Kluger Hans

Eén van de zaken waarin de mens zich van dieren onderscheidt, is dat de mens kan rekenen en dieren niet. Hoewel, begin vorige eeuw was daar opeens ‘Kluger Hans’, een paard in Duitsland dat getallen kon herkennen en er zelfs mee kon rekenen. Zijn eigenaar, Wilhelm von Osten, een leraar aan een gymnasium, had hem dit geleerd. Door met zijn voorbeen op de grond te tikken gaf het paard de uitkomst van een berekening aan. Vroeg men bijvoorbeeld aan Kluger Hans hoeveel 3×4 was, dan tikte het paard 12 keer op de grond. Hij kon zelfs worteltrekken

Kluger Hans en baasKluger Hans, Wilhlem von Osten, en Kluger Hans aan het werk.

Aanvankelijk dacht men dat er sprake van bedrog moest zijn. Op de een of andere wijze zou Von Osten het paard een seintje geven hoe vaak hij op de grond moest tikken, vermoedelijk door de opgaven op een bepaalde stemhoogte uit te spreken. Maar toen Kluger Hans ook bleek te kunnen “rekenen” als Von Osten niets zei en het paard alleen de sommen op een schoolbord of op papier liet zien, besloot men in 1904 om een wetenschappelijke commissie aan het werk te zetten om het fenomeen van het paard dat kon rekenen nader te onderzoeken.

Kluger Hans testKluger Hans wordt getest. Enkele leden van de commissie aan het werk; rechts daarvan Von Osten.

De commissie werd aangevoerd door een professor in de psychologie, verder zaten onder andere een circusdirecteur en een goochelaar in de commissie om te kijken of Von Osten toch niet een of andere truc uithaalde. Men kon echter niks ontdekken en het leek er op dat het paard daadwerkelijk getallen kon herkennen en kon rekenen.

Er werd een tweede onderzoeksgroep ingesteld die een uitgebreider onderzoek ging doen. Na een tijdje ontdekte deze commissie dat hoe verder Kluger Hans van Von Osten af stond hoe slechter hij ging rekenen en als het paard oogkleppen op kreeg, dan bakte hij er zelfs helemaal niks meer van. Ook viel het op dat als Von Osten de opgave zag, dat dan Kluger Hans in 98% van de gevallen het goede antwoord gaf. Zag Von Osten daarentegen de opgave zelf niet – en hield hij het paard een aangereikt bordje of papier met de rekensom voor, zonder dat hij de opgave zelf kon lezen, dan zakte het percentage goede antwoorden van Kluger Hans naar slechts 8,5%.

Wat bleek, Kluger Hans had zichzelf aangeleerd – hij kreeg altijd een stukje wortel als beloning als hij het goede antwoord gaf – om de lichaamstaal van Von Osten en van mensen in zijn omgeving te herkennen. Als Von Osten – hij dacht echt dat zijn paard kon rekenen – en/of mensen in zijn omgeving, na het stellen van een vraag bijvoorbeeld iets omlaag keken om te zien of het paard ging tellen, dan herkende Kluger Hans deze lichaamsbeweging en begon hij hij met zijn been te tikken.

En kwam het paard bij het goede antwoord en bewogen Von Osten of de mensen om hem heen hun hoofd of slechts hun ogen iets omhoog om te zien of het paard zou stoppen, dan herkende Kluger Hans ook deze beweging en stopte hij met tikken. Kluger Hans was inderdaad een slim paard. Hij had geleerd lichaamstaal te herkennen, heel knap, maar rekenen, nee dat kon hij niet. Tegenwoordig noemt men in de wetenschap dit effect – dat een ondervrager onbewust de ondervraagde het gewenste antwoord aanreikt – het Clever Hans Effect, iets waarop men bijvoorbeeld bedacht moet zijn bij het ondervragen van getuigen.