Hedy Lamarr, filmster en uitvindster; 1914 – 2000
Het U.S. patentnummer 2.292.387, een ‘Secret Communication System’, ingediend op 10 juni 1941 en toegewezen op 11 augustus 1942, staat op naam van Hedwig Kiesler Markey en George Antheil. Het betreft een idee voor een torpedogeleidingssysteem, waarbij gebruikt wordt gemaakt van steeds wisselende radiofrequenties. Hoewel het idee nooit in de praktijk is toegepast, is het toch een beroemd patent geworden en wel om twee redenen.
- De eerste reden is dat de gedachtegang van het gebruiken van steeds wisselende frequenties decennia later ook bruikbaar bleek te zijn voor allerlei andere zaken zoals mobiele telefonie en draadloze netwerken als wifi.
- De tweede reden is de naam van Hedwig Kiesler Markey op het patent. Zij is namelijk veel bekender onder haar artiestennaam Hedy Lamarr, de filmster die ooit bekend stond als de mooiste vrouw van de wereld.
Hedy Lamarr werd als Hedwig Eva Maria Kiesler geboren op 9 november 1913 in Wenen. Haar Joodse vader, oorspronkelijk afkomstig uit wat nu de stad Liv in de Oekraïne is, is bankier, haar uit Boedapest afkomstige Hongaarse moeder pianiste. Haar vader heeft een grote belangstelling voor techniek en brengt dit enthousiasme over op Hedwig. Als ze vijf jaar oud is, schroeft ze naar verluidt haar muziekdoosje open om te kijken hoe dit werkt.
Hedwig is niet alleen een slim kind – ze leert meerdere talen – maar ook een knap kind. Als ze twaalf is, wint ze een schoonheids-wedstrijd. Als ze zestien is, gaat ze van school af en neemt in Wenen acteerlessen. Ze krijgt een baantje als scriptgirl bij Sascha-Film, een Oostenrijkse filmproduktiemaatschappij in Wenen. Op haar zeventiende krijgt ze haar eerste filmrol, een klein bijrolletje zonder tekst in de Oostenrijks -Duitse film ‘Geld auf der Straße’ uit 1930, een jaar later gevolgd door een rol met wat tekst in ‘Sturm im Wasserglas’. Ze verhuist naar Berlijn om daar bij Max Reinhardt haar acteursopleiding te vervolgen. Ze speelt een paar kleine rolletjes in films, waaronder een rol in de Duitse film ‘Man Braucht Kein Geld’, waarin ze samen speelt met de jonge Duitse acteur Heinz Rühman.
In 1933 krijgt ze internationale faam met haar rol in de film ‘Ecstasy’, een Tsjechische film van regisseur Gustav Machatý. Het is de eerste niet-pornografische speelfilm waarin een naaktscène voorkomt. Na hedendaagse maatstaven stelt dit niet veel voor – ze zwom bloot in een meertje en werd naakt gefilmd terwijl ze hard hollend door een bos liep; er is een glimp van haar borsten te zien. Een andere scène in de film zorgt veel meer voor opschudding. Tijdens een vrijpartij, waarbij ze overigens haar kleren aan houdt, suggereren close-ups van haar gezicht een duidelijke staat van seksuele opwinding.
Al met al is dit alles tezamen voor veel landen, waaronder Amerika, meer dan voldoende om de film te verbieden. Wel wordt de film in 1934 getoond tijdens het filmfestival van Venetië, waar de film voor veel controversie zorgt. Zo spreekt een vertegenwoordiger van de Rooms-katholieke kerk namens Paus Pius VI schande van de film.
Kort na het uitkomen van de film keert ze terug naar Wenen en speelt daar in een toneelvoorstelling de rol van de Oostenrijkse keizerin Sissy.
Ze heeft veel bewonderaars en met één van hen, Fritz Mandl, trouwt ze. Mandl is één van de rijkste mannen van Oostenrijk. Hij is 33 jaar oud, zij 19 jaar. Het huwelijk was, zoals ze het later zelf zei, ”A Big Mistake”. Mandl, eigenaar van de Hirtenberger Patronenfabrik, is een grote wapenhandelaar die tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog een fortuin vergaart met het overtreden van het Verdrag van Versailles. Hij verkoopt onder ander allerlei wapentuig aan Adolf Hitler en Benitto Mussolini. Hij ontvangt deze laatste en vele andere zakelijke connecties op zijn landgoed in Salzburg, het kasteel waar later de film ‘The Sound of Music’ wordt opgenomen.
Bij al deze gelegenheden, waar uitgebreid over wapens wordt gediscussieerd, moet Hedy aanzitten – Mandl beschouwt haar min of meer als persoonlijk eigendom, zijn trofee die zijn gasten kunnen bewonderen. Ze treedt niet meer in films op. Mandl heeft het haar verboden. Ook probeert hij alle exemplaren van ‘Ecstasy’ op te kopen, iets wat hem uiteraard niet lukt. Zo pocht Mussolini in hun onderlinge contacten altijd dat hij een exemplaar van de film heeft.
In 1937 ontvlucht Hedy in het diepste geheim het huis en het huwelijk. Volgens de verhalen verdooft ze hierbij met slaapmiddelen een dienstmeisje dat de opdracht heeft te voorkomen dat Hedy het huis zal verlaten. Ze scheidt van Mandl, vertrekt naar Parijs en reist vandaar door naar Londen.
(Na de Tweede Wereldoorlog zal Mandl naar Zuid Amerika vluchten. Na een verblijf in Brazilië vestigt hij zich in Argentinië. Hij krijgt daar het Argentijnse staatsburgerschap en is een tijdje adviseur van de Argentijnse President Juan Perron. In 1955 keert hij terug naar Oostenrijk. Hij overlijdt in 1977 op 77-jarige leeftijd.)
In Londen ontmoet Kiesler in 1937 Louis B. Mayer, het legendarische hoofd van de MGM-filmstudio’s. Hij is op zoek naar Europese actrices. Mayer herinnert Kiessler van ‘Ecstasy’ en contracteert haar. (Op dezelfde reis contracteerde zijn zoon overigens de Zweedse actrice Ingrid Bergman.)
Aan boord van het schip naar Amerika verplicht Mayer Kiesler, vanwege de controverse in Amerika over haar rol in ‘Ecstasy’, om een nieuwe artiestennaam te kiezen. Ze kiest voor de naam Hedy Lamarr. Hedy als de Engelse versie van haar voornaam Hedwig; Lamarr uit eerbied voor Barbara La Mar, een door haar bewonderde overleden actrice uit de tijd van de stomme film.
In 1938 maakt ze in Hollywood haar Amerikaanse debuut in de film ‘Algiers.’ Ze wordt door MGM gepromoot als ‘the most beautiful girl of the world’.
Al met al zal ze in bijna dertig films spelen.
De meest succesvolle daarvan is Samson and Delilah uit 1949. Het is dat jaar de film die de meeste bezoekers trekt. De film brengt 11 miljoen dollar op. Hedy Lamarr speelt de rol van Delilah. Ze heeft echter niet altijd een gelukkige hand met het kiezen van haar filmrollen. Zo slaat ze in 1942 de hoofdrol in Casablanca af. Ingrid Bergman die de rol wel accepteert, zal er wereldberoemd mee worden. Meestal speelt Hedy Lamarr de rol van een glamourgirl in haar films. Dat was niet moeilijk vond ze: “Any girl can be glamorous. All you have to do is stand still and be stupid”
Zelf is Hedy Lamarr bepaald niet ‘stupid’. Dat blijkt eind 1940. Op een Hollywoodparty ontmoet ze George Antheil, een componist van moderne muziek. Ze raken met elkaar in gesprek en op de een of andere wijze belandt het onderwerp op het op afstand besturen van torpedo’s. Volgens de overlevering is hun gesprek begonnen met een vraag van haar of hij ook vond dat ze te kleine borsten heeft, maar hoe je vandaar op radiografisch bestuurbare torpedo’s komt, is een raadsel.
Dat Hedy Lamarr verstand heeft van torpedo’s, komt door haar huwelijk met Mandl. Tijdens de vele gesprekken met wapenhandelaren, die ze heeft moeten bij wonen, waren torpedo’s namelijk vaak het onderwerp van gesprek.
Het probleem van torpedo’s is dat het schip waarop de torpedo wordt afgeschoten altijd probeert de torpedo te ontwijken door het verleggen van de koers. Nu zou het handig zijn als de torpedo dan ook van koers kan veranderen, maar de twee mogelijke oplossingen die men in die tijd ziet om een koerswijziging aan de torpedo door te geven, voldoen beide niet.
- De ene is een fysieke verbinding tussen het schip dat de torpedo afvuurt en de torpedo zelf – maar dat zou een kilometers lange draad inhouden, onmogelijk dus.
- De tweede mogelijkheid is om de torpedo radiografisch te besturen. Probleem hierbij is dat het vijandelijke schip niet alleen dit signaal met eigen radiosignalen zou kunnen storen, maar dat het in theorie zelfs de torpedo zou kunnen overnemen en deze terug kan sturen naar de verzender ‘Return to sender‘. Geen van beide oplossingen voldeed. Om de trefkans te vergroten, schoot men daarom vaak meerdere torpedo’s af, een dure oplossing, maar wel eentje waarmee Mandl zeer goed kon leven. Hij verkocht immers die dingen.
In 1940 heeft Lamarr een oplossing bedacht voor het verstoren van de radiofrequentie door de vijand. Haar even simpele als geniale oplossing is het continu veranderen van de radiofrequentie. Daartoe moet zowel het schip dat de torpedo afvuurt als de torpedo zelf beschikken over een doosje met daarin een mechaniek, dat een tijdschema bevat dat er voor zorgt dat op dezelfde tijd de radiofrequentie wordt gewisseld. Hiervoor heeft Lamarr een doosje met een cassette-achtig bandje bedacht.
Het probleem waar Lamarr echter geen oplossing voor weet, is hoe er voor te zorgen dat de twee tijdsmechanieken – die in de torpedo en die op het schip – tegelijkertijd beginnen te lopen.
Hiervoor heeft echter George Antheil een oplossing. In 1926 had hij in Parijs een modern avantgardisch muziekstuk gecomponeerd en uitgevoerd: het Ballet Mechanique. Hij maakte hierbij gebruik van zestien gesynchroniseerde pianola’s, twee kleine elektronisch aangedreven vliegtuigmotorpropellers, vier xylofoons, vier basdrums en een sirene.
Naast het kleine probleem dat de propellers bijna de toeschouwers van hun zitplaatsen afbliezen, was één van de andere problemen die Antheil bij dit muziekstuk had moeten oplossen, het feit dat alle zestien pianola’s tegelijkertijd moesten beginnen te spelen. De oplossing die hij hier naar lang puzzelen voor had bedacht , leek hem ook wel bruikbaar voor het torpedoprobleem.
Lamarr en Antheill gaan daarop samen in hun vrije tijd aan het werk en in juni van 1941 zijn ze zo ver dat ze een uitgewerkt idee kunnen indienen bij het Amerikaanse patentbureau. (Een jaar later wordt hun het patent officieel toegekend.) Ze bieden het ontwerp gratis het Amerikaanse leger aan.
Daadwerkelijk in productie genomen wordt het systeem echter niet. In hun toelichting op hun patent hebben Kiesler en Antheill geschreven, dat het ontwerp gebruik maakt van iets (het ‘cassettebandje’) dat min of meer te vergelijken is met de rollen van een pianola. Ze denken met deze omschrijving het systeem iets simpeler te kunnen uitleggen. Dat hadden ze beter niet kunnen doen, want de voorzitter van de Amerikaanse legercommissie, die moet beslissen of er wel of niet geld in het uit ontwikkelen van het ontwerp moet worden gestopt, roept dat hij geen geld wenst te investeren in het ontwikkelen van een torpedo met een pianola aan boord. Het gevolg is dat het idee in de la verdwijnt.
Ondanks deze tegenvaller blijft ze zich tijdens de Tweede Wereldoorlog enthousiast inzetten voor het Amerikaanse overheid. Ze verschijnt regelmatig als bekende filmster bij bijeenkomsten waar de Amerikaanse overheid probeert zogeheten ‘warbonds’ te verkopen, oorlogsobligaties waarvan de opbrengst naar het Amerikaanse overheid gaat.
Ze doet dit vaak samen in een rollenspel met een zekere Eddie Rhodes, een Amerikaanse marinier. Ze hanteren daarbij de volgende truc. Elke keer als Hedy Lamarr op een verkoopbijeenkomst verschijnt, staat Rhodes toevallig in de menigte. Ze wijst hem als willekeurige marinier aan en vraagt of hij bij haar op het podium wil komen. Lamarr flirt vervolgens een beetje met hem en vraagt dan de menigte of ze hem moet zoenen. Het publiek roept altijd enthousiast “ja”, waarop zij de menigte vertelt dat ze dat zal doen als het publiek genoeg oorlogsobligaties koopt. Als er even later door het enthousiaste publiek voldoende oorlogsobligaties zijn gekocht, kust ze Rhodos, die daarop dan als gelukkige ‘willekeurige marinier’ terug keert in het publiek om bij de volgende bijeenkomst weer op het podium te worden geroepen. Al met al verkoopt Hedy Lamarr zo bij elkaar voor miljoenen aan US War Bonds.
Ook leert ze in die tijd de Amerikaanse vliegtuigbouwer Howard Hughes kennen en met hem discussieert ze hoe je vliegtuigen aerodynamischer en daarmee sneller kan maken. Volgens de geruchten hebben ze ook een tijdje een relatie.
Voor wat betreft haar door het leger afgewezen uitvinding, achteraf blijkt het idee van het steeds wisselen van de radiofrequentie zijn tijd ver vooruit te zijn. Pas eind jaren vijftig begint de industrie en het leger er zich weer voor te interesseren. Het idee achter het patent – dat in 1959 is verlopen – wordt in 1963 tijdens de raketcrisis op Cuba voor het eerst daadwerkelijk in de praktijk toegepast om de communicatie tussen de verschillende Amerikaans oorlogsschepen geheim te houden. Tegenwoordig wordt het idee van het steeds wisselen van de frequenties in allerlei dagelijkse moderne dingen gebruikt. Zo maakt elk mobieltje er gebruik van en is het ook de basis van WIFI.
George Antheil heeft het latere succes van zijn uitvinding niet mee mogen maken. Hij overlijdt in 1959. Hedy Lamarr krijgt op hoge leeftijd nog wel de erkenning voor haar idee maar geen geld; het patent is verlopen. Wel krijgt ze in 1997 van de Electronic Frontier Foundation een ere-onderscheiding.
Wie overigens de tekeningen op de patentaanvraag bekijkt, ziet daarop niet de naam van Hedy Lamarr staan, maar die van H.K. Markey. Dat staat voor Hedwig Kiesler Markey. Hedy Lamarr dient het idee in onder haar toenmalige naam. Markey was de achternaam van haar tweede echtgenoot Gene Markey, . Als ze in 1939 met hem trouwde, hij is een screenwriter en producer, kent ze hem nog maar vier weken. Bij de scheiding in 1941 raadt de rechter haar aan om de volgende keer te trouwen met iemand die ze wat langer kent. Markey en zij hebben één kind, een geadopteerde jongetje.
Hedy Lamarr zou na dit huwelijk nog vier keer trouwen. In 1943 trouwt ze met de acteur John Loder met wie ze twee kinderen krijgt. In 1947 scheidt het stel. In 1951 huwt ze Ernest “Ted” Stauffer, een voormalige muzikant en nachtclubeigenaar. Dit huwelijk houdt slechts één jaar stand.
In 1953 krijgt ze de Amerikaanse nationaliteit. Ze trouwt dat jaar met W. Howard Lee, een rijke Texaanse oliemagnaat die haar vijfde echtgenoot wordt. Ze haalt hem over om in Aspen Colorado een hotel annex skiressort te kopen. Ze promoot het dorp omdat het haar aan Oostenrijk doet denken. Mede dankzij haar komt Aspen als wintersportplaats op de kaart te staan. In 1960 scheidt ze van deze echtgenoot nummer vijf. Haar laatste echtgenoot, nummer zes, is de advocaat Lewis Boies. Hij was de advocaat die haar had bijgestaan bij een aantal van haar scheidingen. Met hem trouwt ze in 1963. Ook dit huwelijk is geen groot succes want twee jaar later scheidt ze van hem, waarbij ze in de rechtszaal verklaart dat hij haar met een honkbalknuppel bedreigt.
Na haar filmcarrière verhuist Hedy Lamarr van Caifornië naar Florida. Hier zal ze de rest van haar leven in afzondering doorbrengen. Ze weigert haast met iedereen contact. Sommige bronnen zeggen dat de reden hiervan dat ze het slachtoffer was van een slechte plastische chirurgie. Wel spreekt ze vaak urenlang over de telefoon met haar kinderen en vrienden. Op 19 januari 2000 overlijdt ze op 86-jarige leeftijd in Orlando.
Ze wordt gecremeerd en op haar verzoek wordt haar as overgevlogen naar Oostenrijk. Daar wordt haar as uitgestrooid in de Wienerwalden, de bossen bij Wenen, waar bijna 70 jaar eerder de opnamen van ‘Estacy’ hadden plaatsgevonden. De rest van haar as wordt later op een begraafplaats in Wenen bijgezet.
In het jaar 2000 eert het Oostenrijkse postbedrijf haar met een postzegel. Niet als filmster maar als uitvinder.
In 2014 wordt ze in Amerika opgenomen in de ‘National Inventors Hall of Fame’.
Terug naar het overzicht van het museum van opmerkelijke mensen.