Behalve specialist randapparatuur was ik eind jaren tachtig ook telexdeskundige. Het telexnet van de PTT was midden jaren tachtig op zijn hoogtepunt. Het telde op dat moment zo’n 40.000 abonnees. Telex (of verreschrift; het woordje telex is de Engelse afkorting van Teleprinter exchange) was een manier om op afstand berichten te versturen en af te drukken op een soort schrijfmachine.

Een telexmachine; De TS 32, één van de machines die in het assortiment van de PTT zat.

Telex maakte in Nederland  gebruik van een eigen netwerk van 17 centrales.  Na de opkomst van de telefax begon vanaf 1985 het aantal abonnees echter elk jaar te dalen. De marketingman van telex, ene Bert, riep elke keer als het abonneebestand weer sneller was gedaald dan hij dat had voorspeld, vol enthousiasme ‘Weer beter dan de door mij voorspelde trend”.

Nu was het ook zo dat eind jaren tachtig de telexcentrales aan vervanging toe waren. Ik kwam als kostenspecialist telex samen met Bert, de marketingman, Peter – deze oude rot bij de PTT was de technische specialist van telex  – en de productmanagers Arie en Jean Louis in een werkgroepje terecht dat de toekomst van de telex moest onderzoeken. Arie was een gedistingeerde heer. Je zou hem zo aanzien voor de voorzitter van de RvB die telex er even bij deed. Jean-Louis was een jonge hond, net afgestudeerd, die altijd met allerlei wilde plannen aan kwam zetten om telex op te doen stoten in de vaart der volkeren, waarbij wij dan riepen “Jean-Louis, het is telex hoor”. Zie hier onze werkgroep.

Oké, dit is niet onze werkgroep, maar de groep ‘Telex’, de vertegenwoordigers van België op het Eurovisie Songfestival van 1980 in Den Haag; foto Hans van Dijk; Anefo; Nationaal Archief. Peter de technische man leek wel een beetje op de zanger met de baard.

Ik bracht Peter, de technische man, wat bedrijfseconomische begrippen bij aan de hand van een fiets. Stel je hebt een oude fiets, zo legde ik uit, die heeft veel onderhoud nodig. Onderdelen die vervangen moeten worden en dergelijke. Je kan ook een nieuwe fiets kopen. Dan betaal je in één keer een groter bedrag, maar heb je later veel minder onderhoudskosten.

Vervolgens legde ik hem ook de tijdwaarde van het geld uit: “Wat is dat?” vroeg hij. “Nou stel je zet 100 gulden op een spaarrekening en je krijgt 10% rente per jaar (we spreken hier wel over de jaren tachtig hè) dan heb je na één jaar 110 gulden op je spaarrekening staan; dus 100 gulden van nu is gelijk aan 110 gulden over een jaar”-  als je nu rekening houdt met de tijdwaarde van het geld, dan kan je kosten en uitgaven van verschillende jaren met elkaar vergelijken en dan kan je uitrekenen of het voordeliger is om een nieuwe fiets te kopen of dat je beter je oude fiets kan houden en dan wat vaker onderhoud te plegen.” Ik vond het een mooie uitleg. Het effect was dat Peter mij sindsdien altijd begroette met “Ha, fietsenmaker.”

De uitkomst van ons werkgroepje was dat het beter was om de zeventien centrales, die overal in het land verspreid stonden, te vervangen door twee centrales in Hilversum. Maar voordat de PTT die beslissing nam, werd er eerst een dure consultant uit Engeland overgevlogen, die ons werk nog een keer over deed. Alleen kreeg hij daar per dag voor wat ik per maand verdiende, dus koffie boden we hem maar niet aan. Was hij veel te duur voor. Zijn conclusie was dezelfde als de onze en het Nederlandse telexnet werd vervangen door twee centrales in Hilversum.

De twee centrales kwamen in een ondergrondse bunker te staan, dit voor het geval de Russen er een bom op wilden gooien. Peter, de technische man, had de opdracht om, als er een oorlog uitbrak, onmiddellijk naar Hilversum te gaan om de centrales hoogstpersoonlijk overeind te houden. “Je dacht toch niet dat ik dat dan doe hè. Het eerste wat de Russen doen als de oorlog uitbreekt, is een grote bom op alle communicatiecentrales gooien. En daar moet ik dan heen!  Als er een oorlog uitbreekt, ga ik mooi naar mij vrouw toe”, zo vertrouwde hij mij een keer toe.

Gelukkig brak er nooit een oorlog met de Russen uit. Peter is al jaren met pensioen. In 2007 stopte KPN definitief met telex. Er waren toen nog 200 abonnees over.

Na een maandje in dienst geweest te zijn bij de PTT kreeg ik een introductiecursus. Samen met andere “talentvolle” academici bezocht ik allerlei onderdelen van de PTT.

In De Bijlmer in Amsterdam bekeken we een telefooncentrale. De reden dat we daar naar een centrale gingen kijken, was dat in de Bijlmer nog één van de weinige oude telefooncentrales stond. Alle andere centrales waren grote computers waar je niks aan kon zien,

Moderne centrale uit 1999, niet zo interessant om te bekijken; foto Modures; Wikipedia

De centrale in de Bijlmer was echter nog eentje van de oude stempel met lampjes en tellers voor alle nummers. Als er iemand belde, hoorde je letterlijk de tikken van diens meter, maar het lukte niemand van ons om te zien welke van die duizenden meters nou tikte.

‘Ouderwetse’ telefooncentrale uit 1969 in Amsterdam; foto Bert Verhoef; Nationaal Archief.

Bij de Post bezochten we een grote postsorteercentrum. We zagen hoe alle pakjes en brieven door een grote hal zoefden en namens ons direct voor om nooit meer iets breekbaars te versturen.

1978; lege hal van een postsorteercentrum; in verband met een grote ambtenarenstaking werd er niet gesorteerd; foto Hans Peters Nationaal Archief. 

1980; De staking is voorbij. Er wordt druk gesorteerd; De benodigde apparatuur om op postcode te sorteren, ontbreekt nog. foto Hans van Dijk; Nationaal Archief

In Leidschendam bezochten we het  Dr. Neher Laboratorium. De PTT had zijn eigen ontwikkelcentrum – “where the future is made today.”  

Een deel van het Neher Laboratorium in Leidschendam in 2002; foto Thea van den Heuvel; Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Het laboratorium bestaat niet meer. Op een gegeven moment besteedde KPN de ontwikkelingstak uit aan TNO. Tegenwoordig staan er appartementen. Alleen de karakteristieke toren staat er nog als monument.

Iemand liet ons  er de apparatuur zien die ze hadden ontwikkeld om girobetaalkaarten automatisch te kunnen verwerken. De cijfers op een overschrijvingsformulier werden door het apparaat automatisch gescand. Elk cijfer had een aantal kenmerken (bochtjes en streepjes) die gecombineerd elk cijfer uniek maakte. Als er voldoende unieke kenmerken waren, stelde de machine het cijfer vast . Het lastigste was om de 1 van de 7 te onderscheiden en de 3 van de 8.

In Arnhem bij de Postcheque- en Girodienst zagen we de apparatuur in werking. (Dat twee maanden later de Postcheque- en Girodienst verzelfstandigd zou worden en uit de PTT  ging verdwijnen, was bekend, maar dat was geen aanleiding om het bezoek uit het standaardprogramma te halen. Programma is programma.)

Een deel van de overschrijvingskaarten werd er op een zaal nog handmatig overgetypt – de mensen daar zouden spoedig hun baan verliezen – maar andere kaarten werden al door de machine gelezen. Wel zat er iemand bij die moest bepalen wat voor een cijfer het was als de automaat er niet uit kwam.

De week werd afgesloten op Landgoed Voorlinden in Wassenaar. Daar was het opleidingsinstituut van de PTT gevestigd.

Het Voorlinden-gebouw stamt uit 1912 en werd gebouwd in opdracht van jonkheer Ir. Hugo Loudon, mede-oprichter van de SHELL. Vanaf 1950 tot 2003 had KPN er een opleidingsinstituut.  Tot ongeveer 1980 verbleven de ‘studenten’ er door de week intern en volgden daar een speciale PTT-opleiding voor hoger personeel, later werd het gebruikt voor cursussen en voordrachten. Foto: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed

In het gebouw zit tegenwoordig onder andere het restaurant van Museum Voorlinden.

Museum Voorlinden; even verderop gelegen op het landgoed; 

We kregen die dag allerlei lezingen over de PTT. De dag werd afgesloten met een copieus diner in het landhuis, waarbij zeker niet bezuinigd werd op de wijn, gevolgd door een lezing van Paul Smits. Deze was lid van de directie en ons werd verteld dat het een buitengewone grote eer was dat zo’n belangrijk iemand de laatste lezing van de dag kwam geven. (In 2000 zou Paul Smits voorzitter van de RvB van KPN worden; een jaartje later trad hij vanwege de miljarden verliezen van KPN onder druk van de (financiële) buitenwereld al weer af. Het zou nog allemaal goed met hem komen – in 2008 werd hij voorzitter van de AVRO.)

Paul Smits trof het die avond niet. Zijn lezing vond plaats na het diner en in een zaaltje – waar het ook nog eens loeiwarm was door een open haard die er brandde – zaten de nieuwe talenten van de PTT uit te buiken. Het gevolg was dat de helft van de zaal bij zijn binnenkomst al zat te knikkebollen en dat de andere helft op het punt stond om in slaap te vallen. ‘Ik ben blij dat ik de toekomst van de PTT mag toespreken”, aldus Paul Smits.

Het allereerste product bij de PTT waarvan ik in 1985 de kostprijs moest uitrekenen was een apparaatje voor de doorschakeldienst die de PTT zakelijke klanten bood. Met die dienst kon een bedrijf binnenkomende telefoontjes laten doorschakelen naar allerlei nummers en locaties, zoals naar bepaalde afdelingen of callcenters.

Eén van de extra toeters en bellen – niet letterlijk in dit geval – was een klein apparaatje waarmee je een tijdschema kon instellen. Bijvoorbeeld dat tot zes uur de binnenkomende telefoontjes moesten worden doorgeleid naar een bepaalde afdeling en daarna, als de mensen van die afdeling naar huis waren, naar een ander nummer of naar een bandje .

Het was een nieuwe dienst en ik moest de integrale kostprijs van het apparaatje uitrekenen, zodat er een tarief bepaald kon worden. Ik ging aan het werk. Ik verzamelde allerlei gegevens, zoals de inkoopprijs, de logistieke kosten, de garantiekosten, de kansen op uitval, de toe te wijzen overheadkosten en andere kosten die met het  apparaatje te maken hadden. Ik was er een week mee bezig. Later toen ik veel meer ervaring had, zou ik zulke berekeningen in een uurtje doen. De uitkomst was dat de integrale kostprijs van het apparaatje, omgerekend naar de euro’s  van nu,  15 euro was.

Ik liet mijn berekening aan de productmanager zien en legde uit wat ik had gedaan . Het was een al wat oudere man die al jaren bij de PTT werkte. “Mooi” zei hij, “Dan wordt het tarief 15 euro.”  “Eh,  moet er ook niet een stukje winst op? ” vroeg ik.

De man keek me aan, zuchtte, en zei toen na enig nadenken: “Daar hebben we weer zo’n jong afgestudeerd iemand. Zo’n academicus die geld wil verdienen. Wij zijn er voor de klanten. Gewoon zorgen voor een goed product, dat doet wat het moet doen, dat lang mee gaat en met een tarief dat de kosten dekt. Het geld verdienen we wel met de tikken.”

Hij keek me aan. “Maar goed, als jij vindt dat we er ook winst mee moeten maken, dan mag jij zeggen hoeveel.” Ik had geen flauw idee wat gebruikelijk was. Blijkbaar nul procent bij dit soort producten, maar dat leek me wat laag. ‘Eh, tien procent? ” opperde ik voorzichtig. “Goed, dan wordt het tarief 16,50 euro”. sprak de productmanager en hij noteerde het bedrag.

Bijna dertig jaar later verloor ik bij de dertiende reorganisatieronde sinds 2001 – zie je wel dat dertien ongeluk brengt – mijn baan bij KPN. Een week voor mijn vertrek zag ik op een schap bij de koffieautomaat een glimmende folder met allerlei fantastische zakelijke KPN-producten er in. Ik pakte de folder en bladerde er in. De doorschakeldienst bestond nog en tot mijn stomme verbazing zag ik dat mijn oude doorschakelapparaatje ook nog steeds in het assortiment zat. Het was exact hetzelfde apparaatje waar ik in 1985 de kostprijs voor had uitgerekend. Nieuwsgierig keek ik op de tarievenlijst naar het tarief van het apparaatje: 16,50 euro stond er.

In september 1985 begon ik mijn werkzaamheden op het hoofdkantoor van de PTT in Den Haag en wel op de afdeling ‘Kosten en Tarieven’ van het onderdeel  Telecom. De PTT was in die tijd een overheidsorganisatie en behalve PTT Telecom maakten ook de Post, de Rijkspostspaarbank en de Postcheque- en Girodienst toen nog deel uit van de PTT.  Onze afdeling hield zich, samen met een marketingafdeling, voornamelijk  bezig met het ondersteunen van het ‘Directoraat Commerciële Zaken Telecom’, waar de productmanagers zaten.

Het allereerste wat ik moest doen, was het voorspellen van een indexcijfer van het CBS. Er was een dienst  – geen idee meer welke dienst dat was –  waarbij het tarief jaarlijks werd verhoogd aan de hand van een bepaalde index die het CBS jaarlijks publiceerde. Het was een dienst met vrij veel omzet, dus de index was van belang.

Het vervelende was echter dat op het moment dat de tariefsverhoging in moest gaan, het CBS het nieuwe indexcijfer nog niet had gepubliceerd. Er werd daarom altijd eerst gewerkt met een voorlopige schatting van die index. Later, als het CBS het cijfer had gepubliceerd, vond er een herberekening plaats aan de hand van het werkelijke indexcijfer en kregen de klanten geld terug of moesten ze bij betalen. Ik moest de index gaan schatten. Het liefst een beetje onderbouwd.

Ik had werkelijk geen flauw idee hoe ik dat cijfer moest voorspellen. Mijn baas zei dat ik maar moest kijken in het dossier dat mijn voorganger hierover had achtergelaten. In de kast stond een dikke map. Mijn voorganger had een heel onderzoek naar de index verricht en dat had geresulteerd in een ingewikkelde formule  waarmee hij het indexcijfer elk jaar voorspelde. Ik  snapte niets van die formule.

Dit is niet mijn voorganger maar Albert Einstein, maar zijn formule: E=MC2 is tien keer zo makkelijk te begrijpen als de index-voorspellingsformule van mijn voorganger.

Ik zag wel welke variabelen hij gebruikte en waar ik de actuele waardes van die variabelen kon vinden, maar dat was het ook. Waarom die waardes in de formule stonden en waarom de formule er zo uitzag, stond niet in het dossier.  Maar goed, ik moest iets opleveren en ik stopte daarom de actuele waarden van de variabelen in de formule en had toen een rekenkundige uitkomst.

In  het dossier zat ook een A4-tje met een vergelijking van de voorspellingen van mijn voorganger en de daadwerkelijke uitkomsten van de CBS-index.  Het viel me op dat mijn voorganger het indexcijfer de laatste drie jaar telkens  10% te laag had voorspeld. Ik verhoogde daarom de door mij berekende uitkomst van de formule  met 10%. Als ik toch niet wist, wat ik aan het doen was, dan kon deze stap er ook nog wel bij. Ik gaf mijn voorspelling aan mijn baas en die gaf hem aan de productmanager.

Een paar maanden later kwam het definitieve indexcijfer van het CBS. Het was bijna exact gelijk aan mijn voorspelling. Mijn baas en de productmanager zeiden dat ze nog nooit zo’n goede voorspelling hadden gezien en vroegen hoe ik dat had gedaan. “Ach“, zei ik, “Ik heb er gewoon even wat berekeningen op los gelaten.”

(Of zoals Albert Einstein zou zeggen: “Als we wisten wat we deden, heette het geen onderzoek.”)