zitten. Aan boord bevinden zich naast een pak Engelse ochtendkranten en een brief van de burgemeester van Londen voor zijn ambtgenoot in Amsterdam ook twee passagiers, te weten de Engelse journalisten O’Brien en Rhodes die op uitnodiging  van KLM-baas Albert Plesman mee vliegen (vanwege de publiciteit die dit kan opleveren). De piloot is de Engelsman Jerry Shaw. De vlucht duurt twee uur en een kwartier.

17 mei; Op Schiphol verwelkomt Albert Plesman (met bolhoed) de twee journalisten.

Piloot Jerry Shaw na de landing in gesprek met de twee Engelse journalisten.

• De volgend dag is de retourvlucht naar Croydon, zo’n 15 km ten zuiden van Londen. Aan boord bevinden zich wederom de twee Engelse journalisten en de Nederlandse verslaggever Van den Biggelaar van De Maasbode die ook mee vliegt. De vlucht duurt mede door de straffe tegenwind deze keer bijna vier uur. Kerktorens en spoorrails dienen boven Nederland als herkenningspunten. De piloot heeft overigens van Plesman de opdracht gekregen om als er een trein op de rails rijdt, dat hij dan enige afstand moet houden, anders kunnen de passagiers zien dat de trein sneller rijdt.
• Aanvankelijk is Plesman van plan de lijn naar Londen te onderhouden vanaf Maaldrift, een klein vliegveld bij Wassenaar vlakbij het regeringscentrum Den Haag, waar ook het hoofdkantoor van de KLM is gevestigd. In november 1919 heeft Plesman voor het gebruik van Maaldrift toestemming gevraagd en gekregen van het College van B&W van Wassenaar. Plesman laat er alvast een houten loods zetten met daarop in grote letters geschilderd KLM. Piloot Shaw doet op 8 mei een proeflanding op Maaldrift. Hij is niet enthousiast. Hij vindt het vliegveld te winderig, te klein en te dicht bij zee. Daarom wordt alsnog gekozen om vanaf, het dan grotere militaire vliegveld, Schiphol bij Amsterdam te gaan vliegen. Vanaf 1920 zal  Schiphol ook opengesteld worden voor de burgervluchtvaart.

Schiphol ergens in 1920. Er staan alleen wat hangars en er zijn een paar vliegtuigen te zien. Er zijn nog geen geasfalteerde landingsbanen. (Pas in 1935 wordt Schiphol geasfalteerd.)

• Op maandag, woensdag en vrijdag vliegt KLM van Londen naar Amsterdam, op dinsdag, donderdag en zaterdag zijn de retourvluchten. Passagiers worden in Amsterdam met een auto, voorzien van het opschrift ‘Lucht-expres Amsterdam-Londen’, vanaf station Amsterdam Centraal naar Schiphol gereden. In totaal vervoert KLM in 1920 met hulp van vier gehuurde AT&T-dubbeldekkers in totaal 345 passagiers en 25.000 kilo post en vracht.
• Zijn de eerste vliegtuigen (de DH-16) waarmee KLM vliegt nog gehuurd, eind 1920 koopt KLM voor het eerst twee eigen vliegtuigen, en wel van de vliegtuigbouwer De Havilland. Met de nieuwe toestellen, de DHA.9A, kan in ruim 2 uur tijd van Amsterdam naar Londen worden gevlogen. Dat is sneller dan met de DH-16. Voor de passagiers is er wel  een nadeel. Ze zitten in tegenstelling tot de  DH-16, nu in de open lucht.

Een DH.9A  vliegtuig omstreeks 1920. Het biedt plaats aan twee passagiers.

• Op 14 augustus gaat in Amsterdam in de Plantage Schouwburg ‘de musicaltoneelstuk De Jantjes’, geschreven door Herman Bouwer, in première.  De musical met liedjes als  ‘Omdat ik zoveel van je hou’, geschreven door Louis Davids en Margie Morris, speelt zich af in de Jordaan. De musical is direct een groot succes. Tot op de dag van vandaag wordt de musical nog af en toe opgevoerd.

1920; Affiche door Drukkerij Kotting Amsterdam van “De Jantjes”

• Op 1 september wordt de raadzaal van het nieuwe stadhuis van Rotterdam aan de Coolsingel voor het eerst in gebruik genomen. De bouw heeft vijf jaar geduurd.
• Op 8 november stort het koepeldak in van de in aanbouw zijnde betonnen scheepsbouwloods van de Wilton’s Machinefabriek en Scheepswerf te Vijfhuizen bij Schiedam. Er vallen zes doden, waaronder drie Duitsers van een Duits bedrijf gespecialiseerd in gewapend beton dat bij de bouw betrokken is. Ook zijn er een tiental gewonden.
• Op 31 december wordt de tienjarige volkstelling gehouden. Het verwerken van de ingevulde formulieren gebeurt in de gemeentes op de gemeentesecretarieën, buiten de bureau-uren om. De gemeentes krijgen hier een vergoeding van 12 cent per getelde persoon voor, waarvan doorgaans 6 cent gaat naar de straattellers die de huizen langs gaan. Veel gemeentes hebben problemen om voldoende straattellers te vinden en een gemeente als Wassenaar geeft daarom de volledige 12 cent aan de tellers. Desondanks slagen ze  er niet om de benodigde 10 tellers voor de gemeente te vinden. In Noord-Holland zijn er voor het eerst mensen die weigeren om gegevens af te staan ‘150 gezinshoofden, veelal intellectuelen’ aldus het CBS. De politie moet hun manen om mee te doen.
• De verwerking van de formulieren van de gemeentes bij het CBS geschiedt voor het eerst met hulp van een telmachine, de in Frankrijk ontwikkelde ‘classicompteur’, een tafelmodel telmachine met 60 toetsen, met onder elke toets een telwerk. Na elke druk op een toets wordt het telwerk met 1 verhoogd.

De Classicompteur;  een telmachine in gebruik in 1920 op het CBS. Uit Parijs komt een vrouw over om de de vrouwen van het CBS die de machines moeten bedienen instructies te geven. foto archief CBS.

• De uitkomst van de volkstelling luidt dat Nederland op 31 december 1920 6,86 miljoen inwoners telt. Dat is een stijging van ongeveer een miljoen inwoners ten opzichte van het aantal inwoners in 1910. Ter vergelijking, in België vindt in deze periode geen groei plaats. Zowel in 1910 als in 1920 telt België 7,4 miljoen inwoners.
• Van die 6,86 miljoen inwoners zijn er 2,9 miljoen jonger dan 20 jaar; 2,4 miljoen tussen de 20 en 45 jaar; 1,1 miljoen tussen de 45 en 65 jaar, 351 duizend tussen de 65 en 80 jaar en 53 duizend ouder dan 80 jaar,
• Ook maakt het CBS een onderscheid naar de burgerlijke staat. Van de 6,86 miljoen inwoners zijn er 4,08 miljoen ongehuwd, 2,46 miljoen getrouwd, 314 duizend weduwe of weduwnaar en 17 duizend gescheiden.
• Ook de kerkelijke gezindte is onderzocht. De ontkerkelijking neemt toe. Het aantal mensen zonder een kerkelijke gezindte is ten opzichte van tien jaar daarvoor gegroeid van 5% van de bevolking naar 8% van de bevolking . Het zijn vooral de Nederlands Hervormden die niet meer geloven. Hun percentage daalt van 44% naar 41%. De percentage van de overige kerkgezindten zijn vrijwel gelijk gebleven: rooms-katholieken 36% (was 35%), gereformeerden 9%; (was ook 9%)  en overige kerkelijke gezindten 6% (was ook 6%).
• Voor het eerst is er ook gekeken naar de nationaliteit van de niet-Nederlanders in Nederland. In totaal zijn het er 112 duizend, waarvan 56 duizend Duitsers, 30 duizend Belgen, 2.300 Engelsen, 1.000 Italianen, 600 Amerikanen, 100 Turken en enige tientallen Spanjaarden en Marokkanen.

1921: Wateringen; foto genomen op 8 september 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1921?

• In juli komen er meldingen dat er in Amsterdam op treinen wordt geschoten. Uit onderzoek van de politie blijkt dat het om ‘kwajongensstreken’ gaat van een aantal jongens in de leeftijd van 7 tot 13 jaar uit de Czaar Peterstraat. ‘De bengels’ leggen knalsignalen op de rails. Op het moment dat de trein deze doet ontploffen, gooien ze steentjes tegen de ramen zodat de geschrokken passagiers denken dat ze beschoten worden.  De politie maakt een einde aan deze ‘vakantiebezigheden, voor de jeugd ongetwijfeld prettig maar voor de veiligheid minder’.

• 10 juli is een warme dag. Een ijsverkoper in Meppel doet dan ook goede zaken. Het ijs blijkt echter verontreinigd te zijn met een salmonellabacterie. Meer dan 200 mensen raken ziek en zes kinderen sterven.

‘Het ijskarretje waarmee dhr Vlierman aan vele kinderen bedorven ijs verkocht en uiteindelijk een aantal kinderen stierven. Meppel, juli 1921.’ foto Nationaal Archief

• In 1921 koopt de KLM voor het eerst Fokker-vliegtuigen.
• \Het aanwijzen bij verordening van het tijdvak of de tijd vakken, binnen welke de verloven ten behoeve van werkzaam heden in of voor de bedrijven van landbouw, tuinbouw of vee houderij moeten’-vallen, is sedert de inwerkingtreding van de Wijzigingswet van 15 October 1921 (Staatsblad n”. 1131) met 1 Januari 1922 voor alle gemeenten eene verplichting gewordenitbreidingen van de leerplicht (1920-1985)
• In 1921 werd besloten de leerplicht te verlengen van 6 naar 7 jaar onderwijs, maar dit werd in 1924 weer teruggedraaid vanwege overheidsbezuinigingen. In 1928 werd de 7-jarige leerplicht opnieuw ingevoerd. In 1942 legde de Duitse bezetter een 8-jarige leerplicht op. Na de oorlog werd deze leerplichtverlenging weer opgeschort tot januari 1950, toen de 8-jarige leerplicht weer werd ingevoerd.
• In 1919/1920 wotdt de minimumleeftijd om te werken verhoogd tot 14 jaar, en de leerplichtige leeftijd gelijkelijk verhoogd. Pas in 1960 werd het verder verhoogd naar 15 jaar.

  Kinderen op de Veluwe aan het aardappelrooien. Foto door H.C. Termaat, rond 1920. (Collectie Zuiderzeemuseum)

  Vervolgens werd in 1969, met de invoering van de Leerplichtwet 1969, de leerplicht verder uitgebreid tot 9 jaar onderwijs. Ook werd de leerplichtambtenaar in het leven geroepen, om toe te zien op de naleving van de leerplicht. Daarnaast werd thuisonderwijs afgeschaft en moesten kinderen voor onderwijs dus verplicht naar school. In 1975 werd de leerplicht nog verder verlengd naar 10 jaar onderwijs. Bij de invoering van het basisonderwijs in 1985 moesten kinderen verplicht van hun vijfde tot hun 16e jaar onderwijs volgen. Kinderen mogen naar school op de dag dat ze 4 jaar worden.

1922: Rijnsburg;  foto genomen op 10 augustus 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1922?

• Volgt nog

1923: Leeuwarden; foto genomen op 30 juni 2025

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1923?

• Volgt nog

1924: Leiden; foto genomen op 10 augustus 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1924?

• Volgt nog

1925: Nootdorp; foto genomen op 14 juli 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1925?

• Volgt nog

Naar de vorige periode

Naar de volgende periode