Gisteren liet ik u dit schilderij van Vincent van Gogh zien: ‘de Sterrennacht boven de Rhône’. Hij schilderde het in september 1888.
Als u goed naar de afgebeelde sterrenhemel op het schilderij kijkt, dan herkent u op het schilderij wellicht het sterrenbeeld. ‘De Grote Beer’. Zie de rode lijnen.
De Grote Beer (ook wel ‘het steelpannetje’ genoemd) is het enige sterrenbeeld dat ik aan de sterrenhemel weet te vinden. Dat heb ik te danken aan mijn vader. Die leerde me als kind te zoeken naar een sterrenbeeld in de vorm van een “steelpannetje”. Dat was de Grote Beer en als je die wist te vinden dan kon je met hulp van de rechterkant van het sterrenbeeld de Poolster vinden. Daartoe moest je de rechterkant van de steelpan (de gele lijn hieronder) ongeveer vijf keer naar boven verlengen.
Deed je dat, dan kwam je bij de Poolster uit en die stond precies in het noorden. Volgens mijn vader was dat heel handig om te weten, voor het geval ik ’s nachts zou verdwalen. Waarom mijn vader dacht dat ik ’s nachts wel eens zou kunnen verdwalen, weet ik niet. Maar goed, nu weet u ook hoe u het noorden kan vinden. Vraag niet hoe het kan, maar profiteer ervan.
En nu we het toch over sterrenbeelden hebben, wist u dat er naast de Grote Beer nog 87 sterrenbeelden zijn? Dat las ik op de site van. Kijkmagazine. Ik citeer even een stukje:
“Er zijn maar liefst 88 officieel erkende sterrenbeelden, waarvan er 36 voornamelijk vanaf het noordelijk halfrond te zien zijn. Meer zullen dat er ook niet worden. In 1930 is namelijk de hele hemel in vlakken verdeeld, die elk het ‘territorium’ van een bepaald sterrenbeeld zijn. Eventuele nieuwe sterren zullen dus altijd worden toegevoegd aan een bestaand sterrenbeeld in plaats van een nieuw sterrenbeeld te vormen. Overigens horen de sterren van een sterrenbeeld zelden écht bij elkaar. Van twee sterren die naast elkaar lijken te staan, kan bijvoorbeeld de een heel helder en heel ver van ons zijn verwijderd, terwijl de ander juist zwak is en zich relatief dicht bij ons zonnestelsel bevindt.”
De benaming van 48 van die 88 sterrenbeelden hebben we te danken aan de oude Grieken die al vroeg in een bepaalde constellatie een sterrenbeeld zagen en er een naam aan toe kenden. Tot die oude sterrenbeelden behoren ook de twaalf astrologische sterrenbeelden van de dierenriem – dat is het sterrenbeeld waarin op de dag van je geboorte de zon opkomt en dat door astrologen wordt gebruikt voor horoscopen.
De koppeling geboortedag <-> sterrenbeeld is ongeveer 2000 jaar geleden gemaakt. Toen is bij voorbeeld vastgesteld dat als je geboren bent tussen 21 mei en 21 juni, dat je dan een tweeling bent. Nu is het echter zo dat de sterrenbeelden langzaam opschuiven aan de hemel en wel in een tempo van ongeveer een sterrenbeeld per 2000 jaar.
Dus ben je nu bijvoorbeeld op 1 juni geboren, dan zou je volgen de astrologen een tweeling zijn. Weet dan echter dat op het moment van je geboorte de zon niet in het sterrenbeeld Tweeling maar in het sterrenbeeld Stier opkwam. Je bent dus eigenlijk een Stier en geen Tweeling, iets om aan te denken als je je horoscoop leest. Maar goed, in astrologie geloof ik sowieso niet. (“Ik geloof niet in astrologie; Ik ben een Boogschutter en die zijn sceptisch” – Arthur C. Clarke.)
Voor wie wil weten in welk teken van de dierenriem hij of zij nu daadwerkelijk is geboren, zie deze tabel afkomstig van de site hemel.waarnemen, waarbij ze overigens dertien in plaats van twaalf dierenriem-sterrenbeelden onderscheiden (de dertiende is de Slangendrager).
Maar terug naar het schilderij van Van Gogh. Volgens de Italiaanse astronoom Gianluca Masi klopt de weergave van de Grote Beer in het schilderij niet helemaal met de werkelijkheid zoals die er in september 1888 uit zou hebben gezien. Onze Italiaanse vriend denkt daarom dat er minstens 40 minuten tussen het schilderen van het linker- en het rechterdeel van de Grote Beer heeft gezeten.
“De constellatie lijkt vervormd: dit detail suggereert in feite een pauze van ten minste veertig minuten in de uitvoering, de nachtelijke hemel veranderde met het verstrijken van de tijd; de schilder heeft zich waarschijnlijk aan iets anders toegewijd en vervolgens zijn werk hervat en de overgebleven sterren “per vergissing” in een andere positie gerangschikt.”
Geen idee of de beste man gelijk heeft. Misschien heeft Van Gogh het gewoon zo geschilderd omdat hij het zo mooier vond uitkomen.
Overigens is volgens astronomische deskundigen ook op het andere sterrenschilderij van Vincent van Gogh – “Starry, starry night / Paint your palette blue and gray / Look out on a summer’s day” – een sterrenbeeld (plus een planeet) te zien. Het betreft in dit geval het sterrenbeeld Vissen en de planeet Venus (zie onder; de planeet Venus is de ‘ster’ in het rode cirkeltje; de andere sterren behoren tot het sterrenbeeld Vissen.)
Mijn vader heeft me echter nooit de kennis over het sterrenbeeld Vissen bijgebracht – mijn vader en ik visten niet – dus of dit klopt weet ik niet.
En nu we toch bezig zijn, ook op het schilderij ‘Landweg in de Provence bij nacht’ uit mei 1890, zouden (volgens de Amerikaanse astronoom Donald Olson) hemellichamen te herkennen zijn. In dit geval naast de maan de planeten Venus (in de rode cirkel) en Mercurius (in de paarse cirkel). Tijdens de zonsondergang op 20 april 1890 zouden tussen 19.00 en 20.00 uur deze twee planeten namelijk in exact dezelfde conjunctie met de maan hebben gestaan zoals ze staan afgebeeld op het schilderij.
Echter, volgens het Kröller-Müller Museum is dit schilderij geschilderd tussen 12 en 15 mei 1890 (veertien dagen later dus), wat de vraag doet opwerpen of de theorie van Olsen klopt.
Tot slot: hoe keek Vincent van Gogh nu zelf tegen de sterren aan? Die vraag heeft hij voor ons een keer beantwoord in een brief aan zijn broer Theo.
“De aanblik van de sterren zet me altijd aan het dromen. Even gemakkelijk als ik tot dromen word aangezet door de zwarte stippen die op een landkaart de steden & dorpen aangeven. Waarom, denk ik dan, zouden die lichtende punten aan het firmament minder toegankelijk voor ons zijn dan de zwarte stippen op de kaart van Frankrijk? Net zoals we de trein naar Tarascon of Rouen nemen, gebruiken we de dood om naar een ster te gaan.”
Vincent van Gogh schoot zich op 27 juli 1890 op 37-jarige leeftijd met een revolver in de borst. Hij overleed twee dagen later. Leonardo da Vinci zou zeggen: “Hij die op weg is naar een ster, keert niet om.”
