De periode voor 1525

Tijdens mijn speurtocht kwam ik ook een aantal gebouwen van voor 1525 tegen. Uiteraard heeft deze onderzoeker ook een foto  met zijn mobieltje van die huizengemaakt. In dit hoofdstuk treft u deze foto’s aan. Het zijn er veertien. Bij elke foto heb ik ook even kort aangegeven wat er in het betreffende jaar in de Nederlanden gebeurde.

Wat u in dit hoofdstuk niet zult aantreffen is een  overzicht van de complete geschiedenis van de Nederlanden van voor 1525.  Ik denk niet dat ik u daar een plezier mee doe en in ieder geval mijzelf niet.  Herman Finkers zou zeggen: “Soms denk ik uren na en heb ik nog niks op papier, een andere keer bereik ik precies datzelfde in vijf minuten.”

De oudste in Nederland teruggevonden menselijke sporen (van neanderthalers in grindlagen bij Maastricht) zijn 70.000 tot 100.000 jaar oud. Een beschrijving van 100.000 jaar geschiedenis van de Nederlanden, jaar voor jaar,  daar begin ik echt niet aan. Daarom laat ik de “volledige geschiedenis van Holland in Huizen en Jaartallen” pas in 1525 beginnen. Dat zijn vijfhonderd jaren met huizen, een mooi rond aantal.

Voor de jaren daarvoor moet u het met onderstaande fragmenten doen. Het is niet anders. Het geeft een fragmentarisch beeld van de Nederlanden tussen 1350 (het oudste jaar waarvan ik een huis aantrof) tot aan 1525. Zie hier de 14 aangetroffen gebouwen van voor 1525. Het zijn er twee uit de veertiende eeuw, zeven uit de vijftiende eeuw en vijf uit de zestiende eeuw uit de periode 1501-1525.

De gebouwen van voor 1525:  huis voor huis; jaar voor jaar

1350: Leeuwarden; foto genomen op 22 oktober 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1350?

• In de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden wonen in 1350 samen ongeveer 1,5 miljoen mensen. Het grootste gedeelte daarvan woont in de Zuidelijke Nederlanden. Het precieze aantal is niet bekend. Er zijn geen bevolkingsregisters. Schattingen zijn gebaseerd op onder andere historische boeken met de opbrengsten van het haarstedenstelsel, dat is de belastingen op haarden en stookplaatsen in huizen.
• Het economisch zwaartepunt van de Lage Landen ligt in de Zuidelijke Nederlanden. De drie belangrijkste gewesten zijn Henegouwen, Oost- en West-Vlaanderen. Een stad als Gent met haar textielverwerking telt zo’n 50.000 inwoners, Brugge en Ieper elk 35.000 inwoners en Brussel ongeveer 25.000 mensen. Deze steden zijn daarmee stuk voor stuk veel groter dan de steden in de Noordelijke Nederlanden.
• In de Noordelijke Nederlanden is er geen enkele stad met meer dan 20.000 inwoners. Steden als Utrecht, Leiden, Haarlem en Dordrecht hebben tussen de 10.000 en 20.000 inwoners. Een stad als Amsterdam telt in 1350 slechts zo’n vijfduizend inwoners. Dordrecht is belangrijkste handelsstad van de Noordelijke Nederlanden. De rijke kooplieden wonen er aan de haven in grote huizen met wijnkelders en opslagzolders. De arbeiders zoals wevers, leerbewerkers en schoenmakers wonen elders in de stad in veelal kleine houten huizen.
• Aan het eind van het jaar is in veel steden het aantal inwoners flink afgenomen. Dit als gevolg van een builenpestepidemie – de Zwarte Dood – die tussen 1347 en 1352 door Europa raast. Wereldwijd kost deze epidemie aan minstens 75 miljoen mensen het leven. Geschat wordt dat in Europa zo’n 30% van de bevolking bezwijkt aan de ziekte. In 1349 bereikt de ziekte Bergen op Zoom en in 1350 verspreidt de ziekte zich verder over heel  Nederland.
• De ziekte wordt veroorzaakt door pestbacteriën die overgebracht worden door vlooien op ratten, al weet men dat in die tijd nog niet. Dankzij de strikte hygiënische wetten in de Joodse samenleving heeft de Joodse bevolking veel minder last van ratten (met hun vlooien) en telt daardoor ook veel minder ziektegevallen. Als gevolg daarvan wordt de Joodse bevolking beschuldigd dat zij de ziekte opzettelijk verspreidt – “Hoe kan het anders dat zij zo weinig zieken hebben?” – en vinden er talloze pogroms plaats. Onder andere in Maastricht, Nijmegen, Deventer en Kampen wordt de Joodse bevolking bijna geheel uitgemoord.
• 1350 is ook het jaar dat de Hoekse en Kabeljauwse twisten uitmonden in de eerste gevechten. De aanleiding voor de Hoekse en Kabeljauwse Twisten is het overlijden in 1345 van de kinderloze Graaf Willem IV, graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen. Margaretha van Beieren, de zus van Graaf Willem IV, wordt daarop door Lodewijk de Beier, de toenmalig keizer van het Heilige Roomse Rijk, benoemd als opvolgster van haar broer, maar tegenstanders zien liever haar minderjarige zoon Willem V als zijn opvolger. In 1349 benoemt Margaretha van Beieren haar zoon tot de graaf van Holland en regelt een torenhoog salaris voor hem, dat hij echter deels direct aan haar moet afstaan. Het leidt tot veel onrust onder de edelen en de steden. De kabeljauwen steunen Willem IV die ze los willen weken van zijn moeder, de Hoeken steunen gravin Margaretha, maar het conflict gaat er eigenlijk over wie er recht heeft op de macht in de graafschappen.
• De naam ‘Kabeljauwen’ vindt zijn oorsprong in het familiewapen van Beieren, waarin enkele blauwgrijze ruiten voor komen die op visschubben lijken. De Hoeken (of haken) noemen zich zo, omdat je met ‘haken’ kabeljauwen kan vangen.
• Op 15 mei 1350 vinden de eerste gewelddadigheden  – ‘De Slag bij Naarden’ –  plaats. De Kabeljauwse stad Naarden wordt veroverd door de Hoeken.
• Op 23 mei sluiten de Kabeljauwen in Delft de Kabeljauwse verbondsakte. Op 5 september sluiten de Hoeken ook een verbondsakte. (Uiteindelijk zal de strijd tussen de Hoeken en Kabeljauwen met tussenpauzes tot aan liefst 1492 doorlopen. Al weet geen mens in die tijd meer wat de oorspronkelijke aanleiding was.)

1391: Zutphen; foto genomen op 29 maart 2024

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1391?

• In 1391 is De Schie de belangrijkste vaarverbinding tussen de steden Leiden, Den Haag, Delft en Rotterdam. In 1391 wordt in het verlengde van de Delftse Schie – deze loopt van Delft naar Overschie bij Rotterdam – de Delfshavense Schie gegraven die van Overschie naar Delfshaven loopt. Zowel de Delfse Schie als de Delfhavense Schie zijn eigendom van de stad Delft.
• Ook elders in de Nederlanden worden nieuwe kanalen en grachten gegraven. Zo worden omstreeks 1390 in Utrecht de Nieuwegracht, de Kromme Nieuwegracht en de Plompetorengracht aangelegd.
• Omstreeks 1390  komt er in Haarlem een speciale beugelbaan. Beugelen is een balspel met een zware bol (van zo’n  4 kg) die met een houten schep door de beugel, dat is een soort halve hoepel, op de beugelbaan moet worden gespeeld.
• Vermoedelijk wordt in Maaseik omstreeks1390 de schilder Jan van Eyck geboren. Noch zijn geboorteplaats en zijn geboortejaar staan echter exact vast.
• Op 1 oktober 1391 overlijdt op 74-jarige leeftijd Graaf Willem I van Namen, bijgenaamd Willem de Rijke. (Zowel zijn moeder als zijn tweede vrouw, Catharina van Savoye, beschikten over een groot fortuin, vandaar zijn bijnaam.) Willem I was liefst 54 jaar lang de Graaf van Namen.  Dat hij in 1337 de Graaf van Namen werd, was vijf jaar eerder nog zo goed als uitgesloten. Hij had liefst vier oudere broers die eerder recht op de titel hadden, maar deze stierven allen tussen 1333 en 1337 en ook nog eens allemaal kinderloos, waardoor de jonge Willem I de titel Graaf erfde. Tijdens de honderdjarige oorlog tussen Engeland en Frankrijk vecht Graaf Willem I mee aan de kant van de Engelsen. In tegenstelling tot zijn broers krijgt Willem I wel een aantal kinderen: twee zonen, een dochter en een aantal buitenechtelijke kinderen. Hij wordt in 1391 opgevolgd door zijn oudste zoon Willem II.

1402: Schoonhoven; foto genomen op 31 oktober 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1402?

• Op 16 februari 1402 overlijdt Willem I, de  hertog van Gelre. Ook overlijdt op die dag Willem III, de hertog van Gulik. Het betreft hier één en dezelfde persoon. In het eerste hertogdom is hertog Willem de eerste Willem die daar de hertog is, in het andere hertogdom is hij ook hertog, maar is hij al de derde Willem die er hertog is.  Hij staat dan ook bekend als Willem I/III. Hij houdt van vechten en is iemand die niet alleen aan riddertoernooien meedoet, maar ook veelvuldig ten strijde trekt. Zo vecht hij net zoals zijn naamgenoot Graaf Willem I van Namen in de Honderdjarige Oorlog aan de kant van Engelsen mee tegen Frankrijk. Als beloning daarvoor wordt hij door Richard II van Engeland als eerste buitenlander tot ridder in de “Orde van de Kouseband” benoemd.
• Van 29 juni tot 18 september 1402 vindt het beleg van Gorichem plaats. De oorsprong van de vijandelijkheden ligt in een ruzie tussen de uit Gorichem afkomstige Jan V van Arkel en Albrecht van Beieren, graaf van Holland. Graaf Albrecht en zijn opgeroepen kompanen slagen er niet in om Gorichem te veroveren en in september geven ze de strijd op. Het beleg maakt deel uit van de Arkelse Oorlogen (1401 – 1412), die uiteindelijk na elf jaar vechten zullen leiden tot de ondergang van de Heren van Arkel.
• Omstreeks 1380 vindt Willem Beukelszoon uit Biervliet naar verluidt het haringkaken uit. Daarbij wordt met een kort scherp mes een diepe insnijding achter de kieuwen van de vis gemaakt en worden met een draai van het mes in één keer de maag, hart, lever en een deel van de ingewanden naar buiten getrokken. Hierbij verwijdert men ook de kieuwen – de “kaken”; vandaar het woord haringkaken. De vis kan dan, na gezouten te zijn, langer bewaard worden. De Duitse Hanzesteden zien in het haringkaken van de Noordzee-haring een bedreiging voor hun eigen vissers en vragen en krijgen van de Hollandse bestuurders een verbod op het  haringkaken op zee door vissers. In 1402 geeft de hertog van Biervliet echter de vissers van de  steden  Nieuwpoort, Oostende en Sluis toestemming om toch op zee al te gaan haringkaken. Wel  moeten ze hem daarvoor een vergoeding betalen die afhangt van de hoeveelheid geharingkaakte vis.
• In Brussel wordt in 1402 op de Grote Markt begonnen met de bouw van het stadshuis.
• In Amsterdam wordt in de binnenbocht van de Amstel het vrouwenklooster Ter Lely,  beter bekend als het Nieuwe Nonnenklooster, gebouwd.
• De Tienhonderdpolder, een polder ten noordoosten van Cadzand in Zeeland, die bij een stormvloed in 1375 overstroomd is en sindsdien onder water staat, wordt in 1402 opnieuw bedijkt.

1437: Delft; foto genomen op 6 januari 2024

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1437?

• Vanwege de oorlog tussen Frankrijk en Engeland boycotten de Engelsen de lakenuitvoer naar Vlaanderen waardoor het erg slecht gaat met de lakennijverheid in Vlaanderen. Dit leidt tot spanningen in diverse steden in Vlaanderen, waarbij de bevolking tot opstand komt tegen het gezag. Zo worden in Brugge op 22 april burgemeester Maurits van Varsenare en diens broer vermoord. Ook in Gent en Sluis is het onrustig. Er ontstaan ook grote spanningen tussen de Vlaamse steden onderling. Hertog Filips de Goede probeert te bemiddelen  – ‘Hij blaast warm en koud tezelfdertijd‘, zoals een verslag uit die tijd vermeldt, maar de hertog slaagt er niet in om de gemoederen tot rust te brengen.
• Op 22 mei breekt er een gewelddadige volksopstand uit in Brugge gericht tegen Filips de Goede. Oorzaak is dat de Bruggenaren  vinden dat Filips de Goede de stad Sluis bevoordeelt. Er ontstaat een soort oorlog tussen Sluis en Brugge. Zo blokkeert Sluis voedseltransporten naar Brugge, waardoor er in deze stad hongersnood uitbreekt. Bij de opstand vallen er in Brugge de nodige doden, waaronder Jean de Villiers de L’Isle-Adam, de Bourgondische maarschalk van Filips de Goede, die tracht de gemoederen tot rust te brengen. De maarschalk is overigens een opmerkelijk man. Tijdens de Honderdjarige Oorlog vecht hij zowel met de Bourgondiërs, de Fransen als met de Engelsen mee.
• Op 1 juli belegeren Bruggenaren Sluis en proberen de poorten van de stad in te beuken, hetgeen niet lukt. Wel steken ze er een brug in brand. Uiteindelijk komt er in 1438 een eind aan de Brugse opstand.
• Ook elders gaat het in 1437 niet goed in de Nederlanden. Door een strenge winter en een slecht voorjaar vinden er in de zomer misoogsten plaats, wat leidt tot hongersnood. De prijs van tarwe stijgt naar een recordhoogte.
• in 1437 wordt het Hoogheemraadschap Zeeburg en Diemerdijk opgericht. Aanleiding is de de Sint-Elisabeth vloed van 1421. De belangrijkste taak die het hoogheemraadschap krijgt, is om de Diemerzeedijk te verhogen en te versterken.
• Jan van Eyck schildert in 1437 een schilderij van Maria met een kind op schoot. Tegenwoordig staat het schilderij bekend onder de naam ‘Lucca Madonna’ en hangt het in het Städel Museum in Frankfurt am Main. Ook schildert hij dat jaar het drieluik van het altaarstuk van Dresden.

1448: Delft; foto genomen op 30 juni 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1448?

• Op 22 mei  benoemt hertog Filips de Goede van Bourgondië zijn raadsheer Jan III van Lannoy tot stadhouder van Holland, Zeeland en Friesland. Van Lannoy is de eerste persoon in de Lage Landen met de titel ‘Stadhouder’. Hij geldt bij afwezigheid van Filips de Goede als diens plaatsvervanger.
• In Kampen wordt een  houten brug, de ‘Lange Brugge’, over de IJssel gebouwd.  Het is de eerste keer dat er ergens in Nederland een vaste verbinding over de Rijn of IJssel wordt aangelegd. De brug is “290 passen lang” en 3,5 meter breed. De brug verbindt de dorpen aan de overkant van de IJssel met de stad Kampen. Deventer protesteert bij het Hanzeverbond tegen de aanleg door mede-Hanzestad Kampen, dit omdat de brug een vrije doorvaart verhindert, maar Kampen trekt zich van het protest niets aan. In september komt de brug gereed. Aan de stadskant ligt een brugopening waar schepen, na het betalen van een tol, doorheen kunnen varen.  Drie jaar later raakt de brug door kruiend ijs ernstig beschadigd.
• Vanaf juli 1448 begint er een lange periode van droogte die door loopt tot ver in de herfst.
• Rogier van der Weyden – hij en Jan van Eijk zijn de belangrijkste schilders van de 15e eeuw in de Lage Landen –  voltooit in 1448 het schilderij ‘De geboorte van Jezus.’ Het werk, olieverf op paneel, hangt tegenwoordig in de ‘Gemäldegalerie der Staatlichen Museen’ in Berlijn. Ook schildert Van der Weyden regelmatig portretten in opdracht, onder andere van Filips de Goede en diens zoon Karel de Stoute. (Dat ‘Stoute’ staat overigens niet voor ‘stout’ zijn maar voor ‘stoutmoedig’ zijn.)
• Op 21 december overlijdt Johannes van Neck, geestelijke en staatsman, op 68-jarige leeftijd. Nu zegt die persoon u en mij ook helemaal niets, maar gezien zijn achternaam vind ik het persoonlijk een beetje triest nieuws.

1472: Veere; foto genomen op 7 augustus 2024

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1472?

• Door een hevige storm wordt het water van het Haarlemmermeer opgestuwd en stroomt het water over de dijken. Een strook land tussen het Leidse Meer en Oude Haarlemmermeer wordt  weggeslagen. Het dorp Burgerveen, loopt volledig onder water en het Leidse Meer en het Oude Haarlemmermeer vloeien samen tot één groot meer.
• Omdat vuurwapens steeds krachtiger worden, wordt bij de Middeleeuwse burcht van de borg Ewsum in Middelstum een extra geschutstoren gebouwd. De muren van deze toren zijn meer dan twee meter dik.
• Op 20 november worden in Zierikzee tijdens een volksoproer twee commissarissen van landheer Karel de Stoute vermoord, die extra accijnzen op bier, wijn, tarwe, rogge en zout willen invoeren. Het volk is hier echter niet van gediend. Karel de Stoute verschijnt in februari 1473 in hoofgsteigen persoon met een groot leger voor de poorten van Zierikzee. Hij bestraft de stad zwaar. Twaalf inwoners worden ter dood gebracht, de poortdeuren worden uit de hengsels genomen, de privileges van Zierikzee worden verbeurd verklaard, 24 vooraanstaande burgers worden als gijzelaars naar Brussel afgevoerd en de stad krijgt van Karel de Stoute een boete opgelegd van 30.000 Vlaamse ponden. Om de boete te kunnen betalen verhoogt het stadsbestuur noodgedwongen de accijns op bier en wijn. Pas na de dood van Karel de Stoute in 1477 krijgt Zierikzee zijn privileges weer terug.
• Op 31 december verbiedt de stad Amsterdam het gooien met sneeuwballen naar personen.

1475: Veere; foto genomen op 7 augustus 2024

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1475?

• In de winter van 1474 op 1475 wordt bij het Gelderse Well de meanderende Maas doorgegraven, waardoor de Maas een nieuwe rechtere loop krijgt wat gunstig is voor de scheepsvaart. Als gevolg hiervan liggen de gebieden van een aantal boeren echter niet meer op de rechteroever van de Maas maar op de linkeroever en kunnen ze niet meer bij hun grond. Ten behoeve van deze boeren gaat er een veerpont varen.
• In 1475 belegert Karel de Stoute met een huurleger van 20.000 man de Duitse stad Neuss. Karel de Stoute is niet alleen de hertog van Bourgondië, maar ook die van Brabant, Limburg en Luxemburg en daarnaast de graaf van Vlaanderen, Artesië, Henegouwen, Holland en  Zeeland en de heer van Mechelen.  In deze laatste stad is zijn administratief center gevestigd. Ook is Mechelen de plaats van waaruit hij zijn rijk financieel bestuurt. Veel steden in de Nederlanden zuchten onder de hoge financiële bedes die zij  krijgen opgelegd om de kosten van de legers van Karel de Stoute voor het beleg van Neuss te kunnen betalen.

Het rijk van Karel de Stoute omstreeks 1475; Op de de noordelijke provincies na beheerst Karel de Stoute bijna de gehele Nederlanden. Karel de Stoute sneuvelt in 1477 tijdens de Slag bij Nancy; kaartje Marco Zanoli voor de Wikipedia

• Omstreeks 1475 schildert de in Den Bosch geboren en getogen schilder Jheronimus van Aken, beter bekend onder de door hem zelf gekozen naam Jheronimus Bosch, het schilderij ‘Ecce Homo’. Hij is dan werkzaam in het familie-atelier van de familie Van Aken. Zowel zijn grootvader, zijn vader en zijn broer zijn ook schilders.
• Ene Ulbe Leidekker sticht in Bolsward brand. Tweehonderd huizen gaan in de vlammen op. Leidekker wordt opgepakt, veroordeeld, aan een paal gebonden en levend verbrand.

1481: Den Haag; foto genomen op 15 oktober 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1481?

• Op 6 augustus begint de Stichtse Oorlog. Het Sticht Utrecht is het gebied waarover de bisschop van Utrecht niet alleen als geestelijke maar ook als landelijke vorst de ‘landsheerlijkheid’ uitoefent. Het Sticht Utrecht bestaat uit het Nedersticht, zeg maar de huidige provincie Utrecht, en het Oversticht dat de huidige provincies Overijssel en Drenthe en de stad Groningen omvat. Het Sticht staat onder controle van de Bourgondiërs. Jacob van Bourgondië, een halfbroer van Karel de Stoute, is er de bisschop. Hij heeft de steun van de Kabeljauwen en van de steden Wijk bij Duurstede, IJsselstein en Rhenen. Daartegenover staan de Hoeken, gesteund door Hertog Johan II van Kleef – opmerkelijk detail: omdat de hertog naar verluidt liefst 63 buitenechtelijke kinderen heeft, wordt hij ‘de Kindermaker’ genoemd – en de Hoekse steden Utrecht, Amersfoort en Montfoort. Hertog Johan wil graag dat zijn broer de bisschop van het Sticht Utrecht wordt. De strijd zal zo’n twee jaar duren. Uiteindelijk trekken de Kabeljauwen aan het langste eind en als in 1483 vrede wordt gesloten, blijft Jacob van Bourgondië dan ook aan als bisschop.
• Ook op veel plaatsen vinden er in 1481 gevechten plaats tussen de Hoeken en de Kabeljauwen, onder andere bij Leiden, Dordrecht, Naarden, Vianen, Hoorn en Utrecht. De ene keer winnen de Hoeken, de andere keer de Kabeljauwen. (In 1483 zal eronder toezicht van Maximiliaan van Oostenrijk een vredesverdrag worden ondertekend tussen de Hoeken en Kabeljauwen. In 1488 laait de strijd nog één keer op, maar in 1492 komt er na bijna 150 jaar definitief een einde aan de Hoekse en Kabeljauwse twisten.)
• In Amsterdam begint men in1481 ter bescherming van de stad met de bouw van de eerste stenen stadsmuur, compleet met torens en poorten. Als de stadsmuur in 1494 is voltooid, is de stadsmuur al verouderd door de introductie van het buskruit. Onderdeel van de stadsmuur is de huidige Schreierstoren.
• Bij Tacozeil, waar de Ee uitstroomt in de Zuiderzee, het huidige IJsselmeer, wordt een keersluis gebouwd.
• In 1481 voltooit Jheronimus Bosch zijn beroemde drieluik ‘De tuin der lusten’. Het hangt vandaag de dag in het Prado in Madrid.

1482: Amsterdam; foto genomen op 5 september 2024

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1482?

• Op 6 maart overlijdt op 25-jarige leeftijd Maria van Bourgondië, dochter van Karel de Stoute en Isabelle van Bourbon. Ze is op dat moment hertogin van Bourgondië, hertogin van Brabant,  hertogin van Gelre, hertogin van Limburg,  gravin van Lothie,  gravin van Luxemburg,  markgravin van Namen,  gravin van vrij Bourgondië (Franche-Comté),  gravin van Artesië,  gravin van Charolais,  gravin van Vlaanderen, gravin van Henegouwen, gravin van Holland, gravin van Zeeland en gravin van Zutphen. Ze overlijdt aan de gevolgen van een val van haar paard tijdens een reigerjacht. Haar paard struikelt bij het springen over een boomstronk en Maria belandt onder het paard. Ze raakt hierbij zwaar gewond en overlijdt een paar dagen later.  Ze wordt opgevolgd door haar zoon Filips de Schone. Omdat deze nog maar drie jaar oud is, neemt haar echtgenoot Maximilaan van Oostenrijk het regentschap op zich.
• Eén van de bekendste voorvallen uit de Stichtse Oorlog is het op 6 juli 1482 van de kerktoren van Barneveld springen van Jan van Schaffelaar. Hij is een door de Kabeljauwen ingehuurde soldaat, afkomstig uit Amersfoort. Hij springt van de kerktoren om het leven te sparen van zijn in het nauw gebrachte metgezellen. Samen met twintig van zijn strijders heeft hij zich na een verloren gevecht teruggetrokken in de kerktoren van Barneveld. Bij de onderhandelingen over hun overgave eisen de Hoekse troepen -, deze zijn net als Van Schaffelaar afkomstig uit Amersfoort – dat zijn manschappen Jan van Schaffelaar van de toren afgooien. Deze weigeren dat, waarop Van Schaffelaar vervolgens zelf van de toren springt. Hij overleeft de val, maar wordt op de grond alsnog door de Hoeken doodgeslagen.
• Bronckhorst krijgt in 1482 stadrechten. Het stadje telt minder dan 100 inwoners en is daarmee de kleinste plaats in Nederland die stadsrechten krijgt.
• In Oudenwater wordt de Waag gebouwd. In 1545 zal Karel V Oudenwater en de Waag als enige in Europa het privilege geven om mogelijke heksen officieel te wegen.  Omdat een heks volgens de overlevering op een bezem kan vliegen moet ze  heel licht zijn. Niet één persoon zal er op grond van de weging in de Waag als heks betiteld worden. Ze wegen allemaal te zwaar.

1506: Gouda; foto genomen op 26 september 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1506?

• Op 15 februari wordt in Schloss Stolberg Juliana van Stolberg geboren. Ze zal de stammoeder van de koninklijke Nederlandse familie worden. In 1523 zal ze als zestienjarige met de acht jaar oudere graaf Filips II van Hanau-Münzenberg trouwen. Samen krijgen ze vijf kinderen. Na zijn overlijden in 1529 hertrouwt ze in 1531 –  ze is dan 24 jaar oud – met de 54-jarige Willem de Rijke, graaf van Nassau-Dillenburg. Met hem krijgt ze nog eens twaalf kinderen, waarvan Willem van Oranje, de latere stadhouder en ‘vader des vaderlands’, geboren in 1533 de oudste zoon is.
• Tijdens de afwezigheid van Philips de Schone, hij is naar Spanje afgereisd, verovert op 22 februari hertog Karel van Gelre samen met zijn beruchte veldheer Maarten van Rossem de plaats Wageningen op de Habsburgers .
• Karel V wordt op 26 september, nadat zijn vader Filips de Schone onverwacht is overleden, de nieuwe vorst van de Nederlandse gebieden. Zijn grootvader Maximiliaan I van Oostenrijk is officieel de regent van de zesjarige vorst, maar in de praktijk wordt het regentschap uitgeoefend door zijn dochter, Margaretha van Oostenrijk die een jaar later met instemming van de Hollandse gewesten tot landvoogdes wordt benoemd.
• Edzard I, de graaf van het Duitse Oost-Friesland, wordt op 1 mei door de stad Groningen benoemd tot de ‘Heer van Groningen’. Acht jaar later zal Groningen hem inruilen voor de dan 14-jarige Karel V, waarna ook Groningen onder het gezag van Karel V komt te staan.
• De Kruiningenpolder wordt in opdracht van Jan van Kruiningen bedijkt. De dijk zal later vaak doorbreken, voor het eerst in 1511.
• Ergens omstreeks 1506 schrijft een onbekend gebleven auteur het mirakelspel ‘Mariken van Nieumeghen’ over een meisje dat in de buurt van Nijmegen woont en dat in de macht van de duivel raakt. In 1515 verschijnt het voor het eerst in druk.

1517: Leeuwarden; foto genomen op 22 oktober 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1517?

• In 1517 wordt Sneek belaagd door Floris van Egmont. Deze is niet alleen de Graaf van Buren, maar sinds 1515 ook de stadhouder van Friesland. In dat jaar heeft de hertog van Saksen, Joris met de Baard (zoon van Albrecht de Kloekmoedige), voor 100.000 florijnen Friesland verkocht aan keizer Karel V, waardoor deze ook Friesland tot zijn rijk kan rekenen. Karel V benoemt Graaf Floris tot stadhouder van Friesland, maar lang niet alle Friezen accepteren hem als regent. Een deel van de Friese steden komt in opstand waaronder Sneek en Enkhuizen. Alleen de steden Harlingen, Franeker en Leeuwarden erkennen Graaf Floris als stadhouder.
• De opstandige Friezen zoeken steun bij de hertog Karel van Gelre, waardoor ook Friesland strijdtoneel wordt van de Gelderse Oorlogen tussen Karel V en de Hertog van Gelre. Ook vinden de Friese opstandelingen in 1517 Pier Gerlofs Donia, beter bekend als Grote Pier, aan hun zijde.
• Grutte Pier, zoals de Friezen Grote Pier noemen, is in 1515 een boer te Kimswerd als tijdens zijn afwezigheid een groep Saksische huurlingen in dienst van het Habsburgse gezag het dorp binnen valt en het plundert. Hierbij wordt de vrouw van Donia gedood. Grote Pier – volgens de overlevering is hij 2,08 meter groot, ongelooflijk sterk en hanteert hij een zwaard van meer dan twee meter lang – start daarop een persoonlijke vendetta tegen de Habsburgers, Saksen en  de Hollanders die hij verantwoordelijk houdt voor de dood van zijn vrouw.  Hij formeert onder andere een kapervloot die op de Zuiderzee Hollandse schepen overvalt. De gevangen genomen bemanning wordt daarbij overboord gegooid. Ook overvallen de troepen van zijn Friese rebellenleger plaatsen in het noorden van Holland zoals Alkmaar en Medenblik. Op het hoogtepunt telt zijn rebellenleger, dat de ‘Arumer Zwarte Hoop’ wordt genoemd, zo’n 4.000 man.
• In 1517 besluit Floris van Egmont een poging te wagen om alle opstandige Friezen, waaronder die uit Sneek, zijn gezag op te dwingen. Hij onderneemt, net zoals twee jaar eerder, een poging om de stad in te nemen. In 1515 mislukte dit eerder.
• Als het in januari 1517 flink vriest en de grachten rondom de stadmuren van Sneek bevriezen, ziet hij zijn kans schoon en valt de stad van vier kanten aan. Zijn troepen bestormen de stadsmuren met ladders, maar slagen er echter niet in om de stad – ook Grutte Pier behoort tot de verdedigers van Sneek – binnen te dringen. Als dan ook nog enkele grote katapulten die uit Leeuwarden moeten komen niet op tijd arriveren, en als het op 28 januari gaat dooien, staakt Floris van Egmont de strijd. (Pas in 1524 zullen de opstandige Friezen de strijd tegen de Hollanders staken en Karel V erkennen als landsheer. Grote Pier is dan al vier jaar dood. Hij overlijdt in 1520 op 40-jarige leeftijd in zijn slaap in Sneek.)
• Op 8 augustus vertrekt Karel V naar Spanje en benoemt zijn nicht Margaretha van Oostenrijk tot landvoogdes van de Nederlanden. Het is de tweede keer dat ze de tijdelijke landvoogdes van de Nederlanden wordt. Net zoals bij de eerste keer bestuurt ze vanuit Mechelen, gelegen in de Zuidelijke Nederlanden, het land.
• Op 14 maart breekt er brand uit in Enschede. Op twee stenen stadspoorten en de stenen kerktoren na brandt de gehele binnenstad van Enschede af. De stad telt in 1517 zo’n 1000 inwoners die allemaal in houten huizen wonen. De stad wordt opnieuw opgebouwd. Ook deze keer bouwt men weer alleen houten huizen. (In 1750 zal Enschede nog een keer grotendeels afbranden.)

1519: Gouda; foto genomen op 26 september 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1519?

• In Breda wordt op 5 februari René van Chalon geboren. Aan hem heeft de Nederlandse koninklijke familie het Oranje gedeelte in de naam Van Oranje-Nassau te danken. René van Chalon is de zoon van graaf Hendrik III van Nassau-Breda en Claudia van Chalon. Van zijn vader zal hij de titels ‘Graaf van Nassau en Vianden’ en ‘Heer van Breda en de Lek’ erven. In 1530 erft hij daarnaast op 11-jarige leeftijd via zijn moederskant van de kinderloos gestorven Filibert van Chalon het vorstendom Orange in de Franse Provence, plus nog een aantal bezittingen in Bourgondië en de Dauphiné. Door het bezit van het prinsdom Orange is René van Chalon de eerste Nassau die zich prins van Oranje mag noemen. In 1540 wordt hij stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. Drie jaar later wordt hij ook stadhouder van Gelre en Zutphen. René van Chalon sneuvelt op 18 juli 1544 op 25-jarige leeftijd tijdens het beleg van Saint-Dizier. Zijn bezittingen en titels laat hij per testament na aan zijn neef Willem van Nassau, de latere ‘Vader des Vaderlands’. Deze zal voortaan als Willem van Oranje-Nassau door het leven gaat. Mede door René van Chalon heet de Nederlandse koninklijke familie daardoor  ‘Van Oranje-Nassau’. Ook de wapenspreuk ‘Je maintiendrai’ (Ik zal handhaven) hebben ze aan hem te danken.
• Op 23 juli 1519 gaat door een grote stadsbrand een groot deel van de stad Purmerend verloren. Zo’n 150 huizen vallen ten prooi aan de vlammen. Slot Purmersteijn blijft bespaard, maar de stadsmuren raken zodanig beschadigd dat ze moeten worden afgebroken.
• De nu 19-jarige Karel V – hij is sinds 1515 ‘Heer der Nederlanden’ en sinds 1516 ook koning van Spanje – wordt in 1519 na de dood van zijn grootvader (keizer Maximiliaan I) gekozen als de nieuwe Rooms-Duitse keizer. Zijn rijk omvat vanaf dit moment zo’n 40% van de totale Europese bevolking plus grote delen van Zuid-Amerika.
• In 1519 is Jan van Scorel, een Noord-Nederlandse schilder en tekenaar, op weg naar Italië. Bij een tussenstop in Neurenberg bezoekt hij de bekende Duitse graficus Albrecht Dürer. Van Scorel is zeer onder de indruk van Dürer, wat terug valt te zien  in het Obervellach-triptiek dat  Van Scorel in 1519 maakt tijdens een verblijf in Oostenrijk. (De eindbestemming van Jan van Scorel is Rome. In Rome zal hij in 1522  door de Nederlandse paus Adrianus VI benoemd worden tot de opzichter van de pauselijke kunstcollecties in het Belvédère in Rome. Hij is daarmee de opvolger van Rafael. Als Adrianus een jaar later overlijdt keert Jan van Scorel terug naar Nederland.)

1520: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1520?

• In Haarlem wordt de  ‘Grote of St.-Bavo kerk’ met een paar jaar vertraging opgeleverd. De vertraging werd veroorzaakt doordat in 1514  de bouw van de kerktoren moest worden gestaakt. Halverwege de bouw van de kerktoren blijkt dat de vier kruispijlers het gewicht van de stenen toren niet kunnen dragen. Daarop wordt de half afgebouwde toren tussen 1514 en 1517 weer helemaal afgebroken en begint men met de bouw van een nieuwe kerktoren, ditmaal op basis van een ontwerp van bouwmeester (de vroegere benaming voor een architect) Jacob Symonszoon van Edam.
• Karel V  reist in 1520 vanuit Spanje naar Aken om er tot keizer gekroond te worden. Hij gaat vanuit Aken zijn keizerrijk besturen. Hij benoemt de Nederlandse kardinaal Adriaan Floriszoon Boeyens tot zijn regent in Spanje. Ze kennen elkaar vanuit zijn jeugd in Vlaanderen. Vanaf 1507 is Boeyens – hij is dan nog maar priester – één van de tutoren van de jonge Karel V. De in Gent geboren Karel wordt in Mechelen grootgebracht aan het Hof van zijn tante Margaretha van Oostenrijk, de landvoogdes van de Nederlanden.  Als Karel V in 1516 koning van Spanje wordt en naar Spanje afreist, vraagt hij Boeyens om hem naar Spanje te vergezellen. Daar wordt Boeyens benoemd tot bisschop  – even later ook tot kardinaal – om in 1520 degene te worden die namens Karel V als regent Spanje moet gaan besturen.
• Het regentschap van Boeyens is geen succes. De Spaanse steden, wensen niet door een Nederlander te worden bestuurd en komen al snel in opstand. Aan het einde van 1520 vervangt Karel V hem daarom als regent door twee Spanjaarden. (In 1522 zal Boeyens verrassenderwijs – hij is een compromiskandidaat; hij is zelfs niet eens aanwezig bij het Conclaaf in Rome waar de nieuwe Paus wordt gekozen –  na de elfde stemronde worden gekozen als Paus. Hij neemt de naam Adrianus VI aan. Het pausschap van de enige Nederlandse paus zal slechts 1,5 jaar duren. Hij overlijdt op 14 september 1523 in Rome. Pas 456 jaar later zal er in 1978 met de verkiezing van de Pool Karol Józef Wojtyla tot Paus voor het eerst weer een niet-Italiaan tot Paus worden gekozen.)
• In 1520 ontstaat er een conflict tussen de rivaliserende steden Kampen en Zwolle. Het heeft te maken heeft met tolheffingen over de IJssel en het Zwarte Water. Er breken ongeregeldheden uit tussen de twee steden die slechts na moeizame onderhandelingen tot een einde komen. Tijdens deze onderhandelingen kiest Zwolle er opeens voor om de Utrechtse bisschop Filips van Bour­gondië, die namens zijn neef Karel V de lands­heer van Zwolle is, als Landsheer in te wisselen voor Karel van Egmond, de hertog van Gelre. Omdat de Zwollenaren eerder met hun vingers in de lucht eeuwige trouw hebben gezworen aan de bisschop noemen de Kampenaren de Zwollenaren sindsdien blauwvingers.
• De Duitse graficus Alfred Dürer maakt in 1520 een uitgebreide reis door de Nederlanden. Hij bezoekt onder andere Den Bosch, Maastricht, Leuven, Brussel, Mechelen en Antwerpen.

1521: Deventer; foto genomen op 14 januari 2024

Wat gebeurt er in de Nederlanden in 1521?

• Van 28 januari tot 5 mei vindt in Duitsland de Rijksdag van Worms plaats. Eén van de belangrijkste zaken die op deze door keizer Karel V bijeengeroepen bijeenkomst – ook de Paus is aanwezig – wordt besproken is de kritiek die Maarten Luther in 1517 heeft geuit op gebruiken in de katholieke kerk. De denkbeelden en geschriften van Luther zijn inmiddels wijd verspreid. Zijn aanhang en van andere critici van de katholieke kerk groeit snel en de kerk ziet hierin een ernstig gevaar.
• Eén van de zaken die Luther aan de orde stelt, is het gebruik van de aflaat, een manier om straffen voor zonden af te kopen. Het gaat hierbij om zonden die in de biecht zijn beleden. Een aflaat (in het Latijn: indulgentia) kan verdiend worden door veel bidden, door goede werken te doen of door deze voor geld te kopen. Vooral dat laatste komt begin zestiende eeuw steeds vaker voor.  De aflaat wordt een soort winst- en verdienmodel voor de Rooms-Katholieke Kerk en hiertegen ageert Luther fel.
• Tijdens de Rijksdag worden de stellingen van Luther besproken. Hij heeft een vrijgeleide gekregen van Karel V, maar als hij op het congres zijn stellingen niet intrekt, vaardigt Karel V direct na afloop van de Rijksdag het Edict van Worms uit. Luther wordt hierin in de rijksban gedaan en vogelvrij verklaard. Keurvorst Frederik III van Saksen heeft hem echter al onder zijn hoede genomen en onder zijn bescherming kan hij Worms veilig verlaten.
• Eén van de zaken die ook in het Edict van Worms staan, is dat het bezit van de boeken en geschriften van Luther verboden is en dat deze verbrand moeten worden. Dit geldt ook voor de Nederlanden waar Luther inmiddels ook de nodige aanhangers heeft. Op 13 juli vindt er op de Grote Markt in Brussel onder belangstelling van honderden mensen een boekverbranding plaats van meer dan 300 exemplaren van boeken geschreven door Maarten Luther, waaronder diens boek uit 1520 over de tien geboden. De autoriteiten hebben de boeken bij drukkerijen en boekhandels in beslag genomen. Ook een paar inwoners hebben hun exemplaar – uit angst dat ze anders als ketter bestraft zullen worden – naar de markt gebracht. Tot teleurstelling van het volk laat Karel V, die wel in de stad is, zich niet zien bij de boekverbranding. Onder het nodige gemor van de bevolking wordt de stapel in brand gezet.
• Bij  Vieuxville in de provincie Luik ligt de Burcht van Logne. Dit kasteel is in handen van Robert II de la Marck en zijn zonen die vanuit het kasteel regelmatig op rooftocht in de omgeving gaan. Op 1 mei maken de troepen van Karel V onder leiding van Hendrik van Nassau-Breda hier een einde aan. Ze belegeren het kasteel en met hun kanonnen schieten ze het bijna helemaal kapot en veranderen ze het kasteel in een ruïne. Alle verdedigers van het kasteel die niet bij de beschieting omkomen worden na afloop opgehangen.
• In 1521 vaardigt Karel V een ordonnantie uit waarin staat dat vanaf dat moment in verband met brandgevaar nieuwe huizen in zijn rijk alleen nog maar van steen mogen worden gebouwd. Dat geldt ook voor zijn gebieden in de Nederlanden.
• De stad Doornik, gelegen in het zuidwesten van het huidige België aan de Schelde, is na een korte bezetting door de Engelsen (van 1513 tot 1518) in handen van de Fransen. In 1521 besluit Karel V om de stad aan te vallen en voegt de stad na de verovering op 3 december toe aan zijn rijk, waarna het later deel zal gaan uitmaken van de Nederlanden.

Naar de inleiding

Naar de periode 1525 – 1600