1. Inleiding

Ik doe vaak nutteloze dingen, maar ik denk dat ik mij nu wel heb overtroffen. In juni 2023 waren mijn vrouw en ik een paar dagen op Schiermonnikoog. (Mijn vrouw die uit het noorden van Nederland afkomstig is, noemt het eiland overigens Schier, wat ik heel verwarrend vind want het is geen schiereiland, maar dat doet er niet toe.)

Tijdens deze minivakantie viel het me op dat er op veel huizen op het eiland een jaartal was aangebracht met het bouwjaar van de woning, veelal in de vorm van muurankers. Het betrof hier zowel oude huizen uit bijvoorbeeld de achttiende eeuw als ook meer moderne huizen. Zie hieronder bijvoorbeeld een huis uit 1724.

En op onderstaande foto zijn zelfs drie huizen op Schiermonnikoog met een jaartal te zien. Het linkerhuis stamt uit 1950, de twee huizen daarnaast uit 1949.

Ik kreeg ter plekke het idee om een verzameling te beginnen van Hollandse huizen met een jaartal er op, met als streven om van elk jaar uit de periode 1600 tot heden een huis te vinden met het jaartal er zichtbaar op, die huizen vervolgen te fotograferen zodanig dat het jaartal zichtbaar is, en er dan t.z.t. een boek met foto’s van die huizen te maken voorzien van een uitgebreide inleiding (die u hieronder al grotendeels ziet staan).

Daarnaast leek het me een leuk idee om ook een tijdsbeeld te geven van de jaren waarin die huizen zijn gebouwd. Dit door bij elke foto ook een aantal opmerkelijke zaken te  vermelden die in het jaar dat het huis is gebouwd in Nederland hebben plaatsgevonden of met Nederland te maken hebben. Daarmee krijgt u – twee voor de prijs van één – niet alleen de ontwikkeling van Nederland in foto’s van huizen te zien, maar ook nog eens de geschiedenis van Nederland, jaar voor jaar, te lezen.

Na enig onderzoek heb ik dat 1600 in 1543 veranderd.  De reden dat ik voor 1543 als startjaar heb gekozen en niet 1600 is dat in 1543 keizer Karel V  de hertog van Gelre verslaat en het hertogdom Gelre toevoegt aan zijn rijk. Gelre is het laatste gebied van ‘de Lage Landen’ – de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden – dat onderdeel wordt van het gebied dat vanaf dat moment de Zeventien Provinciën wordt genoemd. Al deze delen vallen in 1543 voor het eerst gezamenlijk onder één heerser (Karel V). Zes jaar later legt Karel V in de ‘Pragmatieke Sanctie’ “officieel” vast dat de Zeventien Provinciën voortaan als één geheel gezien moeten worden en dat ze altijd samen zullen worden overgeërfd.

In 1543 bestaan de verenigde zeventien provinciën uit vier  hertogdommen: Brabant, Gelre, Limburg en Luxemburg; zeven graafschappen: Artois, Henegouwen, Namen, Vlaanderen, Holland, Zeeland en Zutphen; één markgraafschap: Antwerpen en vijf zogeheten heerlijkheden: Friesland, Groningen (inclusief Drenthe), Overijsel, Utrecht en Mechelen. Brussel is de hoofdstad van de Zeventien Provinciën.

Uit de ‘Zeventien Provinciën’ zullen later Nederland, België en Luxemburg ontstaan; gedurende twee periodes, 1543 -1648 en 1815 – 1830, vormen deze drie landen “officieel” één gezamenlijk land.

Officieus splitsen de Noordelijke Nederlanden zich al in 1581 met de ‘Acte van Verlatinghe’ bestuurlijk af van Spanje en met de val van Antwerpen in 1585 volgt praktisch gesproken de bestuurlijke scheiding tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. Officieel wordt de scheiding tussen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en de Spaanse (Zuidelijke) Nederlanden bekrachtigd door de Vrede van Münster in 1648. In 1815 worden Nederland en België na de val van Napoleon en het Congres van Wenen weer met elkaar verenigd maar vijftien jaar later gaan ze weer, en nu definitief, uit elkaar.

Ik vond het idee om een dergelijke boek te maken een briljant idee, mijn vrouw een belachelijk idee. Ik moet het nog wel even voorleggen aan mijn uitgever. Ik verwacht dat hij juichend op zijn bureau klimt; mijn vrouw denkt dat hij huilend onder het bureau gaat zitten.

Enfin, ik geef toe, het is een even zinloos als ambitieus project, want het zijn veel jaren – bijna 500 –  nog even afgezien van de vraag of er wel überhaupt voor elk jaar uit die periode een huis in Nederland met het betreffende jaartal er op te vinden is. Het kan dus wel even duren voordat we zo ver zijn. Mocht ik overigens huizen aantreffen met een jaartal van voor 1543 er op, dan neem ik die uiteraard ook mee in de verzameling, als een soort extraatje uit de categorie ‘vraag niet hoe het kan, maar profiteer ervan.’

2. Waarom staan er jaartallen op huizen en in wat voor een vorm?

Het plaatsen van jaartallen op huizen is iets wat al lang geleden is ontstaan. De oude Grieken en Romeinen deden het al om belangrijke bouwwerken te dateren door op de gevel het bouwjaar te vermelden.

Het had daarnaast vaak een praktisch nut. De jaartallen worden veelal aangebracht in de vorm van ijzeren muurankers. Muurankers werden vroeger op huizen geplaatst om de gevel te beschermen tegen het zogeheten uitknikken. Verdiepingen worden vaak ondersteund door balken (verdiepingsbalken genoemd.) De verdiepingsbalken drukken echter de gevel langzaam maar zeker naar buiten, het zogeheten “uitknikken”. Om dit te voorkomen worden er aan de buitenkant muurankers aan de muren geplaatst om de balken aan de gevel te verbinden. Op die manier zorg je ervoor dat de muren niet gaan uitknikken.

Muurankers kan je in allerlei vormen smeden, rechte stukken maar ook in de vorm van versierselen en in de vorm van cijfers. Door te kiezen voor cijfers kan je de muurankers ook gebruiken om het bouwjaar van een huis aan te geven. Twee voor de prijs van één! Vanaf zo’n beetje 1930 zijn muurankers veelal niet meer nodig en dienen deze alleen nog maar voor de sier.  Daarnaast zie je ook vaak jaartallen op huizen in de vorm van gevel- en gedenkstenen. Deze hebben geen praktisch nut, behalve het weergeven van het jaartal.

Op een boerderij aan de Voorweg tussen Leidschendam en Zoetermeer zag ik trouwens een keer een heel bijzondere vorm van een ‘jaartalweergave’, niet met muurankers en ook niet in de vorm van een gevelsteen, maar in de vorm van een haakwerkje dat achter het raam van de voordeur was opgehangen.

Opmerkelijk detail: deze boerderij had in de jaren veertig van de vorige eeuw een bekende eigenaar.  De graficus M. C. Escher was een aantal jaar eigenaar van deze boerderij. De boerderij was afkomstig uit de nalatenschap van zijn moeder. Dus wellicht heeft hij het jaartal gebreid.

Bijzonder is ook deze jaartalweergave in Haarlem in de vorm van een gebrandschilderd glas.

3. Wat geeft het jaartal op een huis aan?

De jaartallen die je op huizen ziet, geven normaliter het jaar aan waarin het huis is gebouwd, maar dit is lang niet altijd het geval. Soms geeft het jaartal het jaar weer van de laatste grote verbouwing. Neem bijvoorbeeld dit huis in Rijswijk, ‘Treckvliet’ genaamd.

 

We zien tussen de twee deuren de volgende tekst staan:  ‘ANON1788’. Om de één of andere reden is het woordje ANNO anders  – lees fout – gespeld.

Het jaar 1788 is echter niet het jaar waarin het huis is gebouwd. Dat weten we dankzij een blauw bordje dat de gemeente Rijswijk op het huis is aangebracht.

‘Geestbrugkade 18, 19a en 19 ‘Treckvliet’: een herenhuis verbouwd in 1788. In 1623 bouwt de Rijswijkse timmerman Adriaen Cornelis Hes op deze locatie een  huis. […] In de jaren hierna wordt het bestaande pand vermoedelijk vernieuwd. De gevel dateert waarschijnlijk in zijn geheel uit 1788. […]

Het huis stamt dus oorspronkelijk uit 1623 maar het is volledig en zeer ingrijpend verbouwd in 1788. Er is dat jaar als het ware een nieuw huis ontstaan. Bij die gelegenheid is het jaartal 1788 op het huis aangebracht.  In dit geval volg ik het jaartalbordje en neem ik het huis op als een huis “gebouwd” in 1788. Deze lijn heb ik ook aangehouden bij soortgelijke gevallen.

Soms wordt bij een grote  renovatie van een belangrijk gebouw een  extra jaartal op het gebouw geplaatst, waarbij expliciet wordt aangegeven dat dit jaartal betrekking heeft op de verbouwing. Zie bijvoorbeeld de zijkant van het oude stadhuis in Delft.

Links van de luiken zien we ‘REPARATA’ staan; rechts een A: (dat staat voor Anno) en MDCCLX1. Blijkbaar is dit deel  van het stadshuis in 1761 gerestaureerd. Dat was overigens niet de eerste keer dat het stadshuis van Delft werd herbouwd. Het stamt oorspronkelijk uit ±1200; omstreeks 1400 is het voor het eerst grondig herbouwd. In 1618 brandt het helemaal af, waarna het in de periode 1618-1620 opnieuw wordt opgebouwd. Ook daarna vinden in de loop van de tijd nog de nodige aanpassingen plaats zoals ook in 1761.

Soms bestaat een verbouwing er zelfs uit dat een huis op de ene plek compleet wordt afgebroken om vervolgens op een andere plek weer geheel te worden opgebouwd. Neem bijvoorbeeld deze hofjes in Delft.

Op de huizen zie je twee gevelstenen. Op de ene gevelsteen staat dat de huizen in 1575 zijn gebouwd.

Maar op de gevelsteen er naast lezen we dat de huizen in 1660 “eertyds” elders stonden en naar deze plek zijn verhuisd. Ook is er toen een zevende huis toegevoegd. “We stonden eertijds op de Geer / ses in t getal, doch nu een meer / opnieuw herbouwd en hier gebracht / door de twee oudste van t geslacht.

Oorspronkelijk stonden deze hofjeswoningen, bedoeld voor echtparen boven de 50 jaar zonder kinderen, op de Korte Geer, maar vanwege de uitbreiding van het Armamentarium, een militaire opslagplaats, werden ze verplaatst naar deze locatie aan de Van der Mastenstraat. Dat hier ruimte was om de hofjes naar deze plaats in het centrum van Delft te verplaatsen en er ook nog een zevende hofje aan toe te voegen, kwam door de ‘Delftse Donderslag’, de ontploffing van het Delftse Kruithuis in 1654 die de hier aanwezige oude huizen compleet wegvaagde.

Nog een voorbeeld van twee gevelstenen met verschillende jaartallen op één huis, in dit geval op een huis in Haarlem. De bovenste steen laat het jaartal 1611 zien, de onderste 2008. Vermoedelijk zat hier in de zeventiende eeuw een bakkerij.

Nog even terugkomen op het compleet verhuizen van de hofjeswoningen in Delft, het verhuizen van gebouwen en het elders weer opnieuw opbouwen zie je het vaakst bij molens. Neem deze twee molens.

De molen links, oorspronkelijk gebouwd in 1621, stond eerst elders in Voorburg en verhuisde in 1989 naar deze plek. De molen rechts in Nootdorp stamt uit 1781, maar is volgens het bordje op de molen in 1855 uit Delft hierheen overgebracht.

In zijn algemeenheid geldt dat door verbouwingen en renovaties alle oude huizen er veel nieuwer uitzien dan dat je zou verwachten op grond van het jaartal op de huizen. Haast alle gebouwen die u hier zult aantreffen zullen in de loop van de tijd opgeknapt zijn dan wel compleet verbouwd. Zie bijvoorbeeld dit huis in Wassenaar.

Het is aan de buitenkant een vrij modern ogend huis.  Boven de voordeur valt echter te lezen dat het huis oorspronkelijk uit 1579 stamt en dat het 440 jaar later, in 2019, helemaal is gerenoveerd..

Ik vermoed dat de woning niet veel originele details meer uit 1579 zal bevatten, in ieder geval niet aan de buitenkant. (Ik heb het huis overigens niet opgenomen in de lijst. Daarvoor is het “jaartallenbordje” te klein. Het jaartal op het huis moet namelijk wel goed zichtbaar en leesbaar zijn.)

Andersom, dat een nieuw huis er heel oud uit ziet, komt een enkele keer voor. In Delft zag ik dit huis.

Het ziet er oud uit, maar op de gevelsteen boven de openslaande deuren valt dit gedicht te lezen: “A.D. 1948. Het huisje dat hier stond van 1585 /  Was na de eeuwen niet meer krachtig / Nu vindt gij hier een huisje in de geest / zoals het vroeger is geweest.” Ik heb het huis echter als een huis uit 1948 gekarakteriseerd – het bouwjaar – en niet als een huis uit 1585, ook al ziet het er zo uit. (Omdat ik al andere huizen uit 1948 had, is het overigens niet in het overzicht opgenomen.)

Huizen die u hier ook niet zult aantreffen zijn huizen met alleen maar een zogeheten ‘eerste-steen’ op het huis, waarop een jaartal staat. Neem deze woning in het Friese Terherne.

Rechts naast de voordeur is een ‘eerste steen’ gemetseld, waaruit blijkt dat het huis in 1847 is gebouwd.

“Op den 13 Maart 1847 heeft aan dit gebouw den Eersten steen gelegd Gerke Idzes Boetje.’

Omdat de ‘eerste-steen-gevelstenen’ echter vaak klein en niet goed leesbaar zijn vanaf de straat, neem ik geen huizen met ‘eerste-stenen’ op in de collectie.

Neem ik geen huizen op met te kleine jaartalcijfers, dit geldt ook voor jaartallen met te grote cijfers. Zie deze boerderij die ik vlakbij Akmarijp (Eagmaryp zoals de Friezen zeggen) zag staan.

Ze schreeuwen hier letterlijk van de daken dat de boerderij uit 1868 stamt (in ieder geval het dak).  Maar ik vind het ‘too much’ en dat 1868, heeft dat betrekking op alleen het (vernieuwen van het) dak of op het hele huis? Dus dit soorten gebouwen hebben ook geen plekje in de collectie gekregen.

Nog een voorbeeld van een boerderij met een jaartal op het dak. Op het rieten dak van deze boerderij bij Barchem in de Achterhoek zag het jaartal 1999 staan. Vermoedelijk is dit echter niet het bouwjaar van deze boerderij. Gezien de twee verbonden ringen er boven vermoed ik dat in dat jaar de eigenaar van de boerderij is getrouwd.

Het komt ook wel eens voor dat om een andere reden dan een verbouwing van een huis er meerdere jaartallen op een gebouw te zien zijn. Een voorbeeld hiervan is deze school in Den Haag met drie dakkapellen.

Linksboven staat onder de dakkapel 1902, in het midden 1904 en rechtsboven 1906. Waarschijnlijk is de bouw van deze school in fases uitgevoerd.

Een geheel andere reden dan het weergeven van het bouwjaar op een huis is om aan te geven dat gedurende een aantal jaar er een beroemd iemand in het huis heeft gewoond. Neem het Spinozahuis in Den Haag.

Met grote letters staat op de gevelsteen vermeld: “Hier woonde Spinoza 1671 – 1677.”

Op het bordje naast de deur lezen we dat Spinoza hier zijn ‘Ethica’ voltooide en er is gestorven, maar ook dat het huis al in 1646 is gebouwd.

Of neem deze gedenksteen op een huis in Leiden. Blijkbaar heeft de geleerde Snellius op deze plek in 1615 gewoond en iets slims gedaan. Iets met achterwaartse insnijding. Ik heb geen idee wat dat is, het klinkt naar moderne voetbaltactiek.

Het oorspronkelijk huis van Snellius is ergens in de loop van de tijd afgebroken, want het huis waaraan deze gedenksteen is bevestigd stamt uit de achttiende eeuw.

Nog een voorbeeldje van jaargetallen die op een huis zijn aangebracht om iemand of iets te herdenken betreffen de jaartallen plus afbeeldingen bovenop dit huis in het Zeeheldenkwartier in Den Haag. Ze zijn in 1881 geplaatst om Van Speijk, die zich 50 jaar eerder met schip en al opblies in de haven van Antwerpen, te herdenken. Dat deze afbeelding van Van Speijk is aangebracht op een huis dat in de Van Speijkstraat is overigens een ongelooflijk toeval.

Ook bevestigt men vaak gedenkstenen met een jaartal op gebouwen om te herdenken dat er in een bepaald jaar een trieste of historische  gebeurtenis heeft plaatsgevonden zoals deze gedenksteen aan een schoolgebouw in Haarlem laat zien.

Soms zien we op huizen ook gevelstenen met jaartallen staan die niet slaan op het bouwjaar van het huis, maar betrekking hebben op het jaar dat een bedrijf er zijn intrek in nam of op de periode dat het bedrijf er in heeft gezeten of slaat op het jaar dat het bedrijf is opgericht. Een voorbeeldje in Den Haag van een drukkerij die in 1918 is opgericht.

‘ANNO DRUKKERIJ VOORTVAREN 1918’ is met koeienletters op het pand aangebracht. Je zou daarom denken dat het huis uit 1918 afkomstig is, maar wie goed kijkt ziet boven het woord  ‘drukkerij’ een gevelsteen, waarop valt te lezen dat huis al in 1897 is gebouwd. Het jaartal 1918 heeft alleen betrekking op het jaar dat de drukkerij zich hier vestigde.

Zoiets zie je wel vaker. Helemaal bont maakt in dit opzicht het ‘Sint Nicolaas Gasthuis’ in Den Haag.

Op het linkergedeelte van het pand staan de Romeinse cijfers MCCCLXXXV oftewel 1385, wow, dat is oud. Op het rechtergedeelte, dat er even oud uitziet, staat echter MDCCCCIV, dat wil zeggen1904. Wat is het nou?

Het antwoord luidt: geen van beiden. Wat is nu het geval, het St Nicolaas Gasthuis is in 1385 opgericht door hertog Aelbrecht van Beijeren voor de armenzorg in Den Haag. Het was gevestigd in een vandaag de dag niet meer bestaand pand aan de de Grote Halstraat in Den Haag. In 1904 verhuisde het Sint Nicolaas Gasthuis naar deze plek. Het ene jaartal heeft dus betrekking op het jaar dat het gasthuis is opgericht, het andere jaartal op het jaar dat het gasthuis in dit pand trok. Beide jaartallen hebben niets te maken met de ouderdom van het huis. Het huis is ergens tussen 1625 en 1650 gebouwd.

Kortom, bij een jaartal op een huis moet je goed opletten of het jaar wel betrekking heeft op het bouwjaar van het huis of op iets anders.

Ook zie je heel soms gevelstenen met getallen op een huis, die lijken op jaartallen, maar die in werkelijkheid het huisnummer aangeven. Het komt niet vaak voor, want je hebt er hoge huisnummers voor nodig en als die er een keer zijn, dan kan je aan het huis wel zien, dan het getal niet het bouwjaar van het huis aangeeft, maar het huisnummer. Een voorbeeld uit de wijk Wateringen bij Den Haag:

Deze huizen in Wateringen zijn beslist geen huizen die zijn gebouwd in respectievelijk in 1562 en in 1564.

Op lang niet elke gevelsteen staat overigens een jaartal. Heel vaak staat op de gevelsteen namelijk een naam die de (toenmalige) eigenaren aan hun huis hebben gegeven. Zie hier bijvoorbeeld de gevelsteen van Huize ‘Nooit Volmaakt’. Voor mijn onderzoek heb ik hier niets aan. Pas als er ook een jaartal op had gestaan was het volmaakt geweest.

Even tussendoor een tip: als u denkt dat u met een gevelsteen met daarop de tekst ‘Nooit gedacht’ iets origineels voor uw huis hebt bedacht, dat is niet zo. Neem dat maar van mij, expert huizen bekijken, aan. Hoe vaak ik die naam wel niet heb gezien.

Wel origineel vond ik de naam ‘Huize Houtworm’ die ik op een huis in Boskoop zag staan, maar of dat nou een handige naam is om op je huis te hebben staan in het geval dat je je huis wilt verkopen, weet ik niet.

Soms inspireren de buren elkaar met hun naam voor het huis:

Behalve gevelstenen met jaartallen en namen kan je op gebouwen ook een keur van gevelstenen met beroepen, dieren, heiligen, rare mannetjes en nog veel meer soorten afbeeldingen aantreffen. Zie hier een kleine collectie van dit soort gevelstenen in Deventer.

Of neem deze gevelsteen in Haarlem met daarop een modern  @-tekentje. Ik vermoed daarom dat dit een vrij recente gevelsteen is.

Was dit een nieuwe gevelsteen, de gevelsteen links met twee vechtende zwanen op dit huis, Logement Swaenenvecht, in Oud-Zuilen, stamt al uit 1678. Zwanen zijn populair om op huizen te zetten. Je ziet ze op meerdere plaatsen.

(Het horloge rechts aan de muur van het andere huis lijkt me overigens van recentere datum.) Hoe interessant ook deze muurstenen zijn, ze bevatten geen jaartal van de bouw, dus zijn de huizen niet meegenomen in mijn collectie.

Soms zie je een gevelsteen met zowel een afbeelding als een jaartal er op. Neem dit huis: Huize Swaensteyn – ha, daar hebben we weer zwanen – in Voorburg.

We zien een gevelsteen van een zwaan met daarbij het jaartal 1632, zijnde het bouwjaar van het pand. Dit gebouw heb ik daarom wel opgenomen in de collectie. Dat geldt niet voor dit huis in Haarlem met een gevelsteen met daarop een combinatie van moderne zaken en het jaartal 2002. Dat de gevelsteen in dat jaar is geplaatst geloof ik direct, maar het huis is beslist veel ouder dan 2002.

De meest opmerkelijke voorwerpen aan een huis trof ik aan in Wateringen en Stompwijk. Ik ben wel nieuwsgierig of deze kranen zo bedoeld zijn of dat het een foutje is veroorzaakt door het verkeerd doorgeven van de afmetingen bij het bestellen van een buitenkraan (meters in plaats van centimeters). Enfin, de huizen hebben geen jaartal, dus ze zijn niet opgenomen in mijn collectie van huizen met jaartallen er op.

 

4. Hoe worden de cijfers van de jaartallen op de huizen weergegeven?

De jaartallen worden, een paar uitzonderingen daargelaten, altijd weergegeven met Arabische of Romeinse cijfers. Persoonlijk hou ik niet zo van Romeinse cijfers. Je moet altijd gaan rekenen om het jaartal te weten te komen. Hierbij geldt M = 1000; D = 500; C = 100; L =50; X= 10; V= 5 en I=1. Daarbij gelden ook nog een aantal regels.

• De waarden van de losse symbolen worden bij elkaar opgeteld, behalve als een symbool met een lagere waarde direct vóór een symbool met een hogere waarde staat. In dat laatste geval wordt de lagere waarde ervan afgetrokken. Neem XC; de lagere waarde X staat voor de C en moet dus van de C worden afgetrokken: XC = 100 – 10 = 90; Nog een voorbeeld: IV = 5 -1 = 4.
• De duizendtallen, de honderdtallen, de tientallen en de overige eenheden worden van groot naar klein achter elkaar gezet. Indien aanwezig in een getal, dus eerst de M, dan de D, dan de C enzovoorts. Wel kan bij de volgorderegel de voorgaande regel worden toegepast. 1964 is dus MCMLXIV.
• Het zelfde symbool wordt hooguit drie keer achter elkaar gebruikt. Dus 9 is niet VIIII maar IX.
• De ‘halve’ symbolen D, L en V komen maar maximaal één keer in een getal voor. Dus 10 is niet VV maar X.
• De symbolen D, L en V worden niet gebruikt als aftrekfactor in een getal. Dus 45 is niet VL maar XLV; 950 is niet LM maar 950 = CML.
• Van een symbool wordt hooguit één symbool afgetrokken, niet twee symbolen of meer, dus 80 is niet XXC maar 80= LXXX.
• Men trekt alleen een symbool af van een symbool waarvan de waarde maximaal vijf of tien keer zo hoog is. Dus 49 is niet IL maar 49 = XLIX (40+9)

Nu de praktijk, als eerst een simpel voorbeeldje van het gebruik van Romeinse cijfers, eentje uit de tijd van de oude Romeinen zelf, zie hier een poort in het Colosseum in Rome die toegang geeft tot vak Lll.

“Waar zitten we? In vak LII, dat is vak 52. Oh kijk, ik zie het daar al staan”.

Dat was  vrij simpel. Hier een wat ingewikkelder voorbeeld: een gevelsteen met het jaartal 1732 in Romeinse cijfers op een huis in Den Haag.

Enig rekenwerk leert dat het huis uit M+D+C+C+X+X+X+1+1 = 1000 + 500 +100 +100 +10 +10 +10 +1+1 =1732 stamt. Een heel rekenwerk dus.

Het kan echter nog een graadje erger. Meestal wordt bij de Romeinse cijfers voor het getal 1000 het Romeinse cijfer ‘M’ en voor 500 de ‘D’ gebruikt, maar af en toe zie je ook de andere veel minder gebruikte Romeinse notatie voor 1000 en 500 voorbij komen: CIƆ = M = 1000; en IƆ = D = 500. Zie bijvoorbeeld dit opgeknapte landhuis in Zoetermeer dat na het nodige gepuzzel oorspronkelijk uit 1677 blijkt te stammen: CIƆ + IƆ +C +L + X + X + V + I +I = 1000+500+100+50+10+10+5+1+1 = 1677.

De Romeinen kenden, net zoals andere oude volkeren, niet het getal 0. Dat symbool zult u dus nooit in een Romeins getal zien. Probeert een verkoper u deze klok als originele oude Romeinse klok te verkopen, weet dan dat hij probeert u op te lichten.

Tja, al dat gereken, geef mij maar gewoon een jaartal in Arabische cijfers zoals bij dit huis in Schiermonnikoog.

Gewoon simpel 1949. Je ziet het in één keer.

Tot slot van dit onderdeel, heel soms wordt “een Romeins jaartal” op een huis niet als een getal weergegeven maar in de vorm van een jaargedicht, ook wel chronogram genaamd, met daarin de Romeinse cijfers “verstopt”. Daarbij wordt ook nog eens gebruikt gemaakt van de letters U, W en Y.  De letter U moet je hierbij zien als een Romeinse V. De letter W geldt als een dubbele V en Y als een dubbele I. Alle ‘Romeinse cijfers’ die in één of meer versregels van het jaargedicht voorkomen – en die in het gedicht worden uitgelicht –  moeten dan bij elkaar worden opgeteld.

Een voorbeeld van zo’n jaargedicht dat staat op het stadhuis van Leiden.  Het gaat over het beleg van Leiden in 1574. (Gaat het jaartalvers over een bepaalde gebeurtenis, dan geeft het getal het jaartal aan waarin die gebeurtenis heeft plaatsgevonden.) In de tekst van het gedicht zit het jaartal 1574 verborgen. (‘Zo veel letters zo veel dagen‘ ) Zie hier het bord op het stadhuis met het chronogram.

Het gaat om de oranje letters in de tekst:

• “NAE  ZWARTE  HUNGER-NOOT
• GEBRACHT  HAD TOT DE DOOT
• BINA  EST  ZES-DVIZENT  MENSCHEN:
• ALS’T GOD  DEN  HEER  VERDROOT
• GAF HI  UNS  WEDER  BROOT
• ZO VEEL  WI  CUNSTEN  WENSCHEN”

Oftewel de hongersnood en de bevrijding  vond plaats in (de oranje cijfers opgeteld en de W en U vertaald naar Romeinse cijfers): V + V + V + C + I + V + I + M + C + L + V + I + V+ V + V + V + L + V + V + I + C + V + V + V + C = 1574.

Kijk, zo ben je wel even bezig om een jaartal te achterhalen.

Nog een modern voorbeeldje van een chronogram afkomstig uit de Wikipedia: een gedenkbord  dat in 1995 is bevestigd aan het Enkhuizer Almanak Museum. Op het bord staat het jaar 1995  ‘verstopt’, zijnde het jaar waarin toen werd gevierd dat 400 jaar eerder de allereerste Enkhuizer Almanak verscheen.

5. Wat voor een soort “huizen” zijn in de verzameling ‘Hollandse huizen met een jaartal’ opgenomen?

Aanvankelijk was ik plan om alleen woonhuizen met een jaartal er op in de verzameling op te nemen maar al snel realiseerde ik mij dat het hierdoor moeilijk zou worden om veel oude woonhuizen uit de zeventiende en achttiende eeuw te vinden met een jaartal er op. Heel veel woonhuizen uit die tijd bestaan namelijk niet meer. Voor mijn onderzoek naar het Tweede Straatje van Vermeer – zie elders op deze site – heb ik bijvoorbeeld een keer uitgebreid gekeken naar alle huizen in de Vlamingstraat in Delft uit de tijd van Vermeer. Van de 77 huizen die die in 1667 in de Vlamingstraat stonden, staat er vandaag de dag nog slechts één overeind. Alle andere huizen uit de straat zijn in de loop van de tijd afgebroken en vervangen door nieuwere huizen.

Vlamingstraat 77, het enige oorspronkelijke huis uit de zeventiende eeuw dat nog in de Vlamingstraat in Delft staat. Het heeft geen jaartal op de gevel, dus is het niet in de verzameling opgenomen.

Om te voorkomen dat ik te weinig oude huizen uit de 17e en 18e eeuw zou kunnen vinden, besloot ik om het begrip ‘huis’ uit te breiden tot ‘gebouw’ om wat meer oude “huizen” te kunnen vinden met een jaartal er op. Historische (overheids-)gebouwen worden namelijk veel minder vaak afgebroken dan gewone huizen. In plaats daarvan worden ze vaker gerestaureerd. Daarom treft u in het overzicht ook stads- en gemeentehuizen, scholen, boerderijen, stadspoorten, weeshuizen, hofjes, fabrieken, vuurtorens, watertorens, gemalen en molens aan. Mits – en dat is wel een essentiële voorwaarde – er moet wel een duidelijk zichtbaar een jaartal op deze gebouwen staan. Ook hanteer ik een zekere ondergrens: het moet wel ‘een gebouw’ zijn. Zo is deze waterpomp in Wassenaar, ondanks dat er een jaartal op staat (1866), niet in de collectie opgenomen.

Ook deze brug ‘Anno 2000’ in Terherne heeft daarom de collectie niet gehaald, niet echt een gebouw.

En dat geldt ook voor dit fietstunneltje uit 1982 onder het spoor bij Leidschendam.

En ook deze wateronderdoorgang uit 1938 bij Voorschoten moet het met een bescheiden rol in het overzicht doen – eigenlijk met helemaal geen rol. Het heeft overigens wel een mooi gesmede jaaraanduiding.

6. Hoe verloopt de speurtocht tot nu toe?

Tot nu toe is het vooral hapsnap werk. Toeval is de belangrijkste methode van mijn speurtocht, al heb ik ondertussen wel een gevoel ontwikkeld welke huizen een grotere kans hebben dat er een jaartal op staat. Zo staat er bijvoorbeeld haast nooit een jaartal op nieuwbouwhuizen. Pas na enige tijd trof ik er eentje aan in Stompwijk, een huis met het jaartal 2012 er op. Groot was mijn vreugde dan ook toen ik een paar weken later ook in Voorburg een nieuwbouwwoning zag met een jaartal er op. Bleek dat dit huis net zoals het huis in Stompwijk ook uit 2012 was. Die had ik al. Heb ik weer. (En een paar weken later zag ik opeens in Leidschendam ook nog een modern huis met een jaartal er op. Nu mag u drie keer raden welk jaar dat was. Inderdaad ook 2012.)

Drie keer een huis uit 2012. Van links naar rechts: Stompwijk, Voorburg en Leidschendam. Inmiddels is de “vloek van 2012” doorbroken. Op 10 juli 2023 zag ik in Zoeterwoude een moderne nieuwe boerderij met het jaartal 2020 er op staan. (En in augustus 2023 een flat in Eibergen met het jaartal 2013 er op en in september in Haarlem met het jaartal 2000 er op. Stap voor stap komen we er wel.)

Ik heb inmiddels wel een zekere vaardigheid ontwikkeld om jaartallen op huizen te spotten. Maar soms vergis ik mij, vooral als het een jaartal in Romeinse cijfers betreft. Zo fietste ik voorbij dit huis in Zoetermeer.

In een flits zag ik op het huis een gevelsteen met daarop in ieder geval een M, een C, een I en een L er op staan. Ha, een Romeins jaartal! Ik stopte en keerde om, maar toen ik er voor stond, zag ik pas dat er geen Romeins getal op de gevelsteen stond maar een een naam: ‘Machtilda’. Oeps foutje.

Ook bij dit gebouw in Den Haag ging ik de mist in.

M = 1000; D = 500; C = 100 maar wat is H nou voor een Romeins getal? Dat kende ik helemaal niet. Om het hoekje van het gebouw zag ik echter dat het hier niet om een jaartal ging maar om een afkorting. MDCH staat voor Medi Dental Centrum Haaglanden .

7. Waar trof ik tot nu toe vooral de gefotografeerde huizen aan?

Ik ben zoals gezegd begonnen op Schiermonnikoog met het fotograferen van de huizen met een jaartal. “Wat doe je nou?” zei mijn vrouw toen. Thuis gekomen heb ik vervolgens in de weken daarna af en toe wat fietstochten in de omgeving van Den Haag gemaakt en gekeken of ik onderweg huizen met een jaartal er op zag. Soms was mijn vrouw mee, soms niet. De allereerste keer dat ze mee was, riep ik opeens keihard “Stop!”.  Ik zag een huis met een jaartal. Mijn vrouw schrok zich wezenloos. Ze dacht dat er iets ernstigs aan de hand was. Ik kreeg toen ze hoorde dat ik een huis met een jaartal zag reuze op mijn kop van haar en mag sindsdien nooit meer onverwachts heel hard “Stop!” roepen als ik een huis met een jaartal zie.

Hoewel mijn vrouw nog steeds niet erg enthousiast over mijn fantastische plan is, fietst ze wel af en toe mee. Een mooi fietstochtje is nooit weg. Zo hebben we fietstochten van 30 km tot 50 km naar onder andere Voorschoten, Leiden, Oegstgeest, Katwijk, Noordwijk, Zoeterwoude, Delft, Rotterdam en Schiedam gemaakt om jaartallen te spotten (‘normale’ mensen spotten vogels e.d.). Zie hier zo’n rondje.

Ook ben ik  zonder mijn vrouw onder andere door Den Haag, Scheveningen en Wassenaar gefietst. Die laatste fietstocht was niet echt succesvol te noemen. Zie hier de door mij afgelegde route van mijn fietstocht door Wassenaar. Dat had wel wat efficiënter gekund.

Heen en weer fietsend heb ik toen zo’n dertig kilometer door het wat rijkere gedeelte van Wassenaar gefietst en wat leverde deze fietstocht mij op? Welgeteld één huis met een jaartal. Wel zag ik er heel veel huizen met namen er op. (Wie noemt zijn huis nou ‘Solo Mio’?) Maar jaartallen? Nee hoor. Het lijkt wel of de mensen in Wassenaar bewust geen jaartal op hun huis hebben staan, wellicht bang dat de buren zullen zeggen: “Zo, wat woon jij in een oud huis.” (Bij een andere gelegenheid trof ik in een ander deel van Wassenaar gelukkig nog wel wat huizen met een jaartal er op aan.)

Veel succesvollers waren de fietstochten door de oude stadsgedeelten van Delft en Leiden, waar je veel meer huizen met een jaartal er op ziet. Ook in het centrum van Den Haag, Voorburg en in Scheveningen zijn er de nodige huizen met een jaartal er op te vinden.

Inmiddels heb ik mijn blik verwijderd. In augustus 2023 fietsten mijn vrouw en ik de LF4, dat is de langeafstandsfietsroute van Den Haag naar Enschede (en dan met de trein weer terug). Je kan de route uiteraard ook in omgekeerde richting fietsen, maar zo hadden we de wind mee en ik ben een veel betere wind-mee-fietser dan een wind-tegen-fietser. Mijn vrouw noemde dat weekje fietsen overigens vakantie. Het zal wel.

Onderweg zag ik af en toe huizen met een jaartal er op en uiteraard  heb ik die als een echte onderzoeker gefotografeerd, wat mij flink wat gebouwen met jaartallen uit andere regio’s opleverde.

Ook hebben we inmiddels in de omgeving van Gouda, Rotterdam, Delfshaven en Schiedam gefietst, wat ook de nodige jaartallen heeft opgeleverd. Ook ben ik een keertje naar Haarlem geweest. Gouda en Haarlem bleken nog veel huizen uit de zestiende en zeventiende eeuw te bezitten. Enfin, de speurtocht gaat door.

8. “Dubbele” jaartallen

Al snel deed zich een “probleem” voor: dubbele jaartallen. Daarmee bedoel ik dat ik huizen tegen kwam met jaartallen er op die ik al eerder ergens had gezien en gefotografeerd. Zo zijn huizen die bij elkaar in de buurt staan vaak in dezelfde tijd gebouwd. Zo heb je in het centrum van Den Haag veel huizen uit de periode 1890 – 1910. Dan zie je al snel huizen met hetzelfde jaartal erop. Daar heb ik niks aan, want het is de bedoeling om van elk jaar maar één huis op te nemen. Zie hier bijvoorbeeld vijf verschillende gebouwen uit Den Haag (2x,) Leiden, Stompwijk en Leidschendam, allemaal uit 1885.

De keuze is reuze. In dit geval heb ik het huisje bij de sluizen van Leidschendam (rechtsonder) als ‘vertegenwoordiger’ voor 1885 in de verzameling opgenomen. Dit omdat ik dit gebouw het interessants vond. Uiteraard is het een subjectieve keuze.

Nog een voorbeeld van ‘dubbele jaartallen’ met vier verschillende soorten gebouwen allemaal uit 1882.

Linksboven de Passage in Den Haag, daarnaast een gemaal in Stompwijk, linksonder een pastoriewoning in Voorburg, rechtsonder een herenhuis in Scheveningen, allen uit 1882. Gekozen heb ik in dit geval voor de pastoriewoning in Voorburg.

Soms kwam ik totaal verschillende types tegen met het zelfde jaartal. Neem dit tweetal uit de zeventiende eeuw. Gebouwen uit die eeuw tref je niet zo vaak aan. Daarom is het natuurlijk jammer dat zowel het huis in Den Haag (waar nu een coffeeshop in zit) alsmede deze boerderij uit Essen, een gehucht bij Haren in Groningen, allebei uit 1683 stammen. Vanwege de combinatie ‘huis uit 1683’ en een moderne coffeeshop heb ik voor de coffeeshop gekozen.

Nog een voorbeeldje van gebouwen uit hetzelfde bouwjaar. Deze zijn allemaal uit 1896. Linksboven ziet u een bakkerij in Haarzuilens, daarnaast een winkel in Scheveningen; rechts een klassiek herenhuis in Den Haag en linksonder een oude smederij in Zweeloo, Ik heb in dit geval voor de smederij gekozen. Zo’n soort gebouw had ik nog niet.

Oké, tot slot nog een laatste voorbeeldje van deze keuzestress, in dit geval moest ik kiezen tussen klein en groot. Zie hier linksonder een een eenvoudig arbeidershuisje in Nootdorp uit 1931 (het is een nota bene een dubbelhuis, dus het gaat zelfs maar om de helft van het huis); rechts een grote boerderij met schuren in de buurt van Barchem,  eveneens uit 1931. In dit geval heb ik voor het arbeidershuisje gekozen.

Bij de keuzes die ik moest maken als ik huizen had met hetzelfde jaartal, heb ik rekening gehouden met mijn ‘wens’ om  niet alleen voldoende variëteit te krijgen in het type gebouwen – dus niet alleen herenhuizen – maar ook met mijn ‘wens’ om een zekere spreiding van de gebouwen over Nederland te krijgen.

9. Hoe ging het fotograferen?

Nou niet zo professioneel kan ik wel zeggen. Alle gebouwen heb ik gefotografeerd met mijn mobieltje. Dat is een simpel toestel van een paar jaar oud. Het zijn dus zeker niet de allerbeste foto’s, maar daar gaat het bij dit project niet om. (Bij één foto zag ik thuis dat de camera scherp had gesteld op het hek voor het huis en niet op het huis zelf, maar vooruit de foto toch opgenomen in afwachting van een foto van een ander huis uit het zelfde jaar.)

Soms gaat er ook wel eens wat mis doordat ik af en toe gedwongen ben om tegen de zon in te fotograferen. Of doordat er net iemand voorbij fietst. Of doordat die twee dingen tegelijk gebeuren, zoals op deze foto van een huis uit 1648 in Koudekerke aan den Rijn te zien valt.

Op zich vind ik deze foto met de dame op de fiets gevangen in zonnestralen wel mooi, maar voor de duidelijkheid heb ik in het overzicht maar een foto geplaatst van het huis , waarop het huis wat beter te zien is.

Dus let u niet te veel op de kwaliteit van de foto’s noch op de compositie. Zie mij hier in actie op het platteland in de buurt van Vorden in Gelderland.

En hier ben ik bezig in de stad, in dit geval in Delfshaven bij Rotterdam.

Uw fotograaf en zijn lieftallige assistente (mijn vrouw) zijn hierboven te zien inde weerspiegeling in het onderste raam van het huis. En als we het toch over weerspiegelingen hebben: Schiedam; beneden in de ramen van dit huis uit 1770 kunt u ook uw verslaggever en zijn ongeduldig wachtende vrouw zien.

En vooruit nog een weerspiegeling van de steun en toeverlaat; deze keer in een raam in een huis uit 1560 in Gouda. (Ik had al een foto van een huis uit 1560 en het is zonde om dit huis ook niet ergens te laten zien. 1560 is het oudste jaar dat ik “dubbel” heb.)

Bij typisch toeristische gebouwen zoals stadspoorten, molens en vuurtorens kan je op je gemak fotograferen, maar bij particuliere huizen met een jaartal er op doe je dit toch niet zo snel. Dat voelt een beetje ongemakkelijk. Dan neem ik lang niet altijd uitgebreid de tijd om een foto te nemen. Oké, voor dit wetenschappelijk onderzoek moet het, maar het is toch een beetje ‘raar’ en gênant om een particulier huis te fotograferen. “Waarom fotografeert u mijn huis?” “Nou, omdat er een jaartal op staat.” Ga dat maar eens uitleggen.

Voordat ik een particulier huis met een jaartal er op fotografeer, kijk ik daarom altijd eerst even of ik niet toevallig iemand in het huis of in de tuin zie staan. Stel je staat bij een huis, je kijkt om je heen en je ziet opeens dit gezin in de tuin staan die naar je staan te kijken.

Dan sta je toch niet op je gemak een foto van hun huis te maken. In dit geval hoefde ik dat gelukkig niet te doen, omdat op hun huis geen jaartal stond. Als ik iemand in het huis of in de tuin zag, dan liet ik het huis in zo’n geval maar aan mij voorbij gaan.

Enfin, na een tijdje bedacht ik ook nog een trucje. Als er omstanders op straat liepen terwijl ik wilde fotograferen, deed ik net alsof ik een selfie maakte. Ik hield mijn mobieltje op enige  afstand van mijn gezicht en trok vervolgens een grijnzend gezicht alsof ik een selfie maakte. In werkelijkheid nam ik een foto van het huis met het jaartal. Ik deed dit in de hoop dat een toevallige passant, die mij zo bezig zou zien, niet zou denken: “Is die man een voorverkenning voor een inbraak aan het doen. Laat ik de politie maar even bellen“, maar dat hij/zij in plaats daarvan zou denken: “Daar heb je weer zo’n idioot die een selfie maakt”.

10. Hoe ver zijn we nu?

Ik ben in juni 2023  met dit project begonnen en heb inmiddels 214 van de 480 jaren uit de periode 1543 – 2023 te pakken. Dat is 45% (Daarnaast ben ik ook nog 5 gebouwen van voor 1543 tegengekomen). Niet slecht vind ik, maar ik heb inmiddels wel het laaghangend fruit in de directe omgeving geplukt.

Het plan (“Als we wisten wat we deden, heette het geen onderzoek” – Albert Einstein) is om niet alleen huizen uit Schiermonnikoog en Zuid Holland mee te nemen, maar uit het hele land. Maar dat vraagt de nodige tijd,  toeval en  geluk. Zo was ik in juli 2023 een weekend in Terherne in Friesland. Ik besloot om aldaar ook even een rondje in de omgeving te fietsen op zoek naar huizen met jaartallen. Ik fietste van Terherne via Terkaple en Ter Weksel (oké, die laatste plaats bestaat niet; alleen bij Koot en Bie) terug naar Terherne. En wat leverde deze fietstocht mij op aan nieuwe huizen?  – althans als nieuw voor mijn collectie – niet één huis. Ik zag onderweg alleen drie huizen met een ‘eerste-steen’ bordje, een boerderij met reuze cijfers op het dak en een brug waarop stond ‘Anno 2000’. Maar nergens huizen of boerderijen met muurankers in de vorm van een jaartal. En dit terwijl sommige boerderijen daarom schreeuwen. Neem deze boerderij met een oud voorhuis die ik ergens daar onderweg zag staan.

Op het kleine voorhuis waren liefst elf muurankers aangebracht.

Je zou zeggen daarvan hadden ze er toch wel vier in de vorm van een cijfer kunnen doen, maar nee hoor, kostte blijkbaar te veel geld, zuinige Friezen. Oké, het kan natuurlijk ook zijn dat er wel een jaartal op de boerderij staat en dat de vier rechte muurankers boven de grote ramen het jaar 1111 weergeven. De boerderij zou in dat geval liefst 337 jaar ouder zijn dan het oudste gebouw dat ik tot nu toe aantrof  – een stadspoort in Delft uit 1448 – maar ik denk eerlijk gezegd niet dat die muurankers het jaar 1111 weergeven.

De eerder vermelde fietstocht in augustus 2023 dwars door Nederland (De LF4, de Langeaftandsfietstocht van Den Haag naar Enschede) leverde wel een twintigtal gebouwen met een jaartal op uit andere regio’s dan de regio Den Haag. (Zie hier het verslag van deze vakantie.)

Ik moet nog een kleine 250 huizen met een uniek jaartal op zien te sporen en te fotograferen. Ik heb hiervoor niet echt een planning gemaakt. Vooralsnog mik ik op 2030 als einddatum voor het project.  We hebben dus nog wel even te gaan. Ik maak me eerlijk gezegd niet zo druk over een tijdschema, immers zoals op deze boerderij staat: ‘Alles op z’n tijd’.

Ach, had ik dit alles maar een jaar eerder bedacht. Vorig jaar hebben mijn vrouw en ik twee weken  lang een rondje door heel Nederland gefietst. We zijn toen ongetwijfeld langs heel veel huizen met een jaartal er op gekomen. Terugkijkend naar die foto’s van die fietstocht zie ik dat ik bij toeval drie gebouwen met een jaartal er op heb gefotografeerd – gelijk opgenomen in de collectie –  maar we zullen ongetwijfeld langs veel meer huizen met een jaartal er op zijn gefietst. Maar ja, niet gefotografeerd dus. (Zie hier het verslag van deze vakantie.)

Enfin, ziet u ergens in de loop van de tijd een dubieus om zich heen kijkend mannetje voorbij fietsen die naar uw huis zit te kijken, weet dan dat ik het ben.

Hieronder vindt u het overzicht van de huizen met jaartallen die inmiddels zijn vastgelegd op een foto. De huizen met jaartallen staan gesorteerd op de volgorde van de jaartallen op de huizen. Voor elk huis staat aangeven: het jaartal, de plaats waar het huis staat, een foto van het huis waar het jaartal op te zien is en wanneer de foto is genomen. (Als u op een foto klikt, dan krijgt u een grotere foto van het huis te zien. U kunt daarna weer terug keren naar de pagina door op het <- tekentje linksboven naast het webpagina-adres te klikken.)

Om een tijdsbeeld te geven van het jaar waarin de huizen zijn gebouwd worden bij elk jaar ook een aantal opmerkelijke gebeurtenissen vermeld die dat jaar in Nederland plaats vonden of met Nederland te maken hadden, zodat u een beeld kan krijgen van de geschiedenis van Holland in huizen en jaren.

Het aantal verschillende jaren per periode waarvan al een huis met een jaartal er op  is vastgelegd bedraagt momenteel per periode:

• Periode voor 1543 : 5 stuks
• Periode 1543 – 1600:  9 stuks
• Periode 1600 – 1700: 48 stuks
• Periode 1700 – 1800: 44 stuks
• Periode 1800 – 1900: 51 stuks
• Periode 1900 – 2000: 51 stuks
• Periode 2001 – heden: 6 stuks
• Totaal: 214 stuks

De begeleidende teksten met nutteloze kennis over datgene dat in het jaar van de bouw van de huizen in Nederland plaats heeft gevonden of met Nederland te maken heeft, zijn grotendeels bijgewerkt over de periode 1448 t/m 1900 (uiteraard alleen nog maar voor de jaren waarvan ik al een foto heb van een gebouw). Bij “nieuw gevonden” jaren uit die periode moet die tekst soms nog worden geschreven. Daar staat dan vermeld “volgt nog”. Die teksten komen hopelijk binnenkort. De begeleidende teksten bij de foto’s van gebouwen na 1900 volgen misschien later wel eens. Pfff, wat een werk allemaal. Vraag niet hoe het kan, maar profiteer ervan.

Enfin, als u zich een keer een jaar wilt vervelen, zie hier de gebouwen uit die jaren en wat er in die jaren gebeurde.

11. De periode voor 1543

1448: Delft; foto genomen op 30 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1448?

• In de Noordelijke Nederlanden wonen in 1448 ongeveer 900.000 mensen. Dat is zo’n beetje de helft van het aantal mensen dat in de Zuidelijke Nederlanden woont. Het economisch zwaartepunt van de Lage Landen ligt dan ook in de Zuidelijke Nederlanden. De drie belangrijkste gewesten zijn Henegouwen, Oost- en West-Vlaanderen. Brugge is de belangrijkste handels- en havenstad van noordwest Europa. Het telt zo’n 40 à 50.000 inwoners. Andere grotere steden zijn Brussel, Gent met haar textielverwerking en Antwerpen, die elk tussen de 30.000 en 60.000 inwoners hebben. Ze zijn daarmee een stuk groter dan de steden in de Noordelijke Nederlanden.
• In de Noordelijke Nederland is Utrecht met zo’n 15.000 à 20.000 inwoners de stad met de meeste inwoners. Leiden heeft ook meer dan 10.000 inwoners. Maar een stad als Amsterdam telt in 1448 naar schatting slechts zo’n vijfduizend inwoners. Dordrecht is belangrijkste handelsstad van de Noordelijke Nederlanden. Het heeft zo’n 10.000 inwoners. De rijke kooplieden wonen er aan de haven in grote stenen huizen met wijnkelders en opslagzolders. De arbeiders zoals wevers, leerbewerkers en schoenmakers wonen elders in de stad in kleine huizen.
• In de Lage Landen is iedereen katholiek. Er is maar één (christelijk) geloof.
• Op 22 mei  benoemt hertog Filips de Goede van Bourgondië zijn raadsheer Jan III van Lannoy tot stadhouder van Holland, Zeeland en Friesland. Van Lannoy is de eerste persoon in de Lage Landen met de titel ‘Stadhouder’. Hij geldt bij afwezigheid van Filips de Goede als diens plaatsvervanger.
• In Kampen wordt een  houten brug, de ‘Lange Brugge’, over de IJssel gebouwd.  Het is de eerste keer dat er ergens in Nederland een vaste verbinding over de Rijn of IJssel wordt aangelegd. De brug is “290 passen lang” en 3,5 meter breed. De brug verbindt de dorpen aan de overkant van de IJssel met de stad Kampen. Deventer protesteert bij het Hanzeverbond tegen de aanleg door mede-hanzestad Kampen, dit omdat de brug een vrije doorvaart verhindert, maar Kampen trekt zich van het protest niets aan. In september komt de brug gereed. Aan de stadskant ligt een brugopening waar schepen, na het betalen van een tol, doorheen kunnen varen.  Drie jaar later raakt de brug door kruiend ijs ernstig beschadigd. (In Zutphen wordt er in 1478 een brug over de IJssel aangelegd; in Deventer in 1483, maar in Zwolle pas in 1864; een spoorbrug; de zuinige Zwollenaren weigeren om mee te betalen aan een gecombineerde trein- en verkeersbrug. Daarom duurt het tot 1930 voordat er ook bij Zwolle een verkeersbrug over de IJssel komt. Tot dan moeten de Zwollenaren zich behelpen met een veerpont om er te kunnen oversteken.)
• Vanaf juli begint er een lange periode van droogte. Deze loopt door tot ver in de herfst.
• Rogier van der Weyden – hij en Jan van Eijk gelden als de belangrijkste schilders van de 15e eeuw in de Lage Landen –  voltooit in 1448 zijn schilderij ‘De geboorte van Jezus.’ Het werk, olieverf op paneel, hangt tegenwoordig in de ‘Gemäldegalerie der Staatlichen Museen’ in Berlijn. Van der Weyden schildert vooral religieuze werken en portretten zoals die van Filips de Goede en zijn tegenganger Karel de Stoute.
• Op 21 december overlijdt Johannes van Neck, geestelijke en staatsman, op 68-jarige leeftijd. Nu zegt die naam u (en mij ook) helemaal niets, maar gezien zijn achternaam vind ik het toch een beetje triest nieuws.

1506: Gouda; foto genomen op 26 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1506?

• Op 15 februari wordt in Schloss Stolberg Juliana van Stolberg geboren. In 1523 trouwt ze met graaf Filips II van Hanau-Münzenberg. Met hem krijgt ze vijf kinderen. Na zijn overlijden in 1529 hertrouwt ze in 1531 met de dan 54-jarige Willem de Rijke, graaf van Nassau-Dillenburg. Samen met hem krijgt ze nog eens twaalf kinderen, waarvan Willem van Oranje, geboren in 1533 de oudste is.
• Tijdens de afwezigheid van Philips de Schone, hij is naar Spanje afgereisd, verovert op 22 februari Karel van Gelre, de hertog van Gelre en ook graaf van Zutphen, samen met diens beruchte veldheer Maarten van Rossem, de plaats Wageningen op de Habsburgers .
• Edzard I, de graaf van het Duitse Oost-Friesland, wordt op 1 mei door de stad Groningen benoemd tot “Heer van Groningen”. Acht jaar later zullen ze hem inruilen voor de dan 14-jarige Karel V.
• Karel V wordt op 26 september na het plotselinge overlijden van zijn vader, Filips de Schone, vorst van de Nederlandse gebieden.  Zijn grootvader, Maximiliaan I van Oostenrijk wordt officieel de regent van de zesjarige vorst, maar het regentschap wordt uitgeoefend door Maximiliaans dochter, Margaretha van Oostenrijk, die in 1507 met instemming van de Hollandse gewesten tot landvoogdes wordt benoemd.
• De Kruiningenpolder wordt in opdracht van de Heer Jan van Kruiningen bedijkt. De dijk zal later vaak doorbreken, voor het eerst al in 1511.

1519: Gouda; foto genomen op 26 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1519?

• In Breda wordt op 5 februari René van Chalon geboren. Hij is de zoon van graaf Hendrik III van Nassau-Breda en Claudia van Chalon. Via zijn vader erft hij de titels Graaf van Nassau en Vianden en Heer van Breda en de Lek. In 1530 erft hij op 11-jarige leeftijd via zijn moederskant van de kinderloos gestorven Filibert van Chalon ook het vorstendom Orange (Oranje) in de Franse Provence, plus nog een aantal bezittingen in Bourgondië en de Dauphiné. Door het bezit van het prinsdom Orange is René van Chalon de eerste Nassau die zich prins van Oranje mag noemen. In 1540 wordt hij stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. Drie jaar later wordt hij ook stadhouder van Gelre en Zutphen. René van Chalon overlijdt op 18 juli 1544 op 25-jarige leeftijd tijdens het beleg van Saint-Dizier. Zijn bezittingen en titels laat hij na aan zijn neef Willem van Nassau, de latere ‘Vader des Vaderlands’, die voortaan als Willem van Oranje-Nassau door het leven gaat. Dankzij René van Chalon heet de Nederlandse koninklijke familie ‘van Oranje-Nassau’. Ook de wapenspreuk ‘Je maintiendrai’ (Ik zal handhaven) hebben we aan hem te danken.
• Op 23 juli 1519 gaat door een grote stadsbrand een groot deel van de stad Purmerend in vlammen op. Van de 210 huizen ontsnappen er maar zo’n 60 à 70 stuk aan de brand. Slot Purmersteijn blijft wel bespaard, dit in tegenstelling tot de stadsmuren die zodanig beschadigd raken dat ze worden afgebroken.
• De dan 19-jarige Karel V, sinds 1515 Heer der Nederlanden, en sinds 1516 ook Koning van Spanje, wordt in 1519 na de dood van zijn grootvader keizer Maximiliaan I gekozen als de  nieuwe Rooms-Duitse keizer.

1520: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1520?

• In Haarlem  komt met de voltooiing van de kerktoren onder leiding van bouwmeester (de vroegere benaming voor een architect) Jacob Symonszoon van Edam de ‘Grote of St.-Bavo kerk’ – zie de foto boven – gereed. De bouw van een eerder ontwerp voor de kerktoren van een andere bouwmeester moet in 1514 worden gestaakt. Halverwege de bouw van de toren blijkt namelijk dat de vier kruispijlers het gewicht van de stenen toren niet kunnen dragen. Daarop wordt de al half afgebouwde toren tussen 1514 en 1517 weer afgebroken.

De wel voltooide toren van Van Edam met op de wijzerplaat het jaartal 1520

• Karel V, Heer der Nederlanden en Koning van Spanje, is in 1519 gekozen als de nieuwe Rooms-Duits keizer. In 1520 reist hij vanuit Spanje af naar Aken om daar gekroond te worden en zijn keizerrijk te besturen. Hij benoemt de Nederlandse kardinaal Adriaan Floriszoon Boeyens tot zijn regent in Spanje. Ze kennen elkaar vanuit Vlaanderen. Vanaf 1507 is Boeyens – hij is dan nog maar priester – één van de tutoren van de jonge Karel V. De in Gent geboren Karel wordt in Mechelen grootgebracht aan het Hof van zijn tante Margaretha van Oostenrijk, toentertijd de landvoogdes van de Nederlanden.  Als Karel V in 1516 koning van Spanje wordt, vraagt hij Boeyens om hem naar Spanje te vergezellen. Daar wordt Boeyens al snel benoemd tot bisschop  – even later ook tot kardinaal – om in 1520 degene te worden die namens Karel V als regent Spanje moet besturen.
• Het regentschap van Boeyens is geen succes. De Spaanse steden, wensen niet door een Nederlander te worden bestuurd en komen al snel in opstand. Aan het einde van 1520 vervangt Karel V hem als regent door twee Spanjaarden. In 1522 zal Boeyens verrassend – hij is een compromiskandidaat; hij is zelfs niet eens aanwezig bij het Conclaaf waar de nieuwe Paus wordt gekozen –  na de elfde  stemronde worden gekozen als Paus. Hij neemt de naam Adrianus VI aan. Het pausschap van de enige Nederlandse paus zal slechts 1,5 jaar duren. Pas 456 jaar later zal er in 1978 met de verkiezing van de Pool Karol Józef Wojtyla weer een niet-Italiaan tot Paus worden gekozen.
• Op 28 oktober overlijdt in Sneek Pier Gerlofs Donia, beter bekend als Grote Pier. Grutte Pier zoals de Friezen hem noemen is in 1515 een boer te Kimswerd als tijdens zijn afwezigheid een groep Saksische huurlingen in dienst van het Habsburgse gezag het dorp binnen valt en het plundert, waarbij onder andere de vrouw van Donia wordt gedood. Grote Pier – volgens de overlevering is hij 2,08 meter groot, ongelooflijk sterk en hanteert hij een groot zwaard – begint daarop een opstand tegen de Habsburgers, Saksen en Hollanders, waarbij hij wordt gesteund door de Hertog van Gelre. Hij formeert een kapervloot die op de Zuiderzee die Hollandse handelsschepen overvalt. De gevangen genomen bemanning wordt daarbij overboord gegooid. Ook overvallen de troepen van zijn Friese rebellenleger plaatsen in het noorden van Holland zoals Alkmaar.  Op het hoogtepunt telt zijn rebellenleger, dat de Arumer Zwarte Hoop wordt genoemd, zo’n 4.000 man.
• In 1520 ontstaat er een openlijk conflict tussen de rivaliserende steden Kampen en Zwolle. Het heeft te maken heeft met tolheffingen over de IJssel en het Zwarte Water. Er breken ongeregeldheden uit tussen de twee steden die na moeizame onderhandelingen tot een einde komen. Tijdens deze onderhandelingen kiest Zwolle er opeens voor om de Utrechtse bisschop Filips van Bour­gondië, die namens zijn neef Karel V de lands­heer van Zwolle is, als Landsheer in te wisselen voor Karel van Egmond, de hertog van Gelre en die een grote tegenstrever van Karel V is. Omdat de Zwollenaren eerder met hun vingers in de lucht trouw hebben gezworen aan de bisschop noemen de Kampenaren de Zwollenaren sindsdien blauwvingers.

1540: Gouda; foto genomen op 26 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1540?

• Het jaar 1540 is vermoedelijk het warmste jaar van de afgelopen duizend jaar. Het jaar zal bekend komen te staan als het grote zonnejaar. Maandenlang heerst er in West-Europa een Middellandse Zee klimaat. Vanaf februari zal het zo goed als negen maanden lang droog zijn met dagenlang zonnig onbewolkt weer. Vooral van april tot en met juli is het extreem warm. Alleen op 28 juli regent het flink.
• De gevolgen zijn groot. De Seine bij Parijs valt droog en ook de Rijn staat beneden Keulen zo goed als droog. Er is nauwelijks scheepvaart meer mogelijk, watermolens kunnen niet draaien, drinkwater wordt een probleem, koeien sterven van de dorst en er is vaak ook geen water om  de vele branden te blussen die her en der ontstaan. Er is sprake van een muizenplaag en er breken ziektes uit. Appels en peren verdrogen aan de takken, maar de graanoogst is wel goed, vooral van haver. Eind augustus wordt het koren al geoogst en is de wijnoogst achter de rug. Veel mensen lopen een zonnesteek op en bezwijken aan de hitte.
• In 1537 heeft landvoogdes Maria van Hongarije de Nederlandse gewesten een belasting opgelegd om de oorlog van haar broer Karel V in Italië te financieren. Alle gewesten betalen aanvankelijk deze belastingen, maar in 1639 besluit de stad Gent deze belasting niet meer te betalen en breekt er de zogeheten Gentse Opstand uit. Als Karel V in Madrid hiervan hoort, besluit hij met een leger naar Gent te trekken.  Op 14 februari 1640 trekt hij vergezeld van een leger van zo’n 5000 man zonder enige weerstand de stad binnen. De angstige opstandige bestuurders van de stad ontvangen hem met eer en hopen er met een waarschuwing van af te komen, maar dat is niet de bestraffing die Karel V in gedachte heeft voor de revolte.
• Na een proces laat hij op 17 maart de  de kopstukken van de Gentse  opstand onthoofden. Hun lichamen worden op wielen gebonden en hun hoofden op spietsen buiten de poort geplaatst. Op 3 mei verplicht hij een grote groep Gentenaars waaronder edellieden, stadsambtenaars en bekende poorters blootsvoets voor hem te lopen, gekleed in een zwarte tabbaard. De stoet wordt gesloten door 50 gewone Gentenaren met een strop rond hun nek. Sindsdien worden Gentenaren stroppendragers genoemd.
• Na het bedwingen van de Gentse Opstand reist Karel V door naar Amsterdam. Hij heeft er een meerdaags bezoek gepland, maar als hij op 13 augustus in de stad arriveert, stinkt het er in de stad gigantisch – de grachten met dierlijk afval zijn drooggevallen –  en zijn de hygiënische omstandigheden er zo slecht (er is nauwelijks drinkbaar water voorhanden) dat hij na één dag de stad al weer verlaat. Hij zal er nooit meer terugkomen.

1542: Gouda; foto genomen op 26 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1542?

• Op 12 juli 1542 verklaart de Franse koning Frans I de oorlog aan de Habsburgse keizer Karel V. Hertog Willem van Kleef en Gulik steunt zijn bondgenoot en stuurt Maarten van Rossum met de Gelderse legers via Leuven en Antwerpen naar Gent.
  De Deense koning Christiaan III sluit zich aan bij de oorlogsverklaring van Frans I aan Karel V. Hij sluit de Sont af voor de Nederlanders waardoor de handel ernstig belemmerd wordt, ook stuurt hij een vloot van veertig schepen naar de Hollandse en Zeeuwse kusten die daar de handel hinderen en de visserij verstoren. Frans I valt zelf onder meer Luxemburg en Artesië aan, een gebied in Noord-Frankrijk. Aanvalsplan
• Spionnen van Maria van Hongarije, landvoogdes van de Habsburgse Nederlanden, krijgen het aanvalsplan van Maarten van Rossum in handen. De landvoogdes stuurt daarop direct versterkingen naar de Maas om de Gelderse troepen daar tegen te houden. Dit zorgt voor extra tijdswinst voor Antwerpen, de stad wordt vHet beleg van Antwerpen
  Op 25 juli eist Maarten van Rossum Antwerpen op voor de koningen van Frankrijk en Denemarken. Het stadsbestuur van Antwerpen stelt echter dat zij alleen keizer Karel als vorst erkennen. Maarten van Rossum beschouwen zij als ‘roverhoofdman’. Van Rossum rekende op hulp vanuit de stad maar deze hulp bleef uit. Na drie dagen breekt Van Rossum het beleg op, zonder succes.ersterkt en krijgt extra verdedigingstroepen.
• Volgt nog

12. De periode tussen 1543 en 1600

1560: Katwijk aan de Rijn; foto genomen op 10 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1560?

• Het jaar 1560 staat in het teken van de reformatie met de opkomst van het calvinisme, waartegen de katholieke kerk fel van leer tegen trekt. In 1560 ontstaan in Vlaanderen en Brabant de eerste ondergrondse protestantse gemeenten.
• Op 26 januari 1560 vaardigt koning Philips II een verbod uit op kamerspelen, komedies, liedjes, refreinen en balladen die kerk en godsdienst als onderwerp hebben. “Ons is ter kennis gebracht dat in de Landen van Herwaarts en Derwaarts Over – Met ‘Herwaarts worden de Zuidelijke Nederlanden aangeduid; met ‘Derwaarst Over’ de Noordelijke Nederland – zowel door onze eigen onderdanen als door vreemde en buitenlandse personen die onze landen binnenkomen, diverse spelen van zinne of moraliteit, kamerspelen, esbattementen, rondelen, refreinen, balladen en dergelijke worden gemaakt, gecomponeerd en gespeeld, die dikwijls tot schandaal leiden. Men brengt er de Heilige Schrift, de goddelijke mysteriën en de instituties van onze moeder de Heilige Kerk in ter sprake, die soms slecht uitgelegd en toegepast worden. Men spreekt bovendien nadelig en smadelijk over sommige geestelijke personen en religieuzen. Het gewone volk wordt daardoor ontsticht, verleid en bedrogen, wat onverstandig, zeer bedreigend en schadelijk is voor de algemene welvaart.” 
• Op 7 augustus 1659 heeft Philips II zijn halfzuster Margaretha van Parma voor een periode van anderhalf jaar benoemd als Landvoogdes van de Nederlanden. Margaretha van Parma is het buitenechtelijk kind van Karel V en de Vlaamse Johanna van der Gheynst. Geboren in Oudenaarde, zo’n 30 km van Gent, brengt ze de eerste tien jaren van haar leven door in Brussel – daarna wordt ze in Italië opgevoed –  waardoor ze het voordeel heeft dat ze met de Hollanders in hun eigen taal kan communiceren. Ze houdt domicilie in Brussel.
• Als landvoogdes van de Nederlanden zit Margaretha van Parma – ze wordt bijgestaan door Antoon Perrenot, heer van Granvelle en de bisschop van Atrecht, die door haar broer als haar assistent is benoemd – tussen twee vuren in. Aan de ene kant heeft ze te maken met haar broer, de Spaanse koning, en met de bisschop van Atrecht, die beiden de strenge leer van het katholieke geloof voorstaan; aan de andere kant zijn daar de Nederlandse edelen, die godsdienstvrijheid voor het in opkomst zijnde Calvinisme voor het volk willen. Filips II staat een strenge vervolging van de Calvinisten voor, desnoods op straffe des doods. Margareta van Parma denkt daar milder over. Toch is Philips II blijkbaar tevreden over haar functioneren, want aan het einde van 1560 besluit hij haar te handhaven als Landvoogdes. (Als Philips II na de beeldenstorm van 1666 de Hertog van Parma naar de Nederlanden stuurt voor een strafexpeditie, besluit ze in 1567 af te treden en vertrekt ze naar Italië.)

1565: Den Haag; foto genomen op 26 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1565?

• Na een extreme winter – het levert veel mooie winterlandschappen van schilders op, maar het zorgt ook voor een mislukte graanoogst in de zomer- ontstaat er een tekort aan graan. De graanprijzen stijgen sterk, wat tot veel sociale onrust leidt.
• De stad Amsterdam groei dankzij de handel met de Oostzeelanden hard. Het telt in 1565 ongeveer 30.000 inwoners,  drie keer zoveel als vijftig jaar eerder. De stad omvat 5.500 huizen, 500 drinkhuizen en 20 kloosters. De meeste huizen hebben drie of vier verdiepingen. De hygiëne in de stad is niet erg groot. Vee wordt de stad ingebracht om er ter plekke geslacht te worden. Het slachtafval wordt in de grachten gegooid. De belangrijkste straten van de stad zijn de Warmoesstraat en de Nieuwendijk, waar de welgestelden kooplieden wonen in grote panden. De grachtengordel zal pas in de zeventiende eeuw het centrum van Amsterdam gaan vormen. De rijke kooplieden verhuren elders in de stad aan de minder goedbedeelden slecht onderhouden etages van woningen, vaak gevestigd in nauwe steegjes. In de binnentuinen bevinden zich beerputten met een ‘secreet’ of ‘gemak’ er omheen gebouwd. Hier doen de bewoners hun behoefte. De stad wordt omringd door een 6 meter hoge muur met bewaakte poorten die ’s avonds dicht gaan.
• In Noord-Holland wordt het Bergermeer, een ondiep meer met moerassen en eilandjes, drooggemalen. Na de droogmaling wordt het verkaveld. Maar omdat het land erg drassig blijft, hebben de boeren er weinig belangstelling voor. Daarom wordt na verloop van tijd het gebruik van de percelen, de ‘Loterijlanden’, elk jaar bij loting toegewezen aan arme boeren.
• Pieter Bruegel de Oude voltooit in 1565 in opdracht van Nicolaas Jonghelinck, een kapitaalkrachtige Antwerpenaar, een serie van zes schilderijen, getiteld ‘De twaalf maanden’. Elk schilderij geeft twee maanden van het jaar weer. Vijf van de zes schilderijen bestaan nog: ‘Sombere dag’ (februari-maart), ‘De terugkeer van de kudde’ (oktober-november) en ‘Jagers in de sneeuw’ (december-januari) hangen in het Kunsthistorisch Museum te Wenen, ‘De hooitijd’ (juni-juli) bevindt zich in het Paleis Lobkowicz in Praag. ‘De korenoogst’ (augustus-september) is te zien in het Metropolitan Museum of Art in New York. Het schilderij dat de lentemaanden weergeeft is vermist.
• In december wordt ‘Het Verbond der Edelen’, aangevoerd door Hendrik van Brederode en de graven Floris van Culemborg en Lodewijk van Nassau, een jongere broer van Willem van Oranje, opgericht. In april 1566 zullen ze de landvoogdes Margaretha van Parma een smeekschrift overhandigen waarin gevraagd wordt om de Inquisitie op te heffen en verzachting van de plakkaten tegen ketterij.

1570: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1570?

• Volgt nog

1574: Leiden; foto genomen op 20 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1574?

• Het jaar 1574  is een beslissend jaar in de opstand van de Nederlanden tegen het Spaanse gezag. Veel steden die aanvankelijk meededen aan de opstand zijn na de brute veldtocht van Don Frederik, de zoon van de hertog van Alva, weer in Spaanse handen. Na het uitmoorden van een groot deel van de bevolking van steden die zich pas na een beleg overgaven, zoals Mechelen, Zutphen en Naarden, hebben de meeste steden in de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden zich zonder te vechten overgegeven aan de Spanjaarden. Ook Amsterdam, dat zich niet bij de opslag had aangesloten, erkent het Spaanse gezag.  Er resteren in 1574 nog slechts twee gebieden waar de opstandelingen het voor het zeggen hebben: delen van Holland,  waarbij Holland door de Spanjaarden na de val van Haarlem in 1572 in twee delen is verdeeld, en delen van Zeeland.

De situatie in 1574. Oranje is het gebied dat wordt beheerst door de geuzen en de Staatse legers van de opstandelingen, geel is het gebied waar de Spanjaarden heersen, het lichtbruine gebied is de onafhankelijke prinsbisdomstaat Luik. Afbeelding ‘Stuntelaar zoals geplaatst op de Wikipedia.

• In Zeeland beheersen de Geuzen Walcheren. De steden Vlissingen, Veere en Arnemuiden hebben de kant van de opstandelingen gekozen. Middelburg blijft echter trouw aan de koning van Spanje en daarom belegeren de geuzen deze stad al vanaf april 1572. Eind 1573 is het voedseltekort in Middelburg zo groot dat honderden burgers en soldaten er een hongerdood sterven. De Spanjaarden besluiten in januari 1574 een poging te wagen om de stad te ontzetten en sturen twee vloten naar Walcheren. Vanuit Antwerpen vertrekken 30 grote schepen en vanuit Bergen op Zoom nog zo’n 75 kleinere boten. Ook de vloot van de geuzen is in overleg met Willem van Oranje, die zich op dat moment in Zeeland bevindt, in twee delen gesplitst. De Westerschelde wordt bewaakt door 40 schepen; zo’n 70 schepen zijn belast met de verdediging van de route langs de Oosterschelde. Bij  Reimerswaal op de Oosterschelde vindt er een grote zeeslag plaats tussen de Spaanse vloot en de vloot van de geuzen. Het wordt een grote overwinning voor de geuzen. Bij de slag verliezen de geuzen twee schepen en tellen zo’n 300 doden en gewonden, waaronder admiraal Boisot die een oog kwijt raakt. De Spanjaarden verliezen 15 schepen en tellen meer dan 1000 doden, waaronder hun bevelhebber De Glimes. Ze trekken zich daarop terug. In februari geeft Middelburg zich over en hebben de geuzen de controle over heel Walcheren.
• Rest volgt nog

1585: Delft; foto genomen op 30 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1585?

• Op verschillende plaatsen wordt hevig gevochten tussen de Spaanse en Staatse (Hollandse) legers. De strijd gaat vooral om het bezit van de vestingsteden die de gebieden rondom de steden controleren. De vestingsteden zijn met hun hoge muren en hun buiten de stadsmuren liggende schansen (dat zijn grote verdedigingswerken, meestal gemaakt van afgegraven aarde) goed te verdedigen. Echte veldslagen op open terrein komen weinig voor.
• Op 17 augustus verovert de hertog van Parma na een beleg van 14 maanden Antwerpen. Hij forceert hiermee een scheiding van de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. Voorafgaand aan de val vinden er zware gevechten plaats bij de Kouwensteinsedijk, waarbij een Staatse (Hollandse) vloot, die onder leiding staat van graaf Hohenlohe en Filips van Marnix (de vermoedelijke schrijver van het Wilhelmus) tot twee keer toe probeert het beleg te doorbreken. De eerste keer op 7 mei lukt dit niet, omdat door een misverstand de troepen uit het belegerde Antwerpen niet komen opdagen om de vloot te helpen. (Vermoedelijk een gevalletje van “Oh, was dat vandaag?”) De tweede poging op 26 mei mislukt doordat graaf Hohenlohe en Filips van Marnix te vroeg in triomf het slagveld verlaten, omdat zij denken de slag al gewonnen te hebben. Ze hebben een verlate groep Spanjaarden over het hoofd gezien die later arriveert op het slagveld. Aan beide kanten komen bij deze twee veldslagen zo’n duizend soldaten om het leven.
• Na de val van Antwerpen verlaten liefst 60.000 van de 100.000 inwoners de stad. Velen trekken naar de Noordelijke Nederlanden. Ook sluiten de Noordelijke Nederlanden (de Staatse troepen) in Zeeland de toegang tot de Schelde af voor grote handelsschepen naar Antwerpen, waarmee er een einde komt aan de positie van Antwerpen als haven- en handelsstad. Ze laten alleen kleine schepen door die voedsel e.d. naar Antwerpen mogen brengen.  Wie daar niet zo rouwig om is, is Amsterdam. Het scheelt een concurrerende havenstad.
• In oktober veroveren bij IJsseloord na een week vechten de Staatse legers  een strategische gelegen schans bij de splitsing van de Rijn en de IJssel. De Staatse troepen, zo’n 2.000 man sterk – het zijn vooral Engelse en Duitse huursoldaten – worden aangevoerd door graaf Adolf van Nieuwenaer, stadhouder van Gelre en Zutphen, Utrecht en Overijssel. Aanvankelijk lijdt hij er de nodige verliezen, maar nadat hij de hulp krijgt van drie Staatse schepen die de schans vanaf het water met hun kanonnen beschieten, geven de Spanjaarden zich over. (In 1589 komt graaf Adolf in Arnhem om het leven als een nieuw geschut dat hij aan het uittesten is ontploft.)

De situatie in 1585. Oranje is het gebied beheerst door de Staatse legers van de Zeven Provinciën, Geel is het gebied waar de Spanjaarden heersen, de geel gearceerde gebieden zijn de gebieden die door de Spanjaarden heroverd zijn op de Staatse troepen en het lichtbruine gebied is de onafhankelijke prinsbisdomstaat Luik. Afbeelding ‘Nederlandse Leeuw’ zoals geplaatst op de Wikipedia.

• Engeland en de gezamenlijke Zeven Provinciën sluiten in augustus het Verdrag van Nonsuch. Koningin Elizabeth belooft troepen te sturen ter ondersteuning van de opstand van de Nederlanden tegen Spanje. In ruil daarvoor krijgt zij de steden Vlissingen, Den Briel en Oostende in onderpand. In december steekt Robert Dudley, de graaf van Leicester, “in het geheim” met 6.000 man de Noordzee over. Hij wordt door de Staten-Generaal aangesteld als militair leider. (Zijn optreden zal  een fiasco worden. Onder zijn leiding gaan de steden Zutphen (1586) en Deventer (1587) verloren. Johan van Oldenbarnevelt, de landsadvocaat, haalt de gewesten over om Dudley daarna het bevel over het leger te ontnemen. In 1587 verlaat  de graaf van Leicester gedwongen de Nederlanden.)
• Maurits van Oranje wordt op 1 november benoemd tot stadhouder van Holland en Zeeland. Twee weken later wordt hij achttien jaar. Hij is de opvolger van zijn een jaar eerder vermoorde vader Willem van Oranje. Na het vertrek van de graaf van Leicester wordt prins Maurits aangesteld als de nieuwe legeraanvoerder en krijgt hij het bevel over alle Staatse troepen.
• De Friese stadhouder Willem Lodewijk sticht op 29 juli  te Franeker een universiteit, bedoeld voor calvinistische predikanten.

1586: Leiden; foto genomen op 20 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1586?

• Volgt nog

1586: Leiden; foto genomen op 20 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1587?

• Volgt nog

1591: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1591?

• Volgt nog

1593: Leiden; foto genomen op 2 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1593?

• De vestingstad Geertruidenberg wordt na een beleg van drie maanden door de Staatse troepen onder leiding van prins Maurits veroverd. Geertruidenberg was al eerder (in 1573) op de Spanjaarden veroverd maar in 1589 weer verloren gegaan. De verovering van 1589 kostte de Spanjaarden toen alleen maar geld, geen munitie. De stad werd dat jaar verdedigd door een ingehuurd garnizoen Engelse soldaten. Als de Spaanse troepen voor de stad verschijnen, vragen de Engelsen een bedrag van 15 maanden soldij aan de Spanjaarden en behoud van de voorrechten van de inwoners van de stad. In ruil daarvoor zullen ze de stad zonder te vechten verlaten. De Spanjaarden gaan rekenen en komen tot de conclusie dat een beleg meer geld gaat kosten om hun eigen huursoldaten te betalen en gaan op het aanbod in, aldus komt de opmerkelijke ‘Bergverkooperij‘ uit 1589 tot stand.
• De belegering van Geertruidenburg in 1593 is een technisch hoogstandje. Gedwongen door de draagwijdte van het geschut op de stadsmuren van de stad verschanst Maurits, nadat hij de buitenstellingen heeft veroverd, zijn 20.000 man tellende troepen in een grote cirkel om de stad heen en gaat de stad uithongeren. Het moerassig gebied om de stad heen wordt met hulp van een compleet irrigatiesysteem van grachten, afwateringskanalen, watermolens en sluizen drooggelegd, zodat Maurits de stad niet alleen kan omsingelen, maar waardoor hij ook verdedigende stellingen met hoge wallen en diepe grachten kan bouwen om eventuele aanvallen van Spaanse hulptroepen af te slaan. Vervolgens wacht hij af totdat de uitgehongerde stad zich overgeeft.
• Een toegesneld Spaans garnizoen van 13.000 huursoldaten onder leiding van graaf van Mansfeld, de bevelhebber van het Spaanse leger in Vlaanderen, wil de strijd aangaan maar kan de goed verdedigbare stellingen van Maurits niet zonder grote verliezen aanvallen. Van Mansfeld vraagt per koerier waarom Maurits zijn stellingen niet verlaat en met hem elders de strijd op het open veld aangaat. Het antwoord dat Van Mansfeld bij terugkomst van de koerier te horen krijgt, luidt: “Zijne excellentie van Nassau is nog zeer jong en zou graag een oud krijgsman worden zoals u bent Excellentie.” Na drie maanden beleg geeft de uitgehongerde stad zich over. In totaal kost de verovering Maurits 300 doden, 400 gewonden en 4300 kanonskogels.
• Carolus Clusius arriveert in Leiden. Hij wordt er niet alleen benoemd als hoogleraar maar ook als de prefect van de Hortus Botanicus Leiden, waar hij naar verluidt de eerste (uit Turkije meegenomen) tulp in Nederland poot. Ook introduceert Clusius de aardappel in Nederland die hij meeneemt vanuit de keizerlijke tuinen in Wenen. De oorspronkelijk uit Zuid-Amerika overgekomen aardappel geldt op dat moment als een botanische curiositeit met geneeskrachtige eigenschappen.
• Tijdens een zeer zware storm bij Texel zinken op kerstavond en kerstnacht veertig van de 140 aldaar ankerende schepen, 500 zeelieden verdrinken. De ankerplaats ‘de Rede van Texel ‘loopt van Den Helder naar Terschelling. Schepen wachten er soms weken totdat de wind en het getij er gunstig genoeg zijn om uit te varen. Tijdens de storm zijn de rukwinden zó hevig dat veel schepen losslaan van hun anker. De schepen rammen tegen elkaar aan, masten breken af en bemanningsleden slaan overboord.
• De geschatte schade bedraagt zo’n half miljoen gulden, maar niet alle schade komt voor rekening van de eigenaren van de schepen. Een deel van de schepen is namelijk verzekerd bij enkele zeer vermogende  Amsterdamse kooplieden. Eén van hen, Roemer Visscher, moet in april 1594 geld uitkeren aan de verzekernemers van het in 1593 vergane schip ‘Het Hartshooft’. Hij noemt zijn dochter die omstreeks dezelfde tijd wordt geboren daarom Tesselschade. Roemer Visscher houdt naar verluidt erg van al of niet gepaste naamgrapjes.
• Cornelis Corneliszoon van Uitgeest krijgt een octrooi voor zijn uitvinding van de zaagmolen. Door middel van het toepassen van een krukas in een windmolen wordt een draaiende beweging omgezet in een op- en neergaande beweging. Het versnelt het zagen van een boom in planken aanmerkelijk. Corneliszoon, ook wel Krelis Lootjes genoemd, wordt in zijn octrooi voor de houtzaagmolen overigens omschreven als een “schamel huisman”.

1597: Leiden; foto genomen op 2 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1597?

• Prins Maurits onderneemt in de herfst een veldtocht in het oosten van het land. Hij verovert onder andere Grol, Oldenzaal en zonder zelfs maar te vechten Enschede. Dat laatste klinkt alsof de Spaanse bezetters van Enschede geen zin in vechten hebben – en dat zal ook wel zo geweest zijn – want Enschede telt in die tijd nog geen 1000 inwoners en heeft in tegenstelling tot Oldenzaal, wat in die tijd de belangrijkste stad van Twente is, geen stadsmuren. Ook in Ootmarsum gaat het makkelijk. Er worden 3 kogels afgeschoten, waarna de stad zich overgeeft.
• Een combinatie van springvloed en een noordwesterstorm zorgt er voor dat Waterland bij Amsterdam onder water stroomt.
• In Brussel wordt het dienstmeisje Anna van den Hove levend begraven omdat ze doopsgezind is en weigert het katholieke geloof te aanvaarden. Ze is het laatste slachtoffer van de Inquisitie in de Nederlanden.
• Op 1 november keert Jacob van Heemskerk samen met elf anderen terug in Amsterdam. Ze maken deel uit van de in 1596 vertrokken expeditie van Willem Barentsz om een noordelijke doorvaart naar het Verre Oosten te vinden. Ze raken echter vast in het pakijs en moeten overwinteren op Nova Zembla en bouwen daar ‘Het Behouden Huys’. In het voorjaar van 1597 vertrekken de mannen per sloep naar het schiereiland Kola, waar ze worden opgepikt door een Nederlands handelsschip. Slechts twaalf van de oorspronkelijke zeventien man overleven de mislukte expeditie. Een half jaar later vertrekt Van Heemskerk weer naar Oost-Indië. Deze keer via de ‘normale route’. Deze expeditie staat onder leiding van Wybrand van Warwijck en Jacob Cornelisz. van Neck (naar verluidt één van de beste Nederlandse zeevaarders).

1598: Leiden; foto genomen op 2 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1598?

• De Staten-Generaal besluit om de legers in te krimpen. Dit vanwege de hoog opgelopen schulden (de kosten van huursoldaten) die zijn ontstaan na de veldtocht van 1597. Een en ander zeer tegen de zin in van Prins Maurits en de Raad van State. De Spanjaarden die met een leger van 25.000 man optrekken heroveren daarop diverse steden in het oosten van het land.
• Uit de haven van Rotterdam vertrekken de schepen ‘De Liefde’, ‘De Hoop’, ‘De Blijde Boodschap’, ‘De Geloof en ‘De Trouw’ op een reis naar de Oost-Indië. In totaal zullen in 1598 28 grote schepen naar Oost-Indië vertrekken. ‘De Liefde’ zal uiteindelijk in 1600 als eerste Nederlandse schip Japan bereiken.
• Piet Hein geraakt samen met zijn vader in Spaanse gevangenschap en wordt galeislaaf op de vloot van de Italiaan Ambrogio Spinola, die in dienst van de Spanjaarden vaart. Vier jaar later komt Piet Hein vrij bij een gevangenenruil. (Hij behoort tot een groep Hollandse soldaten die worden geruild tegen een groep Spanjaarden die gevangen zijn genomen tijdens de Slag om Nieuwpoort in 1600.)
• Op 1 mei vertrekt een vloot van acht schepen onder leiding van Wybrand van Warwijck en Jacob Cornelisz. van Neck richting Indië. Nadat ze Kaap de Goede Hoop hebben gerond, geraken ze in een storm. Een deel van de vloot, het deel dat onder leiding staat van de alom gerespecteerde en sympathieke Van Neck, belandt bij Madagaskar, het andere deel belandt bij een onbewoond eiland dat ze naar prins Maurits Mauritanië noemen – de Arabieren en de Portugezen zijn er overigens al eerder geland maar hebben het eiland daarna links dan wel rechts laten liggen. Op het eiland treffen ze een onbekend dier aan, een soort kalkoen maar dan een maatje groter. Evenals de kalkoen hebben de dieren te kleine vleugels om te kunnen vliegen. Ze laten zich dan ook makkelijk vangen. De bemanning stopt een paar beesten in de kookpot, maar erg lekker smaken ze niet. Het vlees is taai. Ze noemen de beesten daarom walgvogels. Tegenwoordig kennen we de dieren onder de naam dodo. Een eeuw later zijn ze uitgestorven.
• De schepen vervolgen hun reis en op 26 november arriveren ze bij Bantam, een havenstad  op Java. Zes van de acht schepen van de vloot keren in januari onder leiding van Van Neck – wie anders – terug naar Holland. Aan boord hebben ze 600.000 pond peper, 250.000 pond kruidnagels, 20.000 pond muskaatnoten en 200 pond foelie aan boord. De verkoop hiervan levert de investeerders van de expeditie het vijfvoudige van hun inleg op. Wybrand van Warwijck en de overige twee schepen blijven nog in Oost-Indië en keren pas een jaar later terug. In een gepubliceerd reisverslag uit 1601 – ‘Het Tweede Boeck’ – staat een afbeelding van de dodo, de oudst bekende tekening van het beest, gemaakt doorJoris Joostensz Laerle. Bij de tekening staat geschreven: “Dezen voghel die is soo groot als een swaen, gaven hem den naem Walchvoghel want toen wy de leckere Duifkens ende ander clein ghevoghelte ghenoech vinghen toen taelden wy niet meer naar desen voghel.”

13.  De periode 1600 – 1700

1602: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1602?

• Volgt nog

1603: Gouda; foto genomen op 26 september2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1603?

• Volgt nog

1605: Katwijk; foto genomen op 11 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1605?

• Er vinden in Brabant allerlei veldslagen plaats tussen de Spaanse en de Hollandse troepen. Zo verovert Prins Maurits met een groot leger het kasteel van Wouw. Na een belegering van vijf dagen geven de 85 verdedigers zich over. De overmacht is te groot. Op hun beurt proberen de Spaanse troepen tot twee keer toe Bergen op Zoom te veroveren, maar beide keren mislukt dit.  Over de mislukte aanvallen op Bergen op Zoom wordt een geuzenlied geschreven met de titel ‘Merck toch hoe sterck’.  Het blijft eeuwenlang populair en wordt drie eeuwen later opgenomen in de liedbundel ‘Kun je nog zingen, zing dan mee’, die in 1906 voor het eerst verschijnt. Steven Spielberg gebruikt het lied in zijn serie ‘Band of Brothers’ uit 2001. In de aflevering waarin de geallieerden Eindhoven binnentrekken, wordt het lied luidkeels gezongen door de inwoners van de stad.
• In het oosten van het land hebben de Spanjaarden meer succes. Ze hebben er een grote overmacht. Oldenzaal wordt door zo’n 15.000 soldaten in Spaanse dienst belegerd. De 500 verdedigers van de vesting geven zich na de eerste kanonschoten direct over.
• Echt goed gaat het ook elders niet met Holland op het slagveld. De spanningen tussen Johan van Oldenbarnevelt en Prins Maurits nemen steeds meer toe. Nadat Oostende na een beleg van drie jaar in 1604 in Spaanse handen is gevallen, wil Van Oldenbarnevelt dat Maurits met zijn troepen naar Vlaanderen gaat. Maurits wil echter liever de strijd met de Spanjaarden in de Noordelijke Nederlanden aan gaan. Het is echter de Staten-Generaal die de tienduizenden huursoldaten van Maurits betaalt  – er vechten duizenden Schotten, Engelsen en Duitsers mee in zijn legers; aan de Spaanse kant vechten ook veel buitenlanders, waaronder veel Italiaanse huursoldaten – en wie betaalt die bepaalt. Met de nodige tegenzin besluit Maurits de Staten-Generaal hun zin te geven en onderneemt met zijn leger een poging om Antwerpen terug te veroveren. Het wordt een fiasco. Samen met Ernest van Nassau vaart Maurits met een Staatse legermacht aan boord van zo’n 200 schepen over de Schelde naar Antwerpen. Vlak voor Antwerpen worden ze van beide oevers af hevig met kanonnen beschoten. Ernest van Nassau landt op de ene oever bij Blokkersdijk, Maurits op de andere oever bij Oosterweel. De strijd verloopt rampzalig voor de Staatse troepen. Zo’n 500 man sneuvelen en al snel hijsen Ernest van Nassau en Maurits de zeilen weer en varen terug. Wie overigens die 500 doden veel vindt, moet eens kijken naar het totaal aantal slachtoffers van de drie jaar durende belegering van Oostende van 1601 tot 1604. Aan de Spaanse kant sneuvelen in die periode tijdens de strijd om Oostende naar schatting zo’n 45.000 man, aan de Staatse kant zo’n 52.000 huursoldaten. Oostende is daarmee waarschijnlijk het strijdtoneel met de meeste doden van de hele Tachtigjarige Oorlog.
• Bij Ochten in de Betuwe breekt de Waaldijk door. Het zal niet de laatste keer zijn dat dit hier gebeurt. De dijk bij Ochten is eeuwenlang een zwak punt  Zelfs in 1995 dreigde de dijk hier nog door te breken. Het hele dorp werd bij die gelegenheid geëvacueerd.
• In ’s Heerenberg wordt Mechteld ten Ham van hekserij beschuldigd. Ze wordt in het water gegooid. Als ze niet naar de bodem zakt en verdrinkt, maar er in slaagt om zich drijvende te houden, wordt dit als bewijs gezien dat ze een heks is. Ze wordt daarop in het openbaar verbrand.

1606: Delft; foto genomen op 26 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1606?

• Ook dit jaar vinden er meerdere veldslagen plaats tussen de Spanjaarden en de Staatse troepen. Zo veroveren de Spanjaarden het Gelderse Bredevoort om deze plaats een week later weer te verliezen. De Spaanse verrassingsaanval op Sluis mislukt vanwege een defecte klok. De Spanjaarden willen de stad op het zelfde moment van twee kanten aan vallen: via de Oostpoort en via de zuidkant. Ze hebben afgesproken om op beide plaatsen de aanval in te zetten op het moment als de klok in de Belforttoren van Sluis een bepaald uur slaat. De klok slaat echter niet en de Spanjaarden denken aan verraad. De soldaten aan de Oostpoort vallen op een gegeven moment nog wel aan maar die aan de zuidkant niet. De aanval bij de Oostpoort wordt afgeslagen. De reden dat de klok niet slaat, is echter geen verraad, maar komt omdat de klokkensteller Jantje van Sluis op de kermis  te veel gedronken heeft om de klok te kunnen stellen. Zijn zoon en neef besluiten daarom om de klok voor hem te stellen, maar trekken te hard aan het touw waardoor dit te strak komt staan en de klok niet slaat. Jantje van Sluis geldt tegenwoordig als de held van Sluis.
• Aan het boord van zijn schip ‘De Duyfken’ “ontdekt” de Nederlandse ontdekkingsreiziger Willem Jansz het nieuwe continent Australië.
• Op 15 juli wordt in Leiden Rembrandt van Rijn geboren. Zijn vader is molenaar en bezit twee molens in Leiden.
• Als op 6 oktober viceadmiraal Reinier Claeszen ziet dat zijn vloot na een zeeslag van twee dagen voor de kust van Portugal de strijd met een Spaanse vloot verliest, kiest hij er voor om in plaats van zich over te geven zijn (lek geschoten) schip op te blazen. Hij werpt een brandende lont in een kruitvat, waarop het schip met zestig man aan boord de lucht in vliegt. Een voorbeeld dat Jan van Speijk in 1831 zal navolgen.

1607: Leiden; foto genomen op 2 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1607?

• Tijdens de Slag bij Gibraltar verrast een Nederlandse vloot van 26 schepen onder leiding van admiraal Jacob van Heemskerck op 25 april de Spaanse schepen die in de haven van Gibraltar liggen. De Spanjaarden verliezen hun gehele vloot van 21 schepen. Ook sneuvelt de bevelhebber aan Spaanse kant Álvarez de Avilés. Wie ook sneuvelt is Jacob van Heemskerck, de man die Nova Zembla overleefde en dodo’s zag op Mauritanië. Een kanonskogel (het tweede schot dat het Spaanse vlaggenschip ‘San Augustino’ afvuurt) schiet het linkerbeen van de in volle wapenrusting op het dek staande admiraal eraf. Hij krijgt een grafmonument in de Oude Kerk in Amsterdam. Volgens oud gebruik wordt zijn wapenrusting boven het graf gehangen. Het linker dijstuk van het harnas dat is verbrijzeld door de kanonskogel ontbreekt.

• Michiel Adriaenszoon de Ruyter, de latere Nederlands admiraal en zeeheld, wordt in Vlissingen geboren.
• In 1607 beginnen onderhandelingen met de Spanjaarden over een vrede. Vooral in de gebieden waar de voorgaande jaren het meeste is gevochten zoals Groningen, Overijssel en Gelre is de roep om vrede het grootst. In april 1607 wordt een staakt-het-vuren overeen gekomen.
• De vredesonderhandelingen lopen echter vertraging op omdat koning Philips III door wil vechten, maar als de Spaanse bevelhebber Spinola hem duidelijk maakt dat hij dan elke maand 300.000 escudo’s (oftewel 750.000 Hollandse guldens) nodig heeft om zijn huursoldaten te betalen – Philips III heeft dat geld niet – geeft hij in oktober toestemming om verder te onderhandelen.
• Erg vlot gaan de onderhandelingen niet. Ook landen als Engeland, Frankrijk en enkele Duitse vorsten bemoeien zich er mee. In 1608 gaan de onderhandeling verder. Tot een vredesverdrag komt het niet, maar de partijen spreken wel een twaalfjarig bestand af dat in 1609 zal ingaan.
• De 22-jarige schilder Hendrick Avercamp verhuist naar Kampen. Hij zal daar veel beroemde winterlandschappen schilderen.
• De Staten van Holland geven opdracht om het Beemstermeer droog te malen. Een dijk van 38 kilometer lengte wordt om het meer aangelegd en daar omheen een ringvaart. Onder toezicht van Jan Adriaenszoon Leeghwater – what’s in a name – pompen vervolgens 43 windmolens het meer leeg.

1608: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1608?

• Volgt nog

1609: Gouda; foto genomen op 26 september2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1609?

• Volgt nog

1610: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1610?

• Volgt nog

1611: Leiden; foto genomen op 20 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1611?

• Volgt nog

1612: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1612?

• Volgt nog

1613: Rijswijk; foto genomen op 6 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1613?

• In Amsterdam wordt begonnen met het graven van de drie hoofdgrachten: de Herengracht, de Keizersgracht en de Prinsengracht.
• In Roermond vinden de beruchte Heksenprocessen plaats. De eerste vrouw die van hekserij wordt beschuldigd is Tryntjen van Zittaert. Ze wordt samen met haar dochtertje opgebracht. Het 12-jarige meisje “tovert” tijdens het spelen met andere kinderen munten uit haar mond. Dit wordt door een lid van de magistratuur gezien, die daarop haar en haar moeder gevangen laat nemen en hen betiteld van hekserij. De moeder wordt gemarteld en bekent dat ze 51 mensen, waaronder 41 kinderen, ‘dood heeft getoverd’. Ook geeft ze de namen van andere heksen. Ook deze worden vervolgd en gemarteld. Er worden steeds meer heksen ‘ontdekt’. Een maand lang worden er in Roermond elke dag twee heksen verbrand. De heksenjacht in Roermond zal tot november 1614 duren. In totaal worden zo’n 70 vrouwen als heks verbrand.
• In Leiden volgt de 22-jarige Willebrord Snel van Royen – hij zal bekend worden onder zijn Latijnse naam Snellius – zijn overleden vader op als hoogleraar Wiskunde aan de Universiteit van Leiden. Snellius zal er een groot aantal wetenschappelijke werken publiceren. Hij is onder andere bekend door de wet van Snellius, een natuurwet uit de optica die aangeeft hoe lichtstralen gebroken worden op de overgang van het ene medium naar het andere medium. Soms zit hij ook wel eens mis. Zo is Snellius geen aanhanger van Copernicus’ heliocentrisch systeem, maar blijft hij vasthouden aan een systeem met de Aarde als middelpunt van het heelal.

1615: Delft; foto genomen op 30 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1615?

• Omdat veel Joden, die in Portugal bloot staan aan vervolging, naar Holland vluchten, krijgt de Delftse jurist Hugo de Groot van de Staten van Holland en West-Friesland de opdracht een reglement te ontwerpen, waarin de rechten en plichten van de nieuwkomers worden vastgelegd. Volgens De Groot zijn volkeren die weigeren om vreemdelingen toe te laten in zijn ogen ‘barbaars en onnatuurlijk’.
• De VOC bezit in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden  het monopolie op de reeds bekende zeeroutes naar Azië. Hierdoor is het voor Nederlandse rederijen verboden om buiten VOC-verband per schip naar Azië te varen. De koopman Isaäc le Maire,  één van de oprichters van de Vereenigde Oostindische Compagnie, is met ruzie bij de VOC vertrokken en wil een eigen route naar Azië vinden. Zijn zoon Jacob le Maire en schipper Willem Cornelisz Schouten vertrekken op 14 juni 1615 met de schepen ‘Eendracht’ en ‘Hoorn’ om een westelijke route om Zuid- Amerika heen naar Indië te vinden.
• In Groenlo (Grol) begint  Willem Neerfeldt een brouwerij. Er wordt voor het eerst Grolsch bier gebrouwen.
• In opdracht van de Staten van Groningen en Drenthe stellen in maart de landmeters Pieter de la Haye en Pieter Sems de grens vast tussen beide provinciën. Groningen accepteert de uitkomst niet, omdat Ter Apel daarin Drents wordt. In december komt de uit Groningen afkomstige Pieter Sems met een nieuwe landmeting aan. Nu blijkt Ter Apel in Groningen te liggen. Ditmaal accepteert Drenthe de uitkomst niet.

1616: Den Haag; foto genomen op 12 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1616?

• Op 1 januari breken de dijken bij het IJ op drie plaatsen door en loopt Waterland onder water. Eerder is dit ook al geschied in 1610. (Ook in 1621 en 1625 zullen de dijken er door breken.)
• Borculo en Lichtenvoorde die beiden onder het gezag staan van het vorstbisdom Münster worden door het  Staatse (Hollandse) leger belegerd, veroverd en vervolgens toegevoegd aan het Graafschap Zutphen.
• Willem Cornelisz Schouten en Jacob Le Maire zijn bij Kaap Hoorn aangekomen – die dan nog niet zo heet – en varen er om heen. Ze vernoemen de kaap naar de stad Hoorn, de geboorteplaats van Schouten. Uiteindelijk bereiken ze Batavia waar ze direct door Jan Pieterszoon Coen gevangen worden gezet en vervolgens (via de “standaard” route) naar Nederland worden teruggestuurd. Hij gelooft niet dat ze een route om Zuid-Amerika hebben gevaren.
• Op het Binnenhof wordt Jan van Wely, een Amsterdamse juwelier die sierraden komt verkopen aan Prins Maurits door diens kamerheer en een adelborst van de lijfwacht beroofd en vermoord. Dat vermoorden kost nogal wat moeite. Eerst wordt Van Wely in het hoofd geschoten. Als hij dan nog niet dood blijkt te zijn, wordt hij met een mes gestoken, om vervolgens als hij nog steeds blijkt te leven gewurgd te worden. De daders worden gearresteerd, gemarteld en daarna geradbraakt. Het vonnis wordt voltrokken op het Groene Zoodje net buiten het Binnenhof.

1619: Utrecht; foto genomen op 21 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1619?

• In mei begint het proces tegen Johan van Oldenbarneveldt (de raadpensionaris van de Staten van Holland), Gilles van Leedenberch (de raadpensionaris van de Staten van Utrecht), Rombout Hogerbeets (de raadspensionaris van Leiden) en de rechtsgeleerde Hugo de Groot. Ze zijn een half jaar eerder nadat de ‘strijd’  tussen Johan van Oldenbarneveldt en prins Maurits steeds verder escaleerde gearresteerd. Van Oldenbarneveldt en Van Leedenberch worden vanwege ‘landsverraad’ ter dood veroordeeld. Hogerbeets en Hugo de Groot krijgen een levenslange gevangenisstraf, uit te zitten op Slot Loevestein.
• Op 13 mei wordt Van Oldenbarneveldt op het Binnenhof onthoofd. Zo’n 3000 man komen kijken. Vanaf het schavot spreekt hij de menigte toe: “Mannen, gelooft niet dat ik een landverrader ben, ik heb oprecht en vroom gehandeld, als een goede patriot, en zo zal ik sterven.” Zijn allerlaatste woorden zijn: “Maak het kort, maak het kort.” Veelal wordt gezegd dat dit tot de beul was gericht, maar hij zei het waarschijnlijk tegen zijn knecht, Jan Francken, die vlak voor de executie afscheid van hem kwam nemen. Van Oldenbarneveldt wordt bijgezet in het familiegraf van zijn schoonzoon Cornelis van der Mijle, gelegen in de grafkelder van de graven van Holland onder de Hofkapel aan het Binnenhof.
• Het vonnis en de onthoofding van Van Oldenbarneveldt levert prins Maurits veel kritiek op, onder andere van Louise de Coligny (de weduwe van Willem van Oranje en stiefmoeder van prins Maurits). Ook Vondel hekelt het besluit en schrijft twee protestgedichten. Het levert hem een boete op van 300 gulden.
• Voor Gilles van Leedenberch is het vonnis een postume veroordeling. Hij heeft al eerder zelfmoord gepleegd. Toch wordt zijn vonnis “voltrokken”. Zijn doodskist met  zijn lichaam wordt aan een galg opgehangen. Later wordt hij bijgezet in de kapel van Slot Zuylen bij Utrecht.
• In Brussel ontwerpt op verzoek van het stadsbestuur de beeldhouwer Hiëronymus Duquesnoy de Oudere een beeld dat we vandaag kennen als ‘Manneke Pis’. Het wordt geplaatst op de hoek van de Stoof- en de Eikstraat. Daar stond vermoedelijk al in de veertiende eeuw een fontein met een plassend mannetje. Zo bestaat er een archiefstuk uit 1452, dat de woorden ‘daer dmenneken pist’ gebruikte als plaatsaanduiding voor de straathoek. Hoe dat beeld er uit zag, is onbekend.
• Tijdens een reis naar Oost-Indië ontploft in het schip van Willem IJsbrantszoon Bontekoe uit Hoorn het aanwezige buskruit. Oorzaak is een brand. Er komen 117 scheepslieden om het leven. Bontekoe overleeft de ontploffing. Wel raakt hij gewond. Na een tocht van dertien dagen over zee bereiken twee sloepen met de overlevenden een eilandje in de buurt van Sumatra. In 1646 schrijft Bontekoe over deze tocht een boek in de vorm van een scheepsjournaal. (Zijn oorspronkelijke scheepsjournaal is bij de ontploffing verloren gegaan.) Het boek wordt wereldwijd vertaald en zal de inspiratie zijn voor het in 1924 verschenen beroemde jeugdboek ‘De scheepsjongens van Bontekoe’ van Johan Fabricius.

1620: Delft; foto genomen op 30 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1620?

• De Pilgrim Fathers, een groep Engelse puriteinen die zich in Leiden hebben gevestigd, vertrekken na een verblijf van elf jaar in Nederland vanuit Delfshaven naar Amerika.
• Cornelis Drebbel, een Nederlandse technicus en uitvinder, construeert een onderzeeboot. Bij een demonstratie vaart het exemplaar met twaalf mannen aan boord in drie uur tijd op dieptes variërend tussen vier en vijf meter onder het wateroppervlak van de Theems van de Tower in Londen naar Greenwich.
• De vernufteling – zo wordt in die tijd een ingenieur genoemd –  Simon Stevin overlijdt in 1620 op 72-jarige leeftijd. Simon Stevin is in 1585 de eerste wetenschapper die een heel boekwerk, getiteld ‘De Thiende’, publiceert over het gebruik van decimale cijfers achter de komma. Ook toont hij, eerder dan Galileo, samen met de vader van Hugo de Groot, door een valproef van de Nieuwe Kerk in Delft aan dat zware en lichte voorwerpen even snel vallen. Stevin publiceert veel wetenschappelijke boeken. In tegenstelling tot de meeste van zijn tijdgenoten schrijft Stevin zijn boeken niet in het Latijn maar in het Nederlands. Hij vindt het belangrijk dat het gewone volk, dat geen Latijn kent, ook kennis kan nemen van wetenschappelijke werken. Of zoals hij het zelf zegt: “Ommedat al de werelt gheen Latijn can.” Samen met Jan Cornets de Groot verbetert hij in opdracht van de stad Delft ook een systeem van watermolens dat het water uit de polders rondom Delft moet reguleren en dat ook de waterverplaatsingen ten behoeve van de Delftse brouwerijen moet verbeteren. Ook is hij bekend van de grote zeilwagen die hij voor Prins Maurits bouwt, waarmee deze in twee uur tijd met twintig man aan boord over het strand van Scheveningen naar Petten zeilt.
• Frederick de Vrij, de burgemeester van Amsterdam, gooit persoonlijk de Sinterklaaskraampjes op de Dam omver om een eind te maken aan de “paapse stoutigheden” in zijn stad.

1621: Delft; foto genomen op 22 augustus 2022

Wat gebeurt er in Nederland in 1621?

• Na het Twaalfjarig Bestand wordt de Tachtigjarige Oorlog tussen de Nederlanden en Spanje hervat en hernemen de vijandelijkheden. De Spanjaarden vallen, net zoals al eerder in 1606, tevergeefs de vestigingsstad Sluis aan.
• Jan Pieterszoon Coen richt als gouverneur-generaal van de  Verenigde Oost-Indische Compagnie (de VOC) een bloedbad op de Banda-eilanden aan. “Van de 15.000 bewoners zijn er nog maar 1.000 over. De rest is gedood, gevlucht of in slavernij afgevoerd naar Batavia. Allemaal om het monopolie op nootmuskaat voor de compagnie veilig te stellen.“, aldus het Nationaal Archief vandaag de dag.
• Hugo de Groot, die in 1619 na onenigheid met Prins Maurits vanwege ‘hoogverraad’ is veroordeeld tot een levenslange gevangenschap (‘ter eeuwige gevangenisse‘), ontsnapt in een boekenkist uit slot Loevestein. De rest van zijn leven brengt hij als banneling door in het buitenland en schrijft daar vele stukken. Zo zet hij in zijn werk ‘De iure belli ac pacis (‘Over het recht van oorlog en vrede’) de grondbeginselen van het volkenrecht uiteen.
• In september spoelt een springvloed een deel van de Velserdijk weg. Het water stroomt het land op tot aan Amsterdam.
• De West-Indische Compagnie (WIC) wordt opgericht. De onderneming krijgt van de Staten-Generaal het alleenrecht op kolonisatie, handel en kaapvaart in de gebieden rond de Atlantische Oceaan, waaronder Nieuw-Nederland in Noord Amerika, de kolonies in Zuid-Amerika en de kolonies in het Caribisch gebied.

1622: Gouda; foto genomen op 26 september2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1622?

• Volgt nog

1624: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1624?

• De in Spaanse dienst getreden graaf Hendrik van den Bergh valt samen met zesduizend soldaten de slechts door 30 man Staatse troepen verdedigde Schans IJsseloord bij Arnhem aan.  Na de verovering van de Schans trekt hij tijdens de zogeheten ‘Inval van de Veluwe’ plunderend  ‘het Kwartier van de Veluwe’ en ‘het Graafschap Zutphen’ binnen. Hij steekt onder ander de kastelen bij Spankeren en Brummen in brand en ook nog eens zestien huizen in Ede. Toegesnelde Staatse troepen sluiten bij Arnhem zijn toevoerwegen af, waardoor de voedseltoevoer naar het Spaanse leger stokt en Hendrik van den Bergh zich uiteindelijk moet terugtrekken.
• In augustus begint de in Spaanse dienst getreden Italiaan Ambrogio Spinola met het beleg van Breda. De stad zal in juni 1625 vallen.
• De pest breekt uit. Het is de tweede grote epidemie na die van 1604 -1605 tijdens de tachtigjarige oorlog. De ziekte kost aan duizenden mensen het leven. Zo sterft in steden als Amsterdam, Dordrecht en Groningen ongeveer 20% van de bevolking.
• In Haarlem breekt na prijsstijgingen een volksoproer uit.
• Bij Harmelen breekt een dijk in de Lek. Het gat wordt voorlopig provisorisch gedicht, maar door geldgebrek wordt het pas negen maanden later definitief gedicht.
• Het schip ‘Nieu Nederlandt’ van de West-Indische Compagnie, leg in mei aan bij wat nu het Governors Island heet, gelegen bij het huidige Manhattan in New York. Aan boord bevindt zich de eerste groep Hollandse kolonisten, zo’n dertig families sterk, voornamelijk afkomstig uit de Zuidelijke Nederlanden. Het zal het begin van het huidige New York zijn.
• In 1622 is een Hollandse vloot onder leiding van Cornelis Reijersen geland op het Chinese eiland Penghu en heeft daar een fort gebouwd. Twee jaar later vallen zo’n 10.000 Chinezen in jonken het door 850 man en 20 kanonnen verdedigde fort aan. De verdedigers en de Chinezen komen overeen dat de Hollanders zullen vertrekken. Ze mogen zich vestigen op Taiwan dat de Chinezen niet beschouwen als Chinees grondgebied. In augustus 1924 wordt het fort op Penghu afgebroken. Met een groot deel van het materiaal wordt vervolgens op Taiwan Fort Zeelandia gebouwd.
• Frans Hals schildert ‘De lachende cavalier’. Vincent van Gogh zou later aan zijn broer schrijven: “Wat is het een genot zo’n Frans Hals te zien, wat is ’t heel anders dan de schilderijen – er zijn er zóó veel – waar zorgvuldig alles op dezelfde wijze is gladgestreken.”

1625: Enkhuizen; foto genomen op 22 augustus 2022

Wat gebeurt er in Nederland in 1625?

• De Kamer Amsterdam van de West-Indische Compagnie (WIC) , geeft opdracht tot de bouw van een fort en tien bouwwerken op een eiland voor de Noord-Amerikaanse kust, het huidige Manhattan.
• De Spaanse troepen veroveren naar een beleg van ruim negen maanden Breda. Daarmee gaat de stad verloren die in 1590 dankzij ‘het turfschip van Breda’ door prins Maurits is veroverd. Tijdens het maanden durende beleg komen vele binnen- en buitenlandse “ramptoeristen” de langdurige belegering bekijken, waaronder prins Ladislaw Wasa, de latere Poolse koning. Twaalf jaar later zal Prins Frederik Hendrik de stad na een beleg van bijna drie maanden weer terugveroveren.
• Prins Maurits overlijdt op 57-jarige leeftijd. Hij wordt opgevolgd door zijn halfbroer, de 36-jarige Frederik Hendrik. Vanwege zijn succesvolle belegeringen zal deze de bijnaam ‘stedendwinger’ krijgen.
• Een Spaans-Portugese vloot herovert in het noordoosten van Brazilië de stad Salvador de Bahia op de WIC. Een jaar eerder is de stad in Hollandse handen gevallen. Na het verlies van de stad stichten de Nederlanders iets meer naar het noorden in 1630 een nieuwe kolonie, Nederlands-Brazilië.
• Door een stormvloed loopt de net drooggemalen Purmerpolder weer onder water en kan men opnieuw beginnen met het droogmalen.
• Op 25 november wordt de schilder Paulus Potter geboren. Ook Jan Steen wordt in 1625 geboren, onbekend is op welke dag.

1628: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1608?

• Volgt nog

1629: Delfshaven Rotterdam; foto genomen op 15 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1629?

• De eerste acht oorlogsjaren na het aflopen van het twaalfjarig bestand zijn niet goed verlopen voor de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Per saldo is het enige nieuwe grondgebied dat de republiek er in die tijd bij heeft gekregen de gebieden die ontstonden na inpolderingen. Daarentegen kennen de Spaanse troepen vooral in Brabant de nodige successen met als hoogtepunt de verovering van Breda in 1625.

Het groene gebied is het gebied dat de Spaanse troepen hebben veroverd na het twaalfjarige bestand. Het lichtbruine gebied is de onafhankelijke prinsbisdomstaat Luik. Afbeelding ‘Nederlandse Leeuw’ zoals geplaatst op de Wikipedia.

• In het voorjaar van 1629 kennen de Spanjaarden de nodige problemen. Mede door het verlies van de grote zilvervloot van 1628 (veroverd door de troepen van Piet Hein) en de kosten van de oorlogen die Spanje voert in de Nederlanden en in Italië – waar Spanje tijdens de zogeheten ‘Mantuaanse Successieoorlog’ in gevecht is met Frankrijk –  is de Spaanse schatkist zo goed als leeg. Spanje heeft daardoor minder geld in kas om grote aantallen soldaten in te huren. Frederik Hendrik stelt daarop de staten voor om ’s Hertogenbosch, de belangrijkste Brabantse stad in Spaanse handen, aan te vallen. Er wordt door de staten een oorlogskas van 1,7 miljoen gulden beschikbaar gesteld, waarmee voor de aanval op ’s Hertogenbosch een leger van 28.000 man (24.000 man voetvolk en 4.000 ruiters; voornamelijk buitenlandse huursoldaten) kan worden ingehuurd. De bevelhebber van de Spaanse troepen, Hendrik van den Bergh – nota bene een volle neef van Frederik Hendrik; hij zou in 1632 overlopen naar de Staatse troepen – beschikt over een kleiner leger van zo’n 23.000 man, waarmee hij heel Brabant moet verdedigen.
• Op 1 mei begint het beleg van Den Bosch. De Spanjaarden zijn verrast. Ze hadden rekening gehouden met een aanval op Breda. De eerste weken zullen later beslissend blijken te zijn. Tijdens deze weken omsingelen de troepen van Frederik Hendrik de stad en leggen er allerlei waterwerken aan. Ze leiden de loop van drie riviertjes (de Dommel, de AA en de Dieze) om, zodat er geen water meer de stad instroomt, bouwen een aantal molens, zowel windmolens als rolmolens (dat zijn door paarden aangedreven molens), zodat ze  het moerassige land tussen de stad en hun omsingelingslinie kunnen droogmalen. (Zie hier een tekening uit 1630 van dergelijke bij het beleg van Den Bosch gebruikte rolmolens.)

Ook leggen de troepen met hulp van boeren een 45 km lange ringdijk van 1,80 meter hoog aan met aan de buitenkant een gracht, om zich hiermee te kunnen beschermen tegen aanvallen van een eventueel Spaans ontzettingsleger. Ze slagen er in om dit alles binnen vier weken te doen. Hierdoor komt een Spaanse ontzettingsleger te laat om de inmiddels goed beveiligde Staatse troepen aan te kunnen vallen. Ook beginnen de Staatse troepen met het graven van zigzag-loopgraven richting stad.

• In juli trekt Hendrik van den Bergh, samen met de troepen van zijn bondgenoot de Duitse keizer Ferdinand II, de Veluwe binnen.  Ze beschikken gezamenlijk over een leger van ruim 15.000 man. Ze hopen met deze aanval op de Veluwe de Staatse troepen weg te lokken bij Den Bosch. Hoewel ze al snel Amersfoort veroveren werkt deze opzet niet. Het grootste gedeelte van de Staatse troepen blijft bij Den Bosch. De Hollandse Staten huren duizenden nieuwe huursoldaten in om de vijandelijke troepen op de Veluwe te bevechten. Op het hoogtepunt van de strijd in de Nederlanden omvat het Staatse leger in 1629 in totaal zo’n 80 à 90.000 man, het hoogste aantal dat het Staatse leger in dienst heeft tijdens de Tachtigjarige Oorlog. Eind augustus trekken de Spaanse troepen en die van de keizer zich terug van de Veluwe.
• Op 14 september geeft ’s Hertogenbosch zich over. Door de afsluiting van de Dieze, die in de stad als open riool wordt gebruikt, stinkt het gigantisch in de stad en breken er ziektes uit. Na de verovering worden alle katholieke gebouwen in de stad gesloten dan wel in gebruik genomen door de hervormden. De verovering van ’s Hertogenbosch zal het keerpunt zijn van de oorlog.
• In Den Haag wordt op 14 april Christiaan Huijgens geboren. Hij is de tweede zoon van Constatijn Huijgens, die bekend is geworden als dichter en adviseur van de Oranjes. Christiaan Huijgens zal een beroemde wis-, natuur- en sterrenkundige worden. Ook is hij de uitvinder van het slingeruurwerk
• Op 4 juni loopt de Oost-Indiëvaarder de Batavia aan de grond voor de kust van Australië. De bemanning zoekt een goed heenkomen op het nabijgelegen Beacon Island. Zo’n veertig man komen hierbij in de branding om. De kapitein besluit daarop om met veertig man in een grote sloep naar Batavia te roeien om daar hulp te halen. Zodra hij weg is, breekt er onder de achterblijvers een muiterij uit. De muiters voeren een waar schrikbewind en doden meer dan 120 man. Als er na enige tijd hulp komt van een passerend schip worden de muiters gevangen genomen (en later opgehangen). In totaal overleven slecht 68 van de 341 opvarenden de reis van de Batavia.
• Op 17 juni sneuvelt Piet Hein tijdens een gevecht met een kleine vloot van kapers uit Duinkerken. De Republiek heeft veel last van kapers die hun thuisbasis hebben in het door Spanje gecontroleerde Duinkerken. Ze beschikken over kaperbrieven uitgegeven door de Spaanse Admiraliteitsraad te Brussel. Met kleine vloten van oorlogsschepen vallen de kapers regelmatig Hollandse handelsschepen van de VOC aan. Veroveren ze een Hollands schip, dan mogen ze van de Spanjaarden 55% van de buit zelf houden, 10% van de buit moeten ze afdragen als belasting en 35% moeten ze schenken aan de armenzorg. Tijdens een gevecht tussen een kleine Hollandse oorlogsvloot met drie Oostender kaperschepen wordt Piet Hein geraakt door een kanonskogel van 8 pond en is op slag dood. Maarten Harpertszoon Tromp, hij is dan nog een gewone kapitein en geen admiraal, slaagt er daarna met zijn bemanningsleden in om twee van de drie kaperschepen te laten en zinken de derde zwaar te beschadigen.

1630: Den Haag; foto genomen op 1 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1630?

• Admiraal Hendrick Lonck, die twee jaar eerder samen met Piet Hein de zilvervloot op de Spanjaarden heeft veroverd, voert in dienst van de WIC het bevel over een Nederlandse kolonisatie-expeditie van 52 schepen, 15 sloepen en 3.780 matrozen. Op 14 februari veroveren ze de historische stad Olinda op de Portugezen, gevolgd door de verovering van de Braziliaanse staat Pernambuco.  Al met al duurt de strijd een maand. Ze noemen het gebied Nederlands-Brazilië met de stad Recife als hoofdstad. De voornaamste reden om het gebied binnen te vallen zijn de suikerplantages. Brazilië is op dat moment de grootste suikerproducent van de wereld.
• Constantijn Huygens, die vooral bekend staat als dichter, wordt door Frederik Hendrik benoemd tot de Raad en Rekenmeester van de Oranjes. Zijn taak is het mede beheren van hun goederen. Hij ontvangt hiervoor 1000 gulden per jaar.
• In Amsterdam worden sluizen in de grachten aangelegd. Ze dienen om het water te verversen. Als een sluis dicht is, vult het water van de Amstel de grachten. Het water in de grachten staat na een tijdje hoger dan het water van het IJ. Bij eb wordt de sluis vervolgens open gezet en een deel van het water stroomt dan via het IJ naar de Zuiderzee. Zo wordt het water in de grachten ververst.
• In Deventer richt Jacobus Revius het ‘Athenaeum Illustre’ op. Het is geen universiteit, maar een school voor hoger onderwijs. Het is een vervolgopleiding  voor leerlingen van de Latijnse School in Deventer.
• Na de verovering van ’s Hertogenbosch in 1629 door de Staatse troepen stelt de Spaanse koning Philips IV in 1630  een wapenstilstand voor. De staten zijn verdeeld. Het voorstel wordt afgewezen. Sommige staten hopen door te stoten naar de Zuidelijke Nederlanden, maar het beleg van ’s Hertogenbosch heeft zo veel geld gekost, dat er geen geld meer is voor een nieuw groot huurleger om dat plan tot uitvoering te brengen.
• De droogmaling van de Heerhugowaard-polder wordt voltooid. In tegenstelling tot de Beemster blijkt de grond echter niet zo geschikt te zijn voor de landbouw. (Omstreeks 1670 overweegt men daarom zelfs even om het gebied maar weer onder water te zetten, omdat de opbrengst van de visvangst misschien lonender zal zijn, maar men ziet toch maar af van dat plan.)
• Pieter Brueghel de Jonge schildert het schilderij ‘Het belastingkantoor’.

1631: Kasteel Duivenvoorde, Voorschoten; foto genomen op 17 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1631

• Op 12 september vindt de Slag op de Slaak plaats. Na het afwijzen door de Hollanders van een Spaanse voorstel voor een wapenstilstand besluiten de Spanjaarden een poging te wagen om een wig te drijven tussen de provincies Holland en Zeeland met als bedoeling de Schelde, en daarmee de toegang tot Antwerpen, te beheersen. Ze willen een deel van Zeeland in handen zien te krijgen. Als eerste zijn ze van plan om een blokkade op te werpen op het Volkerak en Willemstad te veroveren. Op 6 september vertrekt vanuit de haven van Antwerpen een Spaanse vloot van zo’n 125 schepen, waaronder veel platbodems, met aan boord zo’n 4.300 soldaten en 1.200 zeelieden. Ze worden niet alleen uitgezwaaid door de Spaanse landvoogdes in de Nederlanden, Isabella van Spanje, maar ook door haar gasten Maria de Medici, zijnde de koningin van Frankrijk, en de pauselijke nuntius die de vloot veel succes toewenst met de woorden: “Gaat gij gezegenden, verslaat de gevloekten“
• Als Frederik Hendrik van het uitvaren van de Spaanse vloot hoort, laat hij de gecombineerde Zeeuws-Hollandse oorlogsvloot van 50 schepen naar Zeeland varen, maar het duurt wel even voordat ze daar zijn. De Spaanse vloot vaart ondertussen binnendoor naar de Oosterschelde, waar een overhaast naar Tholen verplaatst Staats huurleger van 2.000 Engelsen nog net kan voorkomen dat de Spaanse soldaten er kunnen landen en het eiland bezetten. De Spanjaarden varen daarop om Tholen heen. Ten noorden van het eiland achterhaalt de Staatse oorlogsvloot onder leiding van viceadmiraal Marinus Hollaer de Spaanse vloot.
• De Spanjaarden varen daarop de Slaak in, een nauwe vaargeul die voor hun onbekend gebied is. Het is er mistig en als de eerste Spaanse schepen onder vuur worden genomen, ontstaat er al snel paniek. Veel Spaanse soldaten springen overboord in een poging om via de slikken op het vaste land te komen. Zij worden daar gevangen genomen door de Staatse soldaten uit de forten van de Linie van de Eendracht. De Spaanse vloot wordt verslagen. Meer dan 1.500 Spanjaarden sneuvelen en zo’n 4.000 man worden krijgsgevangen genomen. De buitgemaakte schepen worden door Marinus Hollaer naar Dordrecht gevaren. Het hout van de schepen wordt gebruikt om bruggen te bouwen.
• Een poging van een troepenmacht van zo’n 6.000 soldaten in Spaanse dienst, die gelegerd zijn in Breda, om de Spaanse vloot vanaf land te ondersteunen mislukt. Ze veroveren onderweg weliswaar Roosendaal en Oudenbosch, maar komen te laat om de Spaanse vloot te kunnen helpen. De toegang tot de Schelde blijft in Zeeuwse handen. Joost van den Vondel, wie anders, schrijft een gedicht over de Slag op de Laak: ‘Triomftorts over de Neêrlaegh der Koninglyke Vlote op het Slaak’.
• Op 30 november overlijdt in Batavia op 39-jarige leeftijd de arts en ambtenaar Jacob de Bondt, ook wel Jacob Bontius genaamd. Zijn vader is buitengewoon hoogleraar geneeskunde aan de universiteit van Leiden en de lijfarts van zowel prins Maurits als van prins Frederik Hendrik. Jacob de Bondt kiest ook voor de geneeskunde, studeert af in Leiden en vestigt zich daar als arts. Op verzoek van Jan Pieterszoon Coen vergezelt hij deze naar Oost-Indië. Jacob de Bond geldt als één van de grondleggers van de tropengeneeskunde. In 1642 verschijnt postuum zijn boek ‘De medicina Indorum’.  Het manuscript hiervan heeft hij al in 1631 naar zijn broer in Leiden gestuurd. In het boek beschrijft hij als eerste de tropische ziektes cholera en beriberi en hoe de lokale bevolking deze ziektes behandelt. Over hoe het is om beriberi te hebben, kan hij mee praten. Zelf is hij namelijk in 1628 door deze ziekte getroffen. Hij houdt zich ook bezig met het dierenrijk en introduceert als eerste in het westen het Maleise woord orang-oetan als naam voor de mensaap.
• In 1631 verhuist de 25-jarige Rembrandt van Leiden naar Amsterdam. Hij koopt zich voor 1000 gulden in bij de kunsthandel van Hendrick Uylenburgh. Drie jaar later trouwt hij met diens nicht Saskia Uylenburgh.
• Hugo de Groot keert tien jaar na zijn ontsnapping uit Slot Loevestein terug in Holland en meldt zich in Rotterdam in de hoop dat hij zich weer in Holland kan vestigen. De burgemeester van Rotterdam en ook de historicus en dichter P.C. Hooft vragen daarop de Staten van Holland om hem amnestie te verlenen voor zijn veroordeling uit 1619. Zelf vraagt Hugo de Groot dit niet aan, want hij is van mening dat hij niets fout heeft gedaan. Als in 1632 de Staten van Holland besluiten hem geen amnestie te verlenen en weer een arrestatiebevel voor hem uitvaardigen, vertrekt Hugo de Groot weer naar Parijs, waar hij in dienst treedt als gezant van Zweden.

1632: Voorburg; foto genomen op 22 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1632?

• Tijdens de Limburgse veldtocht verovert Frederik Hendrik de steden Roermond, Sittard, Venlo en Maastricht. Bij het beleg van Roermond sneuvelt op 2 juni graaf Ernst van Nassau, de  stadhouder van Friesland, Groningen en Drenthe, en veldmaarschalk in de Staatse legers. Hij wordt tijdens een inspectie van de loopgraven door een musketkogel in zijn hoofd getroffen. De kogel, en zijn vilten regenhoed met een kogelgat – hij zou de hoed gedragen hebben toen hij werd geraakt – behoort tot de collectie van het Rijksmuseum. Een wetenschappelijk onderzoek naar de hoed en het gat in 2020 doet vermoeden dat het inderdaad wel eens de hoed zou kunnen zijn die graaf Ernst van Nassau in 1632 droeg. Er worden sporen van bloed en ijzer op de hoed aangetroffen.
• De verovering van Roermond, Sittard en Venlo verloopt verder zonder veel gevechten, maar die van Maastricht gaat niet zonder slag of stoot. In de stad bevindt zich een Spaans garnizoen van 3.000 man. Buiten de stad heeft het 21.000 man tellende leger van Frederik Hendrik tot twee keer toe te maken met een Spaans leger dat de omsingeling van de  stad wil doorbreken. Het eerste Spaanse ontzettingsleger van zo’n 24.000 man sterk besluit echter om de strijd niet aan te gaan met de Staatse troepen want ze vinden dat die te goed zijn ingegraven. Een tweede Spaans leger van zo’n 16.000 man gaat op 17 augustus wel de strijd aan. Er volgt een bloedige veldslag waarna de Spaanse troepen die veel verliezen leiden zich terug trekken. Vier dagen later geeft de stad zich over en trekken de Staatse troepen Maastricht binnen.
• Eén keer per jaar laat het Amsterdamse Chirurgijnsgilde voor genodigden een openbare ontleding zien. Het daarbij gebruikte lichaam is van een geëxecuteerde crimineel. In 1632 is dat de 41-jarige Aris Kindt die een dag eerder is opgehangen voor diefstal. Tot de aanwezigen behoort de jonge Rembrandt die in opdracht van het Amsterdamse Chirurgijnsgilde het tafereel vastlegt. ‘De anatomische les van Dr. Nicolaes Tulp’ is het eerste groepsportret dat Rembrandt schildert.
• In Delft ziet op 24 oktober Antoni van Leeuwenhoek het levenslicht. Een week later wordt in dezelfde plaats Johannes Vermeer geboren. In het doopregister van de Nieuwe Kerk van Delft staan ze op dezelfde pagina vermeld.

1633: Bronkhorst; foto genomen op 23 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1633?

• In Bronkhorst raast  een allesverwoestende brand door het kleine stadje heen.  Vrijwel alle huizen vallen ten prooi aan de vlammenzee. Alleen een kerkgebouw overleeft de vuurzee. Het stadje wordt opnieuw opgebouwd.
• Op 2 juli overlijdt op 17-jarige leeftijd Trijntje Keever. Met een lengte van 2.54 meter is ze mogelijk de langste vrouw die ooit heeft geleefd. Als ze negen jaar oud is, is ze al twee meter lang en wordt ze door Prinses Amalia van Solms, de vrouw van prins Frederik Hendrik, uitgenodigd om naar Den Haag te komen om daar haar gasten te ontmoeten: de Boheemse koning Frederik V van de Palts en zijn vrouw Elizabeth Stuart, de zuster van de Engelse koning Karel I, die beiden nieuwsgiering zijn naar het grote meisje.
• In de zomer vaart een Hollandse vloot onder leiding van Hans Putmans, de Nederlandse gouverneur van Nederlands-Formosa – het huidige Taiwan – richting de Chinese kust. Bij het eiland  Gulangyu komen ze een Chinese vloot tegen die onder leiding staat van de Chinese piratenkapitein Zhilong. Omdat deze drie jaar eerder samen met de Hollanders heeft opgetrokken tegen andere piratenkapiteins, verwacht Zhilong dat de Hollanders met vreedzame bedoelingen komen, maar Putmans heeft iets anders in gedachten. Omdat Zhilong bepaalde handelsafspraken niet is nagekomen – Putmans wil graag meer met de Chinezen op het vaste land kunnen handelen – opent hij geheel onverwachts het het vuur op de Chinese vloot en vernietigt een groot aantal Chinese schepen. Daarna plundert hij een aantal dorpen op het Chinese vaste land.
• In oktober neemt Zhilong wraak. Met een nieuw opgebouwde vloot van 50 grote en 100 kleine jonken valt hij tijdens de slag in de Baai van Liaoluo de vloot van Putmans aan, die bestaat uit 9 grote oorlogsschepen en zo’n 50 kleinere jonken.  Zhilong laat een aantal van zijn kleinere jonken in brand steken en laat deze vervolgens  tegen de Hollandse oorlogsschepen aan botsen. Vier grote Hollandse oorlogsschepen vliegen hierbij in brand en de vloot van Putmans trekt zich daarop terug. Twee jaar later sluiten Zhilong en Putmans vrede en bloeit de handel tussen Taiwan, waar de Hollanders zitten, en de het Chinese vasteland weer op.
• In juli verovert Frederik Hendrik (de Duitse stad) Rheinberg, de laatste- en nog enige stad onder Spaans gezag aan de Rijn.
• Rembrandt schildert in 1633 de ‘Buste van een bebaarde oude man’,  het is slechts 10,6 cm bij 7,2 centimeter groot en is daarmee het kleinste schilderij van Rembrandt dat vandaag de dag nog bestaat.
• In november overlijdt op 61-jarige leeftijd Cornelis Drebbel, niet alleen de uitvinder van de onderzeeboot, maar ook bedenker van talloze andere technisch uitvindingen, zoals een toverlantaarn, een camera obscura, een telescoop, een broedmachine voor eieren, een glasslijpmachine en een eerste versie van een microscoop. Hij is een soort Nederlandse Leonardo da Vinci.
• In december mislukken definitief de gesprekken tussen de Noordelijke Nederlanden en de Spanjaarden over een mogelijke vrede. De stad Amsterdam (die financieel het meeste van alle Nederlandse steden bijdraagt aan de oorlog) en de provincie Overijssel, waar het vaakst wordt gevochten, willen verder onderhandelen maar Fredrik Hendrik en de overige staten willen doorvechten.

1635: Voorschoten; foto genomen op 20 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1635?

• Frederik Hendrik en de Franse kardinaal en politicus Richelieu sluiten een verdrag om gezamenlijk tegen Spanje op te trekken. In de overeenkomst wordt vastgelegd dat de Waalse gebieden deel zullen gaan uitmaken van Frankrijk, plus een deel van Vlaanderen.
• Bij de eerste gezamenlijk actie wordt de stad Tienen in het hertogdom Brabant op de Spanjaarden veroverd. Na de inname plunderen de Fransen – even later doen de Staatse troepen ook volop mee – de stad. Veel vrouwen worden verkracht en het grootste gedeelte van de stad gaat in de vlammen op. Een aanval op de universiteitsstad Leuven door de Franse en Hollandse legers mislukt even later. Veel Franse huursoldaten deserteren omdat ze niet worden betaald. Al snel gaan er in Holland stemmen op om de samenwerking met de Fransen te verbreken.
• Op veel plaatsen in het land heerst wederom de pest. Zo sterven er volgens kerkelijke boeken in Gelderland in liefst 35 plaatsen alle predikanten aan de ziekte. Ook in de Franse en Staatse legers die rond Nijmegen zijn geconcentreerd vallen veel pestdoden.
• Op de Prinsengracht 263 in Amsterdam wordt een woonhuis met twee pakhuizen gebouwd. Het huis staat vandaag de dag bekend als het Anne Frank huis.

1637: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1637?

• Volgt nog

1639: Delft; foto genomen op 30 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1639?

• Bij de Zeeslag bij Duins verslaat een Nederlandse vloot van 105 schepen een Spaanse vloot van 77 schepen. De Hollandse vloot telt tien zogeheten branders . Dat zijn oude afgeschreven schepen die volgeladen worden met brandbare stoffen; de branders worden op een gegeven moment in brand gestoken, daarvoor heten ze dan ook branders, en drijven dan richting de vijandelijke schepen.
• De Nederlandse vloot staat onder leiding van luitenant-admiraal Maarten Harpertszoon Tromp en viceadmiraal Witte de With. Tromp past als eerste in de geschiedenis een slaglinietactiek toe. Hij kruist in de lij steeds de baan van de Spaanse vloot, zodat al zijn schepen om beurt hun kanonnen kunnen afvuren op de Spaanse schepen. De Spanjaarden verliezen bij de slag zo’n 60 schepen en 15.000 man, de Nederlandse vloot slechts één schip en honderd man.
• In Amsterdam wordt Tromp uitgebreid gehuldigd. Hij ontvangt een beloning van 10.000 gulden. Witte de With moet zich tot zijn ongenoegen behelpen met 1000 gulden.
• Tussen Amsterdam en Weesp wordt de 11 kilometer lange Weespertrekvaart aangelegd.

1641: Delft; foto genomen op 30 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1641

• Een Staats leger van zo’n 20.000 man groot dat onder leiding staat van Frederik Hendrik verovert na een beleg van een maand kasteel Genneperhuis bij Gennep in Limburg op de Spaanse troepen.
• In São Tomé, een eiland bij Angola, overlijdt de voormalige kaper en admiraal van de WIC Cornelis Corneliszoon Jol, bijgenaamd “Houtebeen” – hij heeft tijdens een zeeslag ooit een been verloren – aan de gevolgen van malaria. Jol heeft in opdracht van de WIC net São Tomé op de Portugezen veroverd opdat dit eiland kan dienen als tweede steunpunt in Afrika voor de slavenhandel.
• De 14-jarige zoon van stadhouder Frederik Hendrik, Willem II van Oranje, trouwt in Londen met de 9-jarige prinses Mary Henriette Stuart.
• In Japan heeft Holland als het enige Europese land – de Japanners willen zich isoleren van Europese invloeden – nog een handelsvestiging op het eiland Hirado. Als een een hoge Japanner de VOC-vestiging bezoekt, ziet hij op een gebouw een jaartal staan. Hij maakt er geen foto van, maar ontsteekt in woede. Hij beschouwt het jaartal als een Christelijke uiting en een belediging van de shogun omdat het jaartal het tijdperk van de Japanse dynastie zou ontkennen. De Hollandse handelsvestiging moet daarop verhuizen naar Deshima, een minuscuul klein schiereiland van nog geen anderhalve hectare groot in de haven van Nagasaki. Maximaal twintig Nederlanders mogen hier verblijven. Vanaf 1641 tot en met 1859 is Deshima het enige contact tussen de westerse wereld en het grotendeels afgesloten Japan en vindt de handel – die wel door gaat – vanuit hier plaats.

1647: Den Haag; foto genomen op 12 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1647?

• Frederik Hendrik overlijdt op 63-jarige leeftijd. Hij wordt als stadhouder van Holland, Zeeland, Utrecht, Overijssel, Gelre en Zutphen, Groningen en Drenthe opgevolgd door zijn 21-jarige zoon Willem II. Bij de uitvaart van Frederik Hendrik in Delft vat de hoogbejaarde schrijver P.C. Hooft kou. Hij sterft elf dagen later.
• Het met kostbare specerijen volgeladen VOC schip de ‘Nieuw Haarlem’ loopt bij de Tafelbaai (bij het huidige Zuid-Afrika) aan de grond. Om de lading te kunnen beschermen bouwt de bemanning een provisorisch fort, ‘Fort Zanden­burgh’. De VOC besluit daarop om een permanent verversingsstation c.q. fort bij Kaap de Goede Hoop te bouwen. Vijf jaar later zal Jan Van Riebeeck en 90 kolonisten (onder wie acht vrouwen) er huizen en tuinen aanleggen om fruit en groente te verbouwen voor de bemanning van de VOC-schepen, die op weg naar het Verre Oosten, de nieuwe kolonie aandoen. De vestiging zal het begin zijn van het huidige Kaapstad.
• Paulus Potter schildert op 21-jarige leeftijd ‘de Stier van Potter’.  Volgens kenners is de stier een combinatie van meerdere stieren: de halskwab en de horens zijn van een jonge stier, terwijl het gebit en de schouders duiden op een volwassen beest.
• In 1647 is Peter Stuyvesant de directeur van de ABC-eilanden: Aruba, Bonaire en Curaçao. Een heel gelukkige periode in zijn leven is zijn directeurschap daar niet. Bij een mislukte aanval op de Portugese kolonie St. Martin op de Benedenwindse Eilanden in 1644 krijgt hij een voltreffer van een Spaans kanon en moet een been worden geamputeerd. Sindsdien loopt hij met een houten been. Omdat er nogal wat ijzeren nagels en versierselen op zijn kunstbeen zijn aangebracht, krijgt Stuyvesant de bijnaam ‘Zilveren Been’.
• In 1647 komt er een eind aan zijn vierjarige periode op de Antillen en wordt hij door de WIC aangesteld als de nieuwe Gouverneur-Generaal van Nieuw-Nederland in Noord Amerika. Hij verhuist naar Nieuw-Amsterdam, het huidige New York, en zal er tot 1664, als de Engelsen de kolonie overnemen, de laatste Gouverneur-Generaal van Nieuw-Nederland zijn. Stuyvesant is omstreden. Hij drijft als bestuurder van Nieuw-Amsterdam voor persoonlijk gewin een slavenhandel via Curaçao. Hij bezit tientallen tot slaaf gemaakte mensen. Hij heeft daarnaast de naam een harde onverdraagzame, weinig collegiale bestuurder te zijn. Ook staat hij bekend als een antisemiet. (En dan is zijn naam tegenwoordig ook nog eens een sigarettenmerk, al kan hij dat laatste zelf natuurlijk niet helpen.)

1648: Koudekerk aan den Rijn; foto genomen op 24 september 2022

Wat gebeurt er in Nederland in 1648?

• Volgt nog

1649: Enkhuizen; foto genomen op 22 augustus 2022

Wat gebeurt er in Nederland in 1649?

• De cartograaf Joan Blaeu publiceert de atlas ’Toonneel der Steden’, de eerste atlas waarin kaarten staan van haast alle Nederlandse vestingsteden.
• De Franse filosoof en wiskundige Descartes die al twintig jaar in Nederland woont en werkt, besluit om uit Nederland te vertrekken en verhuist naar Zweden. Hij voelt zich in Nederland na de dood van Frederik Hendrik niet meer veilig.
• De Amsterdamse rechtbank van huwelijkse zaken veroordeelt Rembrandt tot een jaarlijkse toelage aan zijn gewezen ‘bijslaap’ Geertje Dircx, waarmee hij zeven jaar lang, van 1642 tot 1649, samenwoont.
• Jonkheer Adriaen van der Donck, één van de medebestuurders in Nieuw-Amsterdam, heeft grote moeite met de wijze waarop Peter Stuyvesant de kolonie bestuurt. Van der Donck reist in 1649 terug naar Holland om zijn klachten over het beheer van Nieuw-Nederland door de WIC en Stuyvesant voor te leggen aan de Staten-Generaal. Van der Donck – de stad Yonkers boven New York is naar zijn adellijke titel, Jonkheer, vernoemd – verzoekt de Staten-Generaal het bestuur van de kolonie over te nemen van de WIC en een openbaar bestuur aan te stellen dat wordt gevormd door de inwoners van de nieuwe kolonie.
• Geheel conform de Nederlandse politiek door de eeuwen heen besluit de Staten-Generaal om eerst een commissie in te stellen die de zaak zal onderzoeken. De commissie komt een jaar later met ‘De Voorlopige Verordening over het Bestuur, het Behoud, en de Bevolking van Nieuw-Nederland’. De commissie geeft Van der Donk grotendeels gelijk. Ze verordenen dat er in de stad Nieuw-Amsterdam een gemeentebestuur geïnstalleerd moet worden; daarnaast dat alle WIC-schepen die richting Nieuw-Nederland varen verplicht alle kolonisten die zich aandienen moeten meenemen en dat er een jaarlijks bedrag van 15.000 gulden beschikbaar moet worden gesteld voor kolonisten die de overtocht niet kunnen betalen. Ook dient Stuyvesant uit zijn functie ontzet te worden.
• In 1649 is er vooral in de grote steden sprake van een vrouwenoverschot, veroorzaakt doordat veel Hollandse mannen in dienst zijn getreden van de VOC en zich elders op de wereld bevinden.

1650: De Lier; foto genomen op 16 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1650?

• De provincie Holland, en in het bijzonder de stad Amsterdam, wil op  het leger bezuinigen – de provincie Holland betaalt het grootste gedeelte van de kosten. Ze willen daarom de grootte van het huurleger terug brengen van 35.000 man naar 26.000 man. Stadhouder Willem II is er fel op tegen. Hij wil in 1650 op strafexpeditie naar Engeland gaan, waar zijn schoonvader koning Charles II een jaar eerder is onthoofd. Ook de provinciën buiten Holland zijn tegen. Met het wegvallen van een aantal compagnieën in hun steden zien ze allerlei ondersteunende diensten in hun steden verdwijnen; de handel en foeragering die een garnizoen tot gevolg heeft, levert veel werk en geld op voor de garnizoensplaatsen en hun directe omgeving. Er komt in 1649 een compromis van 29.250 man tot stand, maar in 1650 besluit Holland eenzijdig om toch verder te bezuinigen.  Ze weigeren voortaan hun volledige  deel van de nog overgebleven troepen te betalen.
• Stadhouder Willem II, –  hij is stadhouder van Holland, Zeeland, Utrecht, Overijssel, Gelre en Zutphen, Groningen en Drenthe –  is woedend en gaat op 30 juli samen met zijn neef Willem Frederik, stadhouder van Friesland, over tot een staatsgreep. Hij laat zes leden van de Staten van Holland arresteren, waaronder Jacob de Witt, de vader van Johan en Cornelis de Wit, en zet ze gevangen op slot Loevestein.
• Tegelijkertijd trekt Willem Frederik met zijn leger op naar Amsterdam om de stad te dwingen de soldij uit te betalen. Twee van zijn drie compagnieën verdwalen echter ’s nachts in de mist op de heidevelden bij Hilversum. Een passerende koerier die met een brief onderweg is naar Amsterdam ziet ze daar en waarschuwt de regenten van de stad.  Deze laten de bruggen van de stad ophalen, de poorten sluiten en het geschut in stelling brengen. Als Willem Frederik de volgende dag bij Amsterdam aankomt, kan hij niks beginnen. Er wordt gepraat en er rolt een compromis uit. Amsterdam zal voorlopig zijn volledige deel van de soldij betalen. De troepen trekken zich terug en de staatsgreep is daarmee mislukt. Twee weken later worden de gevangen genomen regenten weer vrijgelaten.
• Op 6 november sterft Willem II op 24-jarige leeftijd onverwachts aan de pokken. Acht dagen later bevalt zijn weduwe Maria Henriëtte Stuart van een zoon, de latere koning-stadhouder Willem III.
• Na de  dood van Willem II komen de staten waarvan hij stadhouder is bijeen in de ‘Grote Vergadering’ in de Ridderzaal. De gewesten besluiten om geen nieuwe stadhouder te benoemen. Willem II heeft zijn bevoegdheden te ver opgerekt vinden ze en dat moet niet nog een keer gebeuren. Groningen en Drenthe zijn het hier niet mee eens en besluiten om Willem-Frederik, de stadhouder van Friesland, nu ook tot hun stadhouder te benoemen. De betiteling van de periode 1650-1672 als het eerste stadhouderloze tijdperk is daarmee niet helemaal juist. Drie provinciën hebben in deze periode wel een stadhouder.
• Johan de Witt wordt in december benoemd tot pensionaris van Dordrecht. Drie jaar later wordt hij benoemd tot Raadspensionaris van Holland.
• In 1650 is Holland één van de grootste handelsnaties van de wereld. Er varen jaarlijks zo’n 2.500 Hollandse  koopvaardijschepen op en neer naar de Hollandse handelsposten en koloniën over de wereld. Ook in de kunstwereld gaat het crescendo. Alleen al in Amsterdam zijn er in 1650 meer dan 500 schilders actief. Vanwege dit soort zaken zal de zeventiende eeuw later als de Gouden Eeuw in de geschiedenisboeken komen te staan.

1651: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1651?

• Volgt nog

1652: Den Haag; foto genomen op 12 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1652?

• De Eerste Engels-Nederlandse Oorlog breekt uit. Hij wordt geheel op zee uitgevochten. Het gaat vooral om handelsbelangen. De Nederlandse vloot is door bezuinigingen behoorlijk verzwakt en de Staten-Generaal moet zowel letterlijk als figuurlijk alle zeilen bijzetten om tot een zeewaardige vloot te komen. De zeeslagen kennen een wisselend succes. De Slag bij Plymouth in augustus wordt gewonnen door de Hollandse vloot, die onder leiding staat van Michiel de Ruyter, maar de Slag bij de ‘Hoofden in de Thames’ – de Nederlandse vloot staat hier onder leiding van viceadmiraal Witte de With –  gaat verloren. De Slag bij de Singels (onder leiding van Tromp) in december wordt daarentegen wel weer door de Hollanders gewonnen.
• In de nacht van 7 op 8 juli brandt op de Dam het oude Stadshuis af. Veel burgers helpen om de munten, die in de in het stadhuis gevestigde Wisselbank liggen, veilig te stellen – of ze allemaal na afloop terug gegeven zijn, is de vraag – en het archief te redden. Hierover dicht Joost van den Vondel in zijn gedicht ‘Op het verbranden van ’t Stadhuis van Amsterdam’:  “Dus brandt het vuur de balk, de solder en het dak / De gantsche Stadt waakt op, de vlam gaat op en stak / Het toorenbuskruyt aan, nu rusten geene bedden / De trouwste schieten toe: en reppen zich en redden / De Brieven, Boeken, Gelt, Tresoor en Bankenschadt / En bergen in dien noodt de ziel der gantsche Stadt.”
• Vanwege het uitbreken van de Eerste Engelse Oorlog besluit de Staten-Generaal haar beslissing uit 1650 om Peter Stuyvesant uit zijn functie te zetten te herroepen. Hij zal tot 1664 Gouverneur-Generaal van Nieuw-Nederland blijven.
• In Den Haag neemt Vondels collega-dichter Jacob Cats het voor hem gebouwde ‘Huis Sorghvliet’ op 14 juli 1652 in gebruik. Later zal dit huis bekend worden onder de naam Catshuis. Vanaf 1963 is het de ambtswoning van de minister-president van Nederland.

1653: Leiden; foto genomen op 10 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1653?

• In Amerika krijgt Nieuw-Amsterdam op 2 februari stadsrechten. Dat houdt in dat er een stadsbestuur komt van burgers en een stadhuis en rechtbank. Wel blijft Peter Stuyvesant de Gouverneur-Generaal van de Hollandse Amerikaanse kolonie.  Eén van de eerste besluiten die het nieuwe stadsbestuur neemt is “om het grootste deel van de stad te omringen met een hoge palissade en een lage borstwering”. De straat die langs deze palissade loopt, kennen we tegenwoordig onder de naam Wall Street. Vijf jaar later krijgt het iets verderop gelegen Nieuw Haarlem – nu bekend als Harlem, een wijk van New York – ook stadsrechten. Breuckelen – Brooklyn – zal het echter zonder stadsrechten moeten doen.
• Van 28 februari tot en met 2 maart vindt in het Kanaal de Driedaagse Zeeslag bij Portland  plaats. Een Hollandse vloot van zo’n 70 schepen onder leiding van Maarten Tromp beschermt daar een vloot van 152 koopvaarders die onderweg zijn naar huis. Ze worden aangevallen door zo’n tachtig Engels oorlogsschepen. Bij de gevechten verliest Tromp acht oorlogsschepen, de Engelsen drie. Na drie dagen vechten zeilt Tromp ’s nachts pal onder de kust met de overgebleven schepen terug naar Holland. Zo’n 40 à 50 koopvaardijschepen gaan verloren. Een deel wordt door de Engelsen veroverd en meegenomen naar Engeland, een deel zinkt.
• Op 14 maart vindt op de Middellandse Zee bij Livorno een zeeslag plaats tussen 16 Hollandse schepen onder leiding van commandeur Jan van Galen en acht Engelse oorlogsschepen.  De Hollanders buiten hun overmacht uit en brengen twee van de Engelsen schepen tot zinken en veroveren er drie. Wel wordt het been van Van Galen geraakt door een kanonskogel. Zijn onderbeen wordt geamputeerd waarna hij even later toch weer aan dek verschijnt. Tien dagen sterft hij alsnog aan zijn verwondingen.
• Holland is na deze slag de Engelsen de baas op de Middellandse Zee en ook op de Oostzee, maar op de Noordzee en in het Kanaal is het andersom.  Op 2 en 3 juni treffen een Hollandse en een Engelse vloot elkaar op de Noordzee tijdens de Slag van de Gabbardbank. Beide vloten omvatten zo’n 100 schepen. De Engelse vloot is veel beter uitgerust dan de Nederlandse vloot en de slag eindigt in een grote overwinning voor de Engelsen. Zelf verliezen de Engelsen niet één schip, de Hollanders 17 stuks, zes schepen zinken en elf schepen worden buit gemaakt door de Engelsen. Het restant van de Nederlandse vloot slaat  op de vlucht en vaart naar de Vlaamse zandbanken waar de grote Engelse oorlogsschepen hen niet kunnen achtervolgen. Een groot aantal kapiteins die al tijdens de slag vluchten, wordt voor de krijgsraad gebracht en oneervol ontslagen.
• Na de slag blokkeert een Engelse vloot van zo’n 120 schepen de Nederlandse kust, waardoor er geen handelsschepen meer kunnen in- en uitvaren, een economische ramp. De Staten-Generaal laten met spoed zestig sterk verbeterde oorlogsschepen bouwen om de strijd met de Engelsen aan te gaan. Ondertussen vordert de Staten-Generaal elk beschikbaar schip op om deze om te bouwen tot een oorlogsschip.
• Begin augustus zeilt Tromp met zo’n negentig van deze omgebouwde schepen via de Maas de Noordzee op. De Engelse vloot vaart daarop Tromp tegemoet, waardoor bij Texel een Nederlandse vloot van 27 schepen onder leiding van Witte de With ook de Noordzee op kan varen. De twee Hollandse vloten verenigen zich bij Ter Heijde waarna een zeeslag, die nu te boek staat als de Slag van Ter Heijde, losbarst. De uitkomst is rampzalig voor Holland. De betere Engelse schepen hebben een veel sterkere vuurkracht dan de Hollandse. Een vijfentwintigtal Hollandse schepen slaat al snel op de vlucht, Nederland verliest tien schepen, tegen over één Engels schip. Tot overmaat van ramp wordt admiraal Tromp dodelijk getroffen door een kogel van een scherpschutter aan boord van het vlaggenschip van de Engelse admiraal William Penn. Tromps laatste woorden luiden volgens de overlevering “Ik heb gedaan, houdt goeden moed”, maar volgens ooggetuigen is hij op slag dood. De zeeslag wordt op het strand bij Ter Heijde gadegeslagen door honderden toegestroomde nieuwsgierigen waaronder de leden van de Staten-Generaal.
• In september wordt het lijk van Tromp in een koets vanaf Den Helder over het strand naar Den Haag gereden en vandaar met een boot naar Delft vervoerd. Op 5 september wordt hij begraven in de Oude Kerk. Vondel schrijft een gedicht over Tromp. Johan de Witt houdt de lijkrede: “Een zeeheldt, welckers gelycke de aerde niet veel heeft gedragen ende mogelyck niet lichtelyck in ’t toekomende sal syn te vinden.” Die voorspelling zal onjuist zijn. Al spoedig zal Michiel de Ruyter, die meerdere keren aan de zijde van Tromp heeft mee gevochten, de Nederlandse vloot succesvol aanvoeren.
• Ondanks de overwinning geven de Engelsen de blokkade van Holland op. Het kost hen te veel geld om de blokkade vol te houden.
• In Delft trouwt de 20-jarige Johannes Vermeer met de twee jaar oudere Catharina Bolnes. Ze zullen samen vijftien kinderen krijgen. Wellicht is dit hoge kindertal de reden dat Vermeer tijdens zijn 22-jarige schilderscarrière maar naar verluidt zo’n veertig schilderijen maakt.
• Op diverse plaatsen in het land, onder andere in Haarlem en Enkhuizen, ontstaan rellen. Een deel van de bevolking, de Oranjegezinden, wil dat er weer een stadhouder komt.
• In Delft richt David Anthonisz. van der Piet de aardewerkfabriek ‘De Porceleyne Fles’ op. Ze maken handbeschilderd Delfts Blauw aardewerk, een imitatie van het blauwwitte Chinees porselein.

1654: Den Haag; foto genomen op 26 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1654?

• Op 17 januari overlijdt de schilder Paulus Potter. Hij wordt slechts 28 jaar oud.
• Met de Vrede van Westminster komt er een einde aan de zeeoorlog tussen Nederland en Engeland. De voorwaarden zijn gunstig voor Engeland. Zo wordt het Holland verboden om nog goederen naar Engeland te transporteren.
• In februari is een vloot met Engelse schepen uit Engeland vertrokken met de opdracht om de Hollandse kolonie Nieuw-Amsterdam aan te vallen. Door een storm komen ze echter pas in juni in Boston aan waar ze een tussenstop maken. Op de dag dat ze zullen uitvaren om Nieuw Amsterdam aan te vallen, vaart er een Engels chip de haven van Boston binnen met aan boord een gedrukte officiële verkondiging dat de oorlog tussen Holland en Engeland voorbij is. De Engelse vloot keert daarop terug naar Engeland.
• Carel Fabritius schildert ‘het Puttertje’. Even later komt hij om bij de ontploffing van het Kruithuis in Delft. Fabrutius wordt 32 jaar oud. Bij deze ’Delftse donderslag’ – zo’n 90.00 kg opgeslagen buskruit ontploft in de binnenstad van Delft – komen naar schatting tussen de 100 en 300 mensen om het leven en minstens 500 huizen raken onherstelbaar beschadigd.
• De West-Indische Compagnie verliest de kolonie Nederlands-Brazilië aan de Portugezen. De kolonie is in 1630 gesticht. In 1661 zal de kolonie officieel worden overgedragen aan de Portugezen, in ruil voor Ceylon wat dan nog officieel hoort tot Portugal, maar waar de Nederlanders al sinds 1658 praktisch heer en meester zijn.

1655: Delft; foto genomen op 26 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1655?

• Christiaan Huygens ontdekt met hulp van een telescoop die hij samen met zijn oudere broer Constantijn heeft gebouwd, dat de planeet Saturnus een maan heeft. Hij noemt de maan ‘Luna Saturni’. later zal deze grootste maan van Saturnus de naam Titan krijgen. Het is de zesde naam die wordt ontdekt, na onze eigen maan – de ontdekking daarvan was niet zo moeilijk – en de vier in 1610 door Galileo Galilei ontdekte manen van Jupiter.
• In Amsterdam wordt het door Jacob van Campen ontworpen stadshuis geopend, thans het Koninklijk Paleis op de dam. Er is zeven jaar aan gebouwd.
• In Delft worden op de plek waar het Kruithuis de lucht is ingevlogen allerlei nieuwe huizen gebouwd. (Eén van die huizen, het Kruydthoek, is op bovenstaande foto te zien.) Ver buiten de stad wordt er een nieuw Kruithuis gebouwd.
• Op 6 mei brandt een groot deel van de stad Delden af. Zo’n 120 huizen, het stadhuis, het gasthuis en een armenhuis branden de dag voor Hemelvaartsdag af. Door een godswonder, zoals de kerkleiders zeggen, blijven de kerk en pastorie gespaard.
• Op 9 november overlijdt in Florence de olifant Hansken. Hanskens is een vrouwtjesolifant die stadhouder Fredrik Hendrik in 1633 cadeau heeft gekregen van de VOC. Ze hebben het dier vanuit Batavia naar Nederland verscheept. Hansken wordt eerst in Amsterdam en daarna in Rijswijk tentoongesteld, waar de bevolking het beest tegen betaling kan aanschouwen. De opbrengst komt ten goede aan de armen. Rembrandt maakt bij die gelegenheid een krijttekening van het dier. In 1636 schenkt Frederik Hendrik het beest aan zijn neef Johan Maurits, maar die staat op het punt om naar Brazilië te vertrekken en verkoopt Hansken voor 9.000 gulden aan iemand die de olifant als handelswaar ziet en het dier even later voor het dubbele doorverkoopt. Dikke winst dus voor de olifant, althans voor de eigenaar. Hansken gaat als circusattractie op tournee. Ze “leert” al snel allerlei slimme trucjes (o.a. dansen, marcheren en schermen),  waarna zij na elk applaus een buiging maakt. Ook kan Hansken met haar slurf ruiken wie de misdadigers en de hoerenlopers in het publiek zijn. Eén keer wijst zij tot grote hilariteit van het publiek een pastoor als hoerenloper aan. Het optreden van Hansken blijft niet beperkt tot Nederland. Ze  gaat op rondreis door Duitsland, Frankrijk, Zwitserland en Italië. Soms gaat de reis per schip, soms per voet. In Italië gaat Hansken onverwacht dood. De doodsoorzaak is waarschijnlijk een ontsteking veroorzaakt door een ontstoken  teennagel. Ben je zo’n groot beest, ga je dood aan een ontstoken teennagel. De bekende Italiaanse graficus Stefano della Bella maakt een tekening van de dode Hansken. Ferdinando II de Medici koopt zijn skelet voor zijn museum.

1657: Gouda; foto genomen op 26 september2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1657?

• Volgt nog

1658: Vleuten; foto genomen op 20 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1658?

• Door de Eerste Engelse oorlog beleeft Holland een periode van economische achteruitgang. Dit heeft ook gevolgen voor de kunstwereld. Zo krijgt bijvoorbeeld ook Rembrandt veel minder opdrachten, waardoor hij niet genoeg geld verdient om de hypotheek op zijn huis te betalen. Hij wordt failliet verklaard. Zijn huis en inboedel worden geveild. De inboedel bestaat vooral uit allerlei kunstvoorwerpen. Hendrickje Stoffels, de vrouw waarmee hij samen woont, en Titus, zijn zoon uit het huwelijk met zijn overleden vrouw Saskia Uylenburg, beginnen daarop een kunsthandel en nemen Rembrandt in dienst als employee. Dit om de opbrengst van zijn werken uit de handen van de schuldeisers te houden.
• Op 18 april wordt de trekvaart Amsterdam – Gouda in dienst genomen. Driemaal daags varen er trekschuiten heen en weer.  Eerder hadden de steden Leiden en Haarlem, die baat hadden dat er geen rechtstreekse verbinding was tussen Amsterdam en Gouda, dwars gelegen bij de plannen voor de aanleg, maar na een compromis – er mocht ook een trekvaart komen van Leiden naar Haarlem – gaan deze steden akkoord met de trekvaart van Amsterdam naar Gouda. De aanleg kost 180.00 gulden. Om te voorkomen dat ook grotere vrachtschepen gebruik gaan maken van de nieuwe verbinding worden afspraken gemaakt over de maximale breedte (15 meter) en de hoogte van de bruggen over de nieuwe kanalen. De tocht duurt acht uur.  Er is plaats voor 28 personen in het ruim en voor acht man in de roef (de ‘eerste klas’). Onderweg wordt alleen gestopt om van trekpaard te wisselen of even heel kort bij een herberg, zodat passagiers wat kunnen drinken en een sanitaire stop kunnen maken. In de eerste jaren maken jaarlijks zo’n 26.000 passagiers gebruik van de trekvaart.
• Admiraal Rijcklof van Goens verovert voor de VOC op Ceylon het Portugese fort bij de stad Jaffna. Het fort bij Jaffna is het laatste fort dat de Portugezen nog op Ceylon (het huidige Sri Lanka) beschikken. Drie jaar later komt er deal tot stand, waarbij de Hollanders zich definitief terug trekken uit Brazilië en de Portugezen uit Ceylon.
• In 1658 probeert tijdens de Vierde Noordse Oorlog Zweden heel de Oostzee onder zijn beheer te brengen. Koning Karel X verovert een groot van Denemarken en belegert met een vloot de stad Kopenhagen. Hij sluit daarbij de Sont af, wat de Hollandse belangen – een belangrijk deel van de handel vindt plaats met de Oostzeelanden – ernstig belemmert. De Hollanders besluiten daarop Denemarken te hulp te schieten en sturen een vloot van 41 schepen, 1.400 kanonnen en 6.000 man (4.000 zeelieden en 2.000 soldaten). De vloot staat onder leiding van luitenant-admiraal Jacob van Wassenaer Obdam. Bij de Slag om de Sont verslaan ze een Zweedse vloot van 45 schepen met 6.500 manschappen. Aan Hollandse kant sneuvelen zo’n 100 man,  waaronder de viceadmiraals Witte de With en Pieter Florisse; 500 man raken gewond. De Zweden tellen 350 doden en 850 gewonden. De Hollandse handelsschepen krijgen na de slag weer toegang tot de Oostzee.

1660: Leiden; foto genomen op 2 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1660?

• Er komt een eind aan de Zweeds – Nederlandse oorlog. Nadat de Hollandse vloot eerder al in 1656 de Slag bij de Slot heeft gevonden, winnen ze  onder leiding van Michiel de Ruyter daarna elders in de Oostzee ook enkele zeeslagen. Daarop zien de Zweden af van het plan om de Oostzee tot een Zweedse binnenzee te maken.
• De handel met de Oostzee en het Verre Oosten brengt vooral Amsterdam grote rijkdom met als gevolg dat veel mensen naar de stad trekken. De kooplieden hebben veel arbeiders en bedienden in dienst. In 1658 telt Amsterdam bijna 200.000 inwoners, vier keer zoveel als aan het begin van de eeuw.
• Jacob Cats overlijdt.  Behalve dichter is hij ook advocaat, diplomaat, drooglegger en raadpensionaris, de hoogste ambtenaar in het land. ‘Vader Cats’ wordt 83 jaar.
• In Delft schildert de 27-jarige Johannes Vermeer het Melkmeisje.
• In Londen sterft prinses Maria Henriëtte van Oranje. Ze is de dochter van koning Charles I die in 1649 onthoofd is, de zus van koning Charles II, de weduwe van stadhouder Willem II waarmee ze op 9-jarig leeftijd is getrouwd en de moeder van de toekomstige koning-stadhouder Willem III. Erg gelukkig in Holland was ze niet. Als ze in september van Den Haag naar Londen afreist om haar broer koning Charles II te bezoeken, schrijft zij hem hoe blij ze is om uit Holland weg te kunnen gaan: “Een langer verblijf in de Republiek zou voelen als de grootste straf van de wereld.” In Londen loopt ze al snel de pokken op. Het veelvuldig aderlaten helpt niet, in tegendeel, en op kerstavond sterft ze, 29 jaar oud.

1661: Leiden; foto genomen op 20 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1661?

• Volgt nog

1667: Gouda; foto genomen op 26 september2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1667?

• Volgt nog

1668: Gouda; foto genomen op 26 september2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1668?

• Volgt nog

1669: Leiden; foto genomen op 20 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1669?

• Volgt nog

1670: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1670?

• Volgt nog

1671: Den Haag; foto genomen op 26 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1671?

• Lodewijk XIV, de Franse zonnekoning, wil zijn grondgebied uitbreiden tot wat Frankrijk ziet als natuurlijke grenzen waaronder de Nederrijn in Nederland. Lodewijk XIV, sluit daartoe een bondgenootschap met koning  Charles II van Engeland. Holland, dat zich ernstig bedreigd voelt, sluit ook een bondgenootschap. Ook met een Karel II, echter niet met die van Engeland maar met die van Spanje.
• Er breekt een tarievenoorlog uit tussen Holland en Frankrijk. Beide landen bestoken elkaar met torenhoge invoerrechten op allerlei producten. Zo heft Frankrijk bijvoorbeeld hoge invoerrechten op zijde en Holland op zijn beurt verhoogt de invoerrechten op Franse wijn. Niet iedereen in Holland is met die laatste verhoging blij.
• Vanwege de oorlogsdreigingen laat Johan de Wit als eerste de Nederlandse vloot weer op oorlogssterkte brengen om de Engelsen te kunnen weerhouden, maar de verdediging op het land is nog lang niet op orde. Het leger is sinds het einde van de tachtigjarige oorlog verwaarloosd. Het “verdedigingplan” is voorlopig dat mochten de Fransen het land binnenvallen, dat het leger zich terug trekt achter de Hollandse waterlinie.
• Tussen Hoorn en Enkhuizen wordt een met klinkers verharde straatweg aangelegd. Het is na een weg tussen Den Haag en Scheveningen, die in 1667 is aangelegd, de tweede verharde straatweg tussen twee plaatsen in het gewest Holland.

1680: Gouda; foto genomen op 26 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1680?

• Volgt nog

1681: Leiden; foto genomen op 20 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1681?

• Volgt nog

1683: Den Haag; foto genomen op 12 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1683?

• De Staten van Zeeland dragen de kolonie Suriname over aan de West-Indische Compagnie. Dit ‘bedrijf’ gaat voortaan Suriname besturen.
• De beruchte Nederlandse piratenkapiteins Laurens de Graaf en Nicolaes van Hoorn zeilen met acht schepen de onder Spaans gezag staande  havenstad Veracruz in Mexico binnen. Ze bezetten en plunderen de stad. Driehonderd inwoners komen om het leven. Een groot aantal inwoners van de stad wordt tot slaaf gemaakt en samen met deze mensen en de nodige oorlogsbuit vertrekken De Graaf en Van Hoorn vijf dagen later weer.  Onderweg krijgen ze ruzie over de verdeling van de buit. Bij een duel hierover tussen de twee raakt Van Hoorn dodelijk gewond. Hij bezwijkt enige dagen later aan zijn verwondingen.
• In Maastricht wordt een begin gemaakt met de restauratie van de brug over de Maas, de huidige Servaasbrug. De tussen 1280 tot 1298 gebouwde brug bestond oorspronkelijk uit negen stenen boogdelen en één houten deel dat in geval van een oorlog snel afgebroken kon worden om de vijand de weg te versperren.
• De restauratie van de eerste boog aan de stadse zijde staat onder leiding van de Vlaamse pater Franciscus Romanus van het klooster van de dominicanen in Maastricht. Deze vertrekt na de voltooiing van het brugdeel naar Parijs waar hij  voor Lodewijk XIV in 1685 de Pont Royal ontwerpt.
• Op 12 september stuur Anthony van Leeuwenhoek een brief aan François Aston van de Royal Society in Londen, waarin hij  bacteriën beschrijft die hij heeft aangetroffen op de tandplak van zijn eigen tanden. Met zijn zelf ontworpen microscoop kan hij tot 270 keer vergroten. Microscopen van andere wetenschappers komen niet verder dan 30 keer. Van Leeuwenhoek begint zijn brief met uitleggen hoe hij zijn tanden poetst. “Mijn gewoonte is des morgens myn tanden te wryven met zout, en dan myn ment te spoelen met water, en wanneer ik gegeten heb, veeltyts myn kiesen met een tandstoker te reinigen, alsmede met een doek sterk te wryven, waardoor myn kiesen en tanden soo suiver en wit blyven, als weinig menschen van myn jaren gebeurt.” Daarna beschrijft hij de vele ‘dierkens’ die hij dankzij zijn microscoop, ondanks het goede poetsen, ziet in het speeksel uit zijn mond “veele  zeer kleine dierkens, die seer beweegden als een snoek door het water doet.” Eerder heeft hij in 1676 al bacteriën beschreven die op peperkorrels zitten die drie weken in het water hebben gelegen.
• Op de Noordzee heerst op 15 november een zeer zware storm. Een Hollandse vloot, die onder het bevel staat van de luitenant-admiraal Willem Bastiaensz Schepers, en die op de weg terug is van de Scandinavische wateren, belandt in deze storm. Acht schepen zinken voor de Noord-Hollandse kust. In totaal komen hierbij 1200 zeelui om het leven. Het zal één van de dodelijkste zeerampen uit de Nederlandse geschiedenis zijn.

1688: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1688?

• volgt nog.

1691: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1691?

• volgt nog.

1692: Delft; foto genomen op 26 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1692?

• volgt nog.

1695: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1695?

• volgt nog.

1696: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1696?

• volgt nog.

14. De periode 1701 -1800

1701: Landgoed De Horsten, Voorschoten; foto genomen op 23 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1701?

• Nederland telt aan het begin van deze eeuw zo’n 1,9 miljoen inwoners. In de voormalige Zuidelijke Nederlanden, dat grotendeels nog steeds onder Spaans beheer staat, wonen ruim 3 miljoen mensen. (Pas na 1900 zal Nederland meer inwoners tellen dan België.)
• De urbanisatiegraad, dat is het percentage van de bevolking dat woonachtig is in steden met meer dan 5.000 inwoners, bedraagt in 1701 in de Noordelijke Nederlanden zo’n 45%. Tegenwoordig ligt dat ruim boven de 80%.
• De meerderheid van de bevolking woont in dorpen met minder dan 5.000 inwoners of op het platteland. Amsterdam is veruit de grootste stad van het land met ongeveer 200.000 inwoners.  De inwonersaantallen van enkele andere steden zijn: Leiden 70.000,  Rotterdam 50.000, Haarlem 42.000, Den Haag 30.000, Utrecht 28.000, Groningen 23.000, Leeuwarden 15.000 en Alkmaar en Hoorn beide 13.000 inwoners.
• De groei van de bevolking is deels tot stand gekomen door immigratie. Zo vluchten tussen 1680 en 1720 zo’n 35.000 à 50.000 Franse Hugenoten naar Nederland. Veel Nederlandse steden zijn blij met deze vluchtelingen, vanwege hun geld, kennis en contacten. De Hugenoten krijgen allerlei gunstige rechten. Zo hoeven ze bijvoorbeeld niet te betalen voor het lidmaatschap van de gilden. Maar als na enige tijd blijkt dat niet alle migranten rijk zijn maar er ook armere immigranten tussen zitten, komt er ook kritiek op hun komst los en worden ze wat minder enthousiast ontvangen.
• Voor het eerst in ruim 100 jaar gaan de kalenders in Nederland weer gelijk lopen. Holland, Zeeland en de zuidelijke gewesten hebben al in 1582 de van oorsprong katholieke gregoriaanse kalender ingevoerd, maar de protestante noordelijke en oostelijke gewesten hebben de juliaanse kalander (die achter loopt) behouden en stappen pas in 1700 en in 1701 over. Bij de invoering van de gregoriaanse kalender moeten er in 1701 elf dagen worden overgeslagen om het begin van de lente weer terug te brengen naar 21 maart. Drenthe is de laatste provinciën die overgaat van de juliaanse naar de gregoriaanse kalender; 30 april 1701 wordt daar direct gevolgd door 12 mei 1701.
• Na het overlijden van kinderloze koning Karel II wordt Filips V – hij is de kleinzoon van Lodewijk XIV en spreekt geen woord Spaans – uitgeroepen tot de nieuwe koning van Spanje. Aartshertog Karel van Oostenrijk claimt ook het recht op de Spaanse  troon. Nederland kiest partij voor Oostenrijk en vormt in 1701 de Grote Alliantie van Den Haag, een overeenkomst tussen Oostenrijk, Engeland en de Republiek der Nederlanden. Spoedig zal de Spaanse Successieoorlog uitbreken.

1707: Delft; foto genomen op 26 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1707?

• De bekende schilder van zeestukken Willem van der Velde de Jonge overlijdt op 6 april op 74-jarige leeftijd in Londen. In 1672 is hij op uitnodiging van koning Karel II naar Engeland vertrokken, om daar diens hofschilder te worden.
• Tijdens de Spaanse successieoorlog  verslaan de Fransen en Spanjaarden op 25 april in de De Slag van Almansa een coalitie van Engeland, Nederland en Oostenrijk. Aan de Spaans-Franse kant sneuvelen zo’n 2.000 soldaten, aan de andere kant komen zo’n 5.000 man om het leven, waaronder honderden Nederlandse huursoldaten.
• Op 20 augustus vaart een Arnhemse schipper als eerste door het nieuw gegraven Pannerdensch kanaal tussen Doornenburg en Angeren. Het verbindt de Nederrijn met het Bijlandsch Kanaal en heeft een lengte van zes km. Het Pannerdensch kanaal maakt het mogelijk om het water uit de Rijn te verdelen over de Waal, de Neder-Rijn en de IJssel. Deze laatste twee rivieren worden door de hogere waterstand hierdoor beter bevaarbaar. Het is de bedoeling om het kanaal op 14 november te openen en beschikbaar te stellen voor de scheepvaart, maar de natuur beslist anders. Het “opent” het kanaal al in de nacht van 19 op 20 augustus 1707.  Een dijk die het water nog  weg houdt uit het kanaal in aanleg overstroomt ’s nachts en vult het kanaal.

1713: Gouda; foto genomen op 26 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1713?

• Volgt nog

1714: Schiedam; foto genomen op 15 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1714?

• Volgt nog

1715: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1714?

• Volgt nog

1721: Schiermonnikoog; foto genomen op 14 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1721?

• De 62-jarige Jacob Roggeveen vertrekt in opdracht van de West-Indische Compagnie (WIC) met drie schepen op een ontdekkingsreis naar Zuidland, een mythisch continent dat ergens op het zuidelijk halfrond moet liggen. Op de Wereldkaart van Mercator uit 1587 staat dit land, het zogeheten Terra Australis, aan de zuidrand ingetekend. Ze vertrekken op 1 augustus 1721 van de Rede van Texel. Roggeveen zal Zuidland niet vinden, wat niet zo verwonderlijk is omdat het niet bestaat. Wel ontdekt hij op eerste paasdag 1722 een onbekend eiland in de Grote Oceaan wat vol staat met beelden. Hij noemt het Paaseiland. De reis kost uiteindelijk aan meer dan 100 bemanningsleden het leven, vooral door scheurbuik.
• In Den Haag bezwijken enkele mensen aan een ziekte met de symptomen van de builenpest. Er ontstaat paniek in de stad, maar de ziekte verspreidt zich niet verder.
• Adriaen van der Werff geldt in het begin van de achttiende eeuw niet alleen als de beste Hollandse schilder, hij is ook architect. In 1721 krijgt hij de opdracht om een nieuw gebouw te ontwerpen voor de Rotterdamse Beurs. De bouw zal hij echter niet meemaken. Hij sterft in 1722. Bij zijn begrafenis beieren de klokken van de Grote of Sint-Laurenskerk vier uur lang. Pas in 1736 is men met de bouw van zijn ontwerp klaar.

1724: Scheveningen; foto genomen op 3 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1724?

• De Middelburgse Commercie Compagnie zendt drie schepen uit naar de westkust van Zuid-Amerika waar zich rijke zilvermijnen bevinden die onder Spaans gezag vallen. Het wordt een rampzalige expeditie. Twee van de drie schepen slagen er niet in om Kaap Hoorn te ronden en keren terug naar Brazilië. Het derde schip wordt bij Peru veroverd door de Spanjaarden. Na een maandenlange gevangenschap, gevolgd door een tocht over de landengte van Panama, slaagt onderstuurman Hubregt Kempe er in om terug te keren naar Middelburg en te rapporteren over de rampzalig tocht. Hij schrijft een boek over de reis. De Middelburgse Commercie Compagnie gaat zich na dit mislukte avontuur bezig houden met de slavenhandel tussen Afrika en Suriname.
• ‘De eerste oplage van ‘Het Hollands of Neederlands Kookboek’ verschijnt. Het bevat geen typische Nederlandse recepten als stamppot, boerenkool, hutspot en stroopwafels, maar haast alleen maar Franse recepten. De onbekende auteur blijkt haast alle recepten te hebben overgeschreven uit het Franse kookboek ‘Le Cuisinier Royal et Bourgeois’ (1691) van François Massialot, de persoonlijk kok van Filips I van Orléans, de broer van Lodewijk XIV.

1725: Gouda; foto genomen op 26 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1725?

• Volgt nog

1726: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1726?

• Volgt nog

1727: Delfshaven, Rotterdam; foto genomen op 15 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1727?

• Volgt nog

1728: Leiden; foto genomen op 20 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1728?

• Volgt nog

1729: Rotterdam; foto genomen op 15 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1729?

• Volgt nog

1732: Delft; foto genomen op 30 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1732?

• De Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en het Koninkrijk Pruisen sluiten na 30 jaar onderhandelen het Traktaat van Partage. Het traktaat regelt de nalatenschap (de titels en de bezittingen) van koning–stadhouder Willem III die in 1702 kinderloos is gestorven. Zowel koning Frederik I van Pruisen (kleinzoon van prins Frederik Hendrik) alsmede de stadhouder van Friesland, Johan Willem Friso van Nassau-Dietz (nazaat van Prins Maurits) maken aanspraken op de titels. Besloten wordt dat beide huizen de titel ‘Prins van Oranje’ mogen voeren.
• De houtwerken van de dijken in de Zuidwesthoek van Friesland blijken gedeeltelijk, en soms bijna geheel, verwoest te zijn. De oorzaak is paalworm. Dit weekdiertje komt voor in tropische wateren en is vermoedelijk onopgemerkt meegevoerd door houten vrachtschepen. De staten van Friesland beschrijven de plaag als volgt: “Eene plage niettemin regtvaardig van den God der vergelding, als in zijne onnaspeurlijke wijsheid bestemd om den hoogmoed, overdaad, dartelheid en wellustigheid van ons Nederlands volk, vervallen tot ongeregtigheid, ja zelf verfoeilijke en ongehoorde zonden tot den Hemel toe om wraak roepende, te bezoeken, te dempen’’ Eigen schuld, dikke bult dus. Ook houten schepen worden door de paalworm bedreigd. Ze krijgen een tweede huid van grenenhout die, als deze is aangetast, afgenomen kan worden. Als extra bescherming worden tussen de eiken- en grenenhouten romp koeienhuiden gestopt.

1737: Gouda; foto genomen op 26 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1737?

• Volgt nog

1738: Leiden; foto genomen op 2 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1738?

• Op 1 januari loopt ‘De Leusden’, een 18e-eeuws slavenschip van de West-Indische Compagnie, vast op  een zandbak in de monding van de Marowijne in Suriname. Aan boord bevinden zich 680 tot slaaf gemaakte mensen. Als het schip strandt worden 664 van hen in het ruim opgesloten. Het schip raakt lek en het water stroomt het ruim in.  Omdat de bemanning bang is dat zij door de gevangenen overmeesterd zullen worden, timmeren ze de luiken dicht. Alle gevangenen benedendeks verdrinken. De bemanning en de 16 tot slaaf gemaakte mensen die zich aan dek bevinden, overleven de grootste ramp uit de Nederlandse slavernijtijd wel. De 16 tot slaaf gemaakte overlevenden worden na aankomst in Paramaribo verkocht.
• Herman Boerhave, de bekende Nederlandse arts, botanicus en rector van de Universiteit van Leiden, overlijdt. Hij geniet wereldwijde faam. Onder andere Tsaar Peter de Grote en Carl Linnaeus, de naamgever van planten en dieren, hebben hem in Leiden opgezocht. Zelf heeft Boerhave niet veel gereisd. Hij schijnt nooit verder gekomen te zijn dan Harderwijk.

1739: Den Haag; foto genomen op 12 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1739?

• Ruim honderd jaar na de bouw van Prinsengracht 263 wordt het het bestaande achterhuis van het huis afgebroken en vervangen door een nieuw, groter achterhuis. Tijdens de Tweede Wereldoorlog zal Anne Frank hier ondergedoken zitten.
• De Vesting Bourtange – een militair fort, oorspronkelijk gebouwd in opdracht van Willem de Zwijger, het is gelegen in de provincie Groningen vlakbij de Duitse grens – wordt versterkt en bereikt haar grootste omvang. Er is  na de verbouwing nooit meer om de vestiging gevochten. Maar wie weet, misschien komt dat juist wel omdat het in 1701 is vergroot. De laatste veldslag om het fort vond plaats in 1672.  Christoph Bernard von Galen, de bisschop van Münster, beter bekend als Bommen Berend, probeert op weg naar de stad Groningen kortstondig om het fort te veroveren. Als na een paar dagen belegering de bevelhebber van het fort Bommen Berend laat weten, dat hij nog 200.000 kogels in het fort heeft liggen om naar de  bisschoppelijke troepen te schieten, besluit deze het beleg op te heffen en verder te trekken naar de stad Groningen. Ook het beleg van Groningen levert Bommen Berend niet het gewenste resultaatop.  ‘Groningen constant, behout van ’t lant’.

1740: Den Haag; foto genomen op 26 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1740?

• Het jaar 1740 is een zeer koud jaar, achteraf bekeken zelfs het  koudste jaar van de periode 1700 – heden. De gemiddelde jaartemperatuur komt uit op 6.5 graden, ruim 3 graden minder dan het langjarig gemiddelde. In Venlo valt op 3 mei nog 30 cm  sneeuw. Overal vriezen in de winter de rivieren dicht. In Friesland schaatst volgens een gedicht ene Pier langs de elf steden. (“Voor het baasje, dat gelijk een vogel door de lucht / Kon vliegen over het ijs. / ’t Is Pier die ellef Steden / Van Friesland, op een dag, heeft in het rond gereden.”)
• In juni hebben de meeste bomen nog steeds geen bladeren. Ook de gewassen op het land groeien niet goed. Er ontstaat schaarste aan graan. De prijs van rogge stijgt 50% tot 100%, wat leidt tot honger en diverse volksoproeren. Bij gebrek aan gras gaan veel koeien dood.
• In oktober vindt in Batavia de zogeheten Chinezenmoord plaats. Als gevolg van de instorting van de suikerrietprijs raken duizenden Chinese plantagewerkers werkloos en komen in opstand. Als reactie op deze Chinese volksopstand tegen het VOC-bestuur richten de Hollanders en de andere Europese burgers van de stad samen met de VOC-soldaten van de vloot een enorme slachting aan onder de Chinese bevolking. Tussen  de 5.000 en 10.000 Chinezen komen naar schatting om het leven.
• In december overspoelt het hoge water de dijken bij de Betuwe. Onder andere de Overbetuwe, de Nederbetuwe en de Tielerwaard lopen onder.

1743: Leiden; foto genomen op 10 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1743?

• Op 13 juni loopt het VOC-schip de Hollandia op zijn eerste vaart richting Batavia in een mistbank bij de Scilly eilanden voor de kust van Cornwall aan de grond en zinkt. 276 mensen komen bij de ramp om het leven.
• In 1740 is de Oostenrijkse Successieoorlog uitgebroken. Niet iedereen is het eens met de  troonsbestijging van Maria Theresia als aartshertogin van Oostenrijk. Een vrouw op de troon wordt als een zwaktebod gezien en vier andere mannelijke buitenlandse kandidaten vinden dat zij meer recht hebben op de troon. Een coalitie van onder andere Frankrijk, Spanje en Pruisen keren zich tegen Oostenrijk die Engeland en Holland aan zijn zijde heeft. Erg veel zin om mee te vechten heeft Nederland echter niet en als ze in 1743 na lang aarzelen uiteindelijk toch nog een legermacht van 10.000 man  sturen om mee te vechten bij de slag van Dettingen komen de Hollandse troepen te laat. De slag is al afgelopen. Engeland heeft er al de Fransen troepen verslagen.
• Op 10 september wordt in Ubach over Worms een eerste groep van acht mannen en vier vrouwen opgehangen Ze behoren tot een groep misdadigers die gedurende veertien jaar actief zijn in Limburg en omstreken en die bekend staan onder de naam ‘de bokkerijders’. In Schaesberg ondergaan even later elf mannen hetzelfde lot. In Kerkrade worden een maand later twaalf bokkerijders opgehangen. Uiteindelijk vallen er 435 bokkerijders in handen van justitie waarvan er 176 zullen worden geëxecuteerd.
• In het begin van deze eeuw wordt de aardappel aanvankelijk vooral gekweekt als varkensvoer en als voedsel voor de allerarmsten. Ook schepen nemen  aardappels mee aan boord. Op lange zeereizen voorkomt de goedkope aardappel – die rijk is aan vitamine C – scheurbuik. Halverwege de achttiende eeuw maakt de aardappel in Holland echter steeds vaker deel uit van het volksvoedsel.

1748: Voorburg; foto genomen op 22 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1748?

• In het noorden van het land breekt het pachtersoproer uit, eerst in Groningen daarna in Leeuwarden. Het ambt van belastingontvanger kan in de achttiende eeuw gepacht worden. De overheid int vaak niet zelf de belasting, maar verpacht het innen ervan aan particulieren, veelal rijke kooplieden uit de regentenklasse die vaak nog allerlei extra’s voor henzelf boven op de te innen belastingen zetten. In maart pikken de Groningers dit niet meer en breekt er een oproer uit. Het oproer verplaatst zich over het hele land.
• Tijdens de protesten in Amsterdam toont een vrouw haar blote achterwerk aan een belastingambtenaar, die daarop “dat vrouwmens in haar blote fondament’ schiet, waarna ze overlijdt. Het leidt tot grote rellen waarbij vier dagen lang grachtenpanden van rijke pachters worden geplunderd. Op de vijfde dag van de rellen worden twee leiders van de opstand opgehangen en eindigt het oproer.
• Anna van Hannover, prinses van Oranje, schenkt het leven aan Willem V, de latere erfstadhouder van 1751 -1795.
• In juni pleegt de beruchte bendeleider Jan de Lichte, later bekend geworden door het boek van Louis Paul Boon, in het Land van Aalst zijn eerste van zes moorden. In november wordt hij gepakt en ter dood gebracht door middel van radbraken.

1749: Leiden; foto genomen op 20 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1749?

• Volgt nog

1750: Zoetermeer; foto genomen op 6 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1750?

• In de eerste helft van de achttiende eeuw is de bevolking van Nederland nauwelijks gegroeid. Nederland telt nog steeds zo’n 1,9 miljoen inwoners. Amsterdam blijft staan op 200.000 inwoners en Rotterdam op 50.000 inwoners.  Wel zijn er grote veranderingen in Leiden. In twintig jaar tijd is daar het inwonersaantal gezakt van 70.000 inwoners naar 40.000 inwoners. Oorzaak ligt in het verval van de textielnijverheid in Leiden, onder andere door protectionistische maatregelen in Frankrijk. Veel inwoners van Leiden hebben daarop de stad verlaten.
• Uit een onderzoek van de stadhouderlijke lijfarts Thomas Schwenke blijkt dat in Den Haag in 1750 ‘de menschen van fatsoen en vermogen‘, dat zijn mensen die een jaarinkomen van meer dan 400 gulden hebben, 12% van de bevolking vormen. De ‘burger en middenstand‘ – dat zijn de mensen met een inkomen per jaar van tussen de 100 en 400 gulden, maken 25% van de bevolking uit. Met 63% vormen ‘de werkende of de beter dienende klasse‘ met een inkomen van minder dan 100 gulden per jaar het grootste gedeelte van de Haagse bevolking.
• De zuigelingensterfte in Den Haag bedraagt volgens het onderzoek van Thomas Schwenke ongeveer 25%. Dat is 1 op de 4. Van de kinderen ouder dan 1 jaar gaan nog eens 1 op de 7 kinderen dood voordat ze de volwassen leeftijd bereiken. De belangrijkste doodsoorzaak is kinderpokken.
• Rondom Rotterdam is omstreeks 1750 zoveel turf gestoken dat het grondwater de overhand krijgt. Bleiswijk, Hillegersberg, Bergschenhoek en Zevenhuizen overstromen regelmatig.
• Wie burger van Enschede wil worden, moet 50 gulden en ‘een lederen emmer bij de brandspuit’ betalen. Die emmers komen in 1750 komen goed van pas, want op 20 mei breekt er brand uit in de bakkerij van Herman ten Tije. Al snel slaat de brand over. Ruim 70 van de 300 woningen die Enschede in 1750 telt worden in de as gelegd. Niemand van de 1500 inwoners van Enschede – het is op dat moment een kleine stad (maar wel eentje met stadsrechten sinds 1325) – komt bij de brand om het leven. De totale schade bedraagt volgens een grondige inventarisatie 118.000 gulden, waarvan 10.755 gulden schade bij de ‘minvermogenden’. Niemand is verzekerd. Er worden collectes voor de inwoners van Enschede gehouden in de provincies Overijssel, Gelderland en in het graafschap Bentheim, die in totaal 8.200 gulden opleveren. Een collecte bij ‘de gegoede burgerij’ van Amsterdam levert daarnaast nog eens 2.584 gulden op. Na de wederopbouw zal de textielnijverheid in Enschede op gang komen.
• Er is in 1750 sprake van een warm voorjaar en een zeer hete en droge zomer. Veel mensen en dieren hebben last van de hitte en het sterftecijfers is hoger dan normaal. Ook in de herfst valt er nauwelijks regen.

1751: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1751?

• Volgt nog

1754: Leiden; foto genomen op 20 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1754?

• Volgt nog

1757: Den Haag; foto genomen op 26 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1757?

• In februari overstromen door smeltend ijs een groot aantal rivieren, waaronder de Rijn, de Waal, de Merwede, de Lek en de Maas. Bij Den Bosch breekt door kruiend ijs de Maasdijk door en een groot gebied van Den Bosch tot Woudrichem loopt onder water. Ook in de stad Den Bosch staat op veel plaatsen het water in de straten. De meeste bakovens in Den Bosch zijn door het hoge water onbruikbaar, alleen die op het hogere gedeelte op de markt werken nog. Door de Schepenen wordt bevolen, dat deze ovens dag en nacht brood moeten bakken. Ook de koekoven op de markt wordt verplicht om voor de bevolking brood te bakken.
• In 1757 barst er de zogeheten Wittenoorlog uit. Als u nu zegt “Huh? Nooit van gehoord, tussen welke landen ging die oorlog?” dan is dat niet zo’n gekke vraag. Het is geen oorlog tussen landen maar een felle discussie tussen rechtsgeleerden in Holland over de vraag of Johan de Witt ruim honderd jaar eerder er verstandig aan had gedaan om prins Willem III van Oranje niet te benoemen tot stadhouder. Het ene kamp beschuldigt het andere kamp dat ze ‘aan het zwetsen’ zijn; het andere kamp vindt juist dat ’de domheid in ’s lands historie nog nooit zo duidelyk was geweest.’ Meer dan 70 pamfletten gaan er tussen de heren geleerden over en weer. Aanleiding voor de discussie is onder meer de situatie van de negenjarige Willem V als toekomstig erfstadhouder.
• Onder de naam Bierbrouwerij Snieders wordt de latere Dommelsche Bierbrouwerij opgericht.

1758: Schiermonnikoog; foto genomen op 13 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1758?

• In 1758  wordt in Den Haag Hendrica Brand geboren als derde van elf kinderen van de brandewijnverkoper Antonius Brand en Johanna Koster. De kindersterfte in deze jaren is hoog. Zeven van haar tien broertjes en zusjes overlijden op jonge leeftijd, maar Hendrica overleeft haar kinderjaren. In 1781 zal Hendrica met de Leiderdorpse notarisklerk Johannes van Nelle trouwen. In Rotterdam beginnen ze een winkel in koffie en tabak.  Als Johannes in 1811 overlijdt, zet Hendrica de zaak voort onder de naam ‘Weduwe Van Nelle’. Na haar dood wordt de zaak door haar nazaten voortgezet. Het bedrijf zal uitgroeien tot een groot bekend koffie- en tabaksconcern.
• Op 7 mei breekt er een grote brand uit op de kermis op het Buitenhof in Den Haag. Zo’n zeventig kramen gaan geheel of gedeeltelijk in vlammen op.
• In 1696 stelt Edmond Halley dat een komeet die in 1531, 1607, en 1682 zichtbaar was één en dezelfde komeet moet zijn geweest. Hij voorspelt dat deze komeet in 1758 weer zal terugkeren. Bijna komt de voorspelling van Halley – hij overlijdt in 1742 op 86-jarige leeftijd voordat de komeet terugkeert – niet uit, maar op op 25 december 1758 wordt de komeet toch nog waargenomen door een Duitse amateurastronoom. Ook in Nederland wordt komeet eind december met een telescoop gezien. In maart 1759 is de komeet in Nederland overal met het blote oog te zien.

1759: Den Haag; foto genomen op 12 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1759?

• Anna van Hannover, de moeder van de erfstadhouder Willem V overlijdt. Zij is niet alleen zijn moeder, maar omdat Willem V nog maar elf jaar oud is ook zijn regentes. Hertog Lodewijk Ernst van Brunswijk neemt het regentschap over Willem V op zich.
• In de achttiende eeuw komt er een stroming in het denken op gang die de Verlichting wordt genoemd. Uitgangspunt is de rede. “Denk rationeel, gebruik het verstand en de waarneming in plaats van vooringenomen geloof in kerk en staat”. Vooral in Frankrijk leeft de beweging. Voltaire publiceert in 1759 ‘Candide’, een boek waarin hij kritisch is op de religie. Een door Franse ‘Verlichters’ samengestelde encyclopedie bedoeld om kennis te verspreiden wordt in 1759 door de Franse overheid gezien als aanvallen op godsdienst en de staat en (tijdelijk) verboden. Ook in Nederland krijgt de stroming steeds meer aandacht, mede in het licht van discussies over het erfelijk stadshouderschap Willen V en de rol van de nieuwe regent.
• De Nederlandse regimenten betrekken hun geweren en pistolen van een geweerfabriek in Luik. Omdat de Republiek niet afhankelijk van deze ene fabriek wil zijn, wordt er in 1759 in Culemborg een Hollandse wapenfabriek gebouwd. Er werken 70 man. De door hen geproduceerde wapens zijn van betere kwaliteit dan die van Luik, maar omdat die van Luik goedkoper zijn, blijven de meeste regimenten (ze zijn onafhankelijk) toch hun wapens in Luik kopen. De fabriek in Culemborg leidt een kwakkelend bestaan.

1760: Voorburg; foto genomen op 8 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1760?

• Bij Bergstoep onder Bergambacht in de Krimpenerwaard breekt  in januari de slecht onderhouden rivierdijk bij de Lek door. Er ontstaat in de Lekdijk een gat van 94 meter breedte. Persoonlijke ongelukken doen zich dankzij het luiden van de kerkklokken niet voor. In maart wordt er een aanbesteding gehouden om het gat te dichten. Liefst negen partijen schrijven in. De goedkoopste inschrijver is J. van Houweningen met 58.300 gulden. Zijn broer G. van Houweningen vraagt 700 gulden meer. Ene Kormelis Verhey is met 62.900 gulden de duurste. De aanbiedingen liggen allemaal zo dicht bij elkaar dat men prijsafspraken vermoedt. Desondanks mag J. van Houweningen de klus uitvoeren.
• Aan de Lange Voorhout ontwerpt de voormalige hofarchitect – “Architect des princen van Orange” –  Pieter de Swart een groot woonhuis voor Anthony Patras, de burgemeester van Sloten die namens Friesland in de Staten-Generaal zit en daarom geregeld in Den Haag moet zijn. (In 1796 wordt het huis verkocht aan de koopmansfamilie Hope – rijke financiers van diverse Europese vorstenhuizen; soms financieren ze tijdens een conflict tussen twee staten beide zijden. In 1845 koopt koning Willem I het huis. Zowel regentes Emma als de koninginnen Wilhelmina en Juliana zullen het Paleis Lange Voorhout, zoals het dan heet, als werkpaleis gebruiken. Tegenwoordig zit het Escher-museum in het gebouw.)
• In februari ontstaat er ophef rondom Onno Zwier van Haren, prominent Fries Statenlid, voorzitter van de Raad van State, lid van de Staten Generaal, en tot diens overlijden de boezemvriend van stadhouder Willem IV. Twee van zijn dochters beschuldigen hem van incest. “Werden seer godlose saken op ’t sujet van O.Z. van Haren gedebiteert, alsse dat hij sijne dogters vleeschelijk gebruikt soude hebben.” In een geheim document erkent Van Haren even later schuld en er wordt vastgelegd dat hij naar Brussel zal vertrekken. De zaak is daarmee in een doofpot beland, ware het niet dat Van Haren in 1761 opeens komt opdagen bij een vergadering van de Staten-Generaal in Den Haag. Hij wordt verzocht te vertrekken en het document wordt alsnog openbaar gemaakt. Deze keer ontkent Van Haren alles en zegt dat politieke tegenstanders hem hebben gedwongen om het document te tekenen. Hij beweert dat hij onschuldig is en nooit zijn dochters heeft misbruikt, want zoals hij schrijft: “Waarom zou hij zich aan deze onaantrekkelijke dochters willen vergrijpen, de een verschrikkelijk door de kinderziekte aangetast, met bloeddoorlopen ogen en stinkvoeten, de ander ziekelijk, zelfs nog niet huwbaar en sinds 11 jaar lijdend aan een zwaar ongeluk.” Een jaar later komt op verzoek van Van Haren zelf de zaak voor een rechter, die hem niet veroordeeld maar ook niet vrijspreekt. Van Haren trekt zich daarop terug uit de politiek en zal zich de rest van zijn leven in Wolvega wijden aan het schrijven van boeken, wat hij overigens niet onverdienstelijk doet.
• Op 22 april demonstreert de in Hoei (dat ligt zo’n 50 km onder Maastricht) geboren Jean-Joseph Merlin tijdens een gemaskerd bal in Londen een door hen bedachte nieuwigheid: rolschaatsen. Hij doet dat met de nodige zwier, want terwijl hij door de balzaal rolschaatst, speelt hij tegelijkertijd viool. Helaas voor hem heeft hij het rolschaatsen nog niet geheel onder de knie, vooral het remmen nog niet, met als resultaat dat hij op volle snelheid tegen een grote wandspiegel aan rijdt. Het levert hem niet alleen de nodige verwondingen, een kapotte viool en een rekening van 500 pond voor de spiegel op, maar het gevolg is ook dat het vertrouwen van het publiek in de veiligheid van zijn uitvinding door deze gebeurtenis niet echt toe neemt. Friese bronnen stellen overigens dat de rolschaats al eerder dan 1760 is bedacht en wel in Friesland om in de zomer te kunnen schaatsen.

1762: Schiermonnikoog; foto genomen op 13 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1762?

• In de winter strandt een opmerkelijk aantal walvissen op de Nederlandse kust. In januari liggen er drie potvissen op de Oostwal van Vlieland en twee potvissen op het strand van Ameland. In februari worden er twee potvissen aangetroffen op de Griend bij Harlingen. De grootste walvis belandt op 20 februari op het strand tussen Zandvoort en Wijk aan Zee. Het wordt een toeristische attractie. Vissersvrouwen zetten koek- en-zopie kraampjes op het strand en ook een collectebus met de tekst: ” Gedenckt den Arme Visschers van Zandvoort 1762“.  Hoeveel deze collecte opbrengt is niet bekend, wel hoeveel de potvis opbrengt. Tijdens een openbare veilig wordt hij voor 990 gulden verkocht aan een traankoker die het vet van de walvis kookt tot olie.
• De Hoge Spaarndammerdijk (destijds Hogendijk geheten) langs het IJ wordt verhard. Over de dijk loopt de landweg van Amsterdam naar Haarlem. Door het intensieve gebruik van de weg ontstaan er regelmatig karrensporen op de dijk die dan moeten worden gedicht. De weg is één van de eerste met klinkers verharde wegen die tussen twee grote steden loopt en krijgt de naam straatweg.
• De Zevenjarige Oorlog (1756 -1763), die wordt uitgevochten door aan de ene kant onder andere Engeland, Portugal en Pruisen en aan de andere kant onder andere Frankrijk, Oostenrijk, Rusland, Spanje en Zweden, wordt wel gezien als de eerste echte wereldoorlog. Niet alleen vinden er in Europa veel bloedige veldslagen plaats, maar ook in India en in Amerika wordt gevochten. Nederland is neutraal, maar de Hollandse koopvaardijvloot heeft er flink last van. Regelmatig worden de handelsschepen, vooral door Engelse kapers, opgebracht om de schepen te doorzoeken op smokkelwaar. Hierbij verdwijnt vaak de lading. In 1762 komt de Hollandse koopvaardij vrijwel geheel tot stilstand. De  Hollandse oorlogsvloot is te verzwakt om de handelsvloot te kunnen beschermen. Intern heerst er binnen de Republiek al jaren een strijd of men het leger moet uitbreiden of dat men de verzwakte vloot moet versterken.

1765: Stompwijk; foto genomen op 23 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1765?

• Het negenjarige wonderkind Wolfgang Amadeus Mozart is samen met zijn ouders en zijn vier jaar oudere zus Maria Anna op een drie jaar durende rondreis door Europa. De twee kinderen treden samen op. In september 1765 komen de Mozarts vanuit Antwerpen in Rotterdam aan. Vandaar reist het gezelschap per trekschuit door naar Den Haag, waar Wolfgang (zus Maria Anna is ziek) een tweetal concerten geeft voor prins Willem V en diens zus prinses Carolina van Oranje-Nassau. Al met al zal de familie Mozart een half jaar in Nederland blijven. Deze lange verblijfduur komt mede doordat zowel Wolfgang als zijn zus tijdens hun verblijf in Nederland buiktyfus krijgen. Als ze hersteld zijn (zus Anna Maria ligt zelfs een tijd lang op het randje van de dood) geven ze nog concerten in Haarlem (hier bespeelt de jonge Wolfgang het kerkorgel), Amsterdam en Utrecht.
• In Leerdam vestigen zich enkele Duitse glasblazers. De  eerste glasblazerij in Leerdam wordt gebouwd. Het eindproduct van deze glasblazerij blijft aanvankelijk beperkt tot flessen met een zeer donkergroene kleur.

1767: Delft; foto genomen op 30 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1767?

• Op 24 augustus 1767 wordt in Baard in Friesland de eerste officiële wedstrijd fierljeppen gehouden. De wedstijd is georganiseerd door de weduwe van de kastelein Ype Gerben. Wie het verst over Bolswarder Vaart springt krijgt van de weduwe “een curieus zilveren mes”, aldus een aankondiging in de Leeuwarden Courant. In de krant is nog niet sprake van fierljeppen maar van “verspringen met een Pols”.
• De 19-jarige stadhouder Willem V trouwt in Berlijn met de 16-jarige Wilhelmina van Pruisen, een nicht van Frederik II, de koning van Pruisen. Prinses Wilhelmina zal later vooral bekend worden door haar aanhouding in 1787 bij Goejanverwellesluis als de strijd tussen de Patriotten en Orangisten op haar hoogtepunt is.
• In Suriname trouwt de 50-jarige Elisabeth Samson, een vrije zwarte vrouw, schatrijk geworden met koffieplantages, met de blanke Hermanus Zobre. Aanvankelijk wil ze al in 1764 trouwen met een zekere Christoph Braband, eveneens een blanke man, maar dit wordt haar verboden. Volgens het koloniaal gezag is dit onmogelijk, omdat er sinds 1685 in Suriname een wet is die gemengde huwelijken verbiedt. Ze legt daarop haar voorgenomen huwelijk voor aan de Staten Generaal in Holland, die na ruim drie jaar beslissen dat er geen Hollandse wet is die dit huwelijk verbiedt. Het huwelijk wordt daarop alsnog toegestaan. Christoph Braband is ondertussen echter al overleden, maar ze vindt in de twintig jaar jongere Hermanus Zobre een nieuwe echtgenoot en trouwt met hem op 21 december 1767 in Paramaribo.

1769: Delft; foto genomen op 30 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1769?

• Om een einde te maken aan de overstromingen rondom Rotterdam geven de Staten van Holland en West-Friesland’ opdracht om een kanaal in de Rubroek polder te graven tussen de Rotte en de Nieuwe Maas. Drie jaar later wordt met de aanleg van zowel de Hoge als de Lage Boezem begonnen. Acht molens bemalen de beide kanalen. De kanalen voeren het water af vanaf de Rotte tot aan de Oostpoort van de stad (nu het Oostplein). Van daaruit wordt het via een gemaal afgevoerd in de Nieuwe Maas.
• In Gouda wordt de transseksuele Maria van Antwerpen door een rechtbank levenslang verbannen uit Holland en West-Friesland. Ze wordt veroordeeld vanwege travestie en omdat ze als Machiel van Antwerpen een onwettig huwelijk is aangegaan met Cornelia Swartsenberg. Ook heeft ze verklaard dat ze de vader van diens kind is. Voor de rechtbank vertelt ze dat ze als vrouw is geboren maar zich man voelt. Het is haar tweede illegale huwelijk. Eerder trouwt ze in 1748 als Jan Vanant met een zekere Johanna Cramer en neemt ze als man dienst in het Staatse leger. Als ze in 1751 wordt ontmaskerd, moet ze in Breda voor de krijgsraad komen. Die veroordeelt haar tot verbanning uit Brabant en Limburg. Na deze verbanning gaat Maria, weer gekleed als vrouw, wonen in Gouda en gaat daar aan het werk als naaister. In 1761 leert ze er Cornelia Swartsenberg kennen. Deze is zwanger, kent Maria’s voorgeschiedenis en haalt haar over weer als man te gaan leven,  met haar in het huwelijk te treden en te doen alsof ze de vader van het kind is. Ze trouwen in 1762 in Zwolle. Maria gaat daarna als Machiel van Antwerpen opnieuw als huursoldaat in het leger, eerst in het Staatse leger, later in het garnizoen van Amsterdam. Ze wordt later bezongen in een lied: ‘Een vermaekelyk liedeken van een manhaftig vrouwpersoon die de Staeten van Holland vijf jaer en zes maenden gediend heeft als grenadier.”

1770: Bodegraven; foto genomen op 20 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1770?

• Nederland passeert de grens van twee miljoen inwoners. Een arbeider verdient er een gulden per dag. Reizen en op vakantie gaan zit er voor de gewone man niet in. Dat is alleen voorbehouden aan de rijkere Hollanders.
• Van het bruto binnenlands product (bbp) komt in 1770 zo’n 5 procent voor rekening van de handel in goederen, zoals suiker, koffie en tabak, die door tot slaaf gemaakte mensen wordt geteeld in Noord-, Midden- en Zuid-Amerika.
• Er vindt op het Binnenhof in Den Haag een uitgebreid historisch onderzoek plaats in de Hofkapel. Deze is in 1289 in opdracht van graaf Floris V gebouwd. Tijdens dit ‘graven naar graven van graven’ worden er grafzerken, grafkelders en loden kisten met gebalsemde lichamen gevonden. De restanten van Johan van Oldenbarnevelt, ‘de heilige graal van de Hofkapel’, worden echter, net zoals bij latere onderzoeken in 1879 en 2023, niet aangetroffen.

1772: Benthuizen; foto genomen op 23 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1772?

• Op 24 augustus wordt Willem Frederik, Prins van Oranje-Nassau, geboren. Hij is het derde kind van stadhouder Willem V van Oranje-Nassau en prinses Wilhelmina van Pruisen. Omdat zijn beide oudere broers in 1769 respectievelijk 1771 allebei maar één dag leven, is hij de potentiële erfstadhouder als opvolger van zijn vader Willem V. Zover zal het niet komen. De Franse bezetting in 1795 voorkomt echter dat hij na de dood van zijn vader in 1806 als Stadhouder Willem VI aan de macht komt. Nadat Napoleon is verslagen bij Waterloo zal hij in 1813 vanuit Engeland terugkeren in Nederland en komt dan als koning Willem I aan de macht.
• Tijdens de voorstelling ‘De Deserteur’ breekt brand uit in de Amsterdamse Stadschouwburg. De schouwburg brandt volledig uit. Achttien mensen waaronder de Amsterdamse stadsarchitect Cornelis Rauws komen om het leven. Sommigen zien de brand als een straf van God voor het opvoeren van onzedelijke toneelstukken.

1777: Zoetermeer; foto genomen op 6 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1777?

• De ‘Oeconomische Tak van de Hollandsche Maatschappij van Wetenschappen’ wordt opgericht. Tegenwoordig kennen wij deze organisatie onder de naam de ‘Nederlandsche Maatschappij voor Nijverheid en Handel’. De aanleiding tot de oprichting is de behoefte om de bijzonder ongunstige economische toestand van de Republiek te verbeteren. Men richt zich vooral op de belangrijkste sectoren van de economie in die tijd: de handel, de nijverheid, scheepvaart, visserij, landbouw en kunstnijverheid.
• Bij Groenland gaan liefst acht Nederlandse walvisjagers door ijsgang verloren. Hierbij verliezen ongeveer 300 man hun leven.
• Petrus Boonekamp brouwt in zijn kleine werkplaats in Leidschendam de eerste kruidenbitter ter wereld. Het bevat kruiden uit China en India. De smaak is – dat zal geen verrassing zijn – “bitter-kruidig.”

1778: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1778?

• Volgt nog

 

1779: Omgeving Langbroek; foto genomen op 21 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1779?

• Volgt nog

1781: Dordrecht; foto genomen op 2 september 2022

Wat gebeurt er in Nederland in 1781?

• In het tweede jaar van de vierde Engelse Oorlog (1780-1784) gaat het niet goed met Holland. Alleen al in januari 1781 worden 200 Nederlandse koopvaardijschepen opgebracht door de Engelsen. Ook veroveren de Engelsen Nagapattinam, een havenstad in het huidige India, op de Hollanders. De VOC, ooit het grootste handelsbedrijf ter wereld, krijgt surseance van betaling. (In 1800 gaat het officieel failliet.)
• In februari verovert de Engelse admiraal George Rodney Sint Eustatius. Ook de twee andere bovenwindse eilanden Saba en Sint Maarten worden aangevallen. De reden dat de Engelsen Sint Eustatius aanvallen is dat het officieel “neutrale” Nederland tijdens de Amerikaanse Onafhankelijkheidsoorlog (1775 -1783) wapens en munitie naar het eiland smokkelt om deze vervolgens vanuit daar door te verkopen aan de Amerikanen. De Engelsen beschouwen de oorlog daarom als een strafexpeditie en pogen tevens Holland als handelsnatie te verzwakken.
• In augustus vindt op de Noordzee de slag bij de Doggersbank plaats. Deze eindigt min of meer onbeslist. Een Engelse vloot van zeven schepen valt een Nederlandse vloot van zeven schepen aan –  de totale Hollandse vloot bestaat aan het begin van de oorlog uit slechts twintig schepen – die een konvooi koopvaardijschepen begeleidt naar de Oostzee. Beide partijen leiden zware verliezen en tellen ongeveer evenveel doden en gewonden, maar in Nederland wordt de zeeslag als een grote overwinning gevierd, ondanks dat er een einde komt aan de graanhandel met het Oostzeegebied.
• De Amerikaan John Adams, één van de grondleggers van de Verenigde Staten, gaat samen met zijn zonen Charles en John Quincy Adams op de Keizersgracht 529 in Amsterdam wonen. Hij is de eerste Amerikaanse ambassadeur in Nederland. Later (in 1789) wordt hij de eerste vicepresident van de Verenigde Staten (onder de eerste president George Washington), om in 1797 de tweede president van de Verenigde Staten te worden. Ook zijn zoon John Quincy Adams, die met hem in 1781 in Amsterdam woont, zal (in 1825) president van de Verenigde Staten worden.

1783: Fort Wierickerschans ; foto genomen op 20 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1783?

• Volgt nog

1784: Omgeving Odijk; foto genomen op 21 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1784?

• In januari treedt De IJssel buiten haar oevers. Een deel van Deventer komt blank te staan. In februari breken door grote hoeveelheid smeltwater uit de Alpen en de Duitse middelgebergten op meerdere plaatsen in Nederland de Waaldijken door. Het dorpje Haalderen stroomt volledig onder. Vijftien mensen verdrinken. Bij een andere dijkdoorbraak loopt Nijmegen onder water. De Lappentoren, de onderste toren van Het Valkhof, stort in.
• Het vredesverdrag dat in mei een einde maakt aan de Vierde Engelse Oorlog is buitengewoon ongunstig voor Nederland. Weliswaar krijgt Holland een aantal verloren gegane overzeese gebiedsdelen terug (waaronder de Antillen, maar niet Nagapattinam in India), maar de VOC verliest het kostbare specerijenmonopolie. Zo krijgt Engeland het recht op de vrije vaart op de Molukken. Nederland verliest zijn positie als economische grootmacht.
• De slechte economische toestand leidt tot veel onrust. Er ontstaat een strijd tussen de prinsgezinden / orangisten (aanhangers van stadhouder Willem V) en de patriotten die hem weg willen hebben. Vanwege haar aandeel in de rellen in Rotterdam wordt de orangist Catharina Mulder, beter bekend als Kaat Mossel – ze is keurvrouw van mosselen – gearresteerd en tot een gevangenisstraf veroordeeld.
• De Zuidelijke Nederlanden zijn sinds de Spaanse Successieoorlog in bezit van de Habsburgse monarchie. De havens van Antwerpen en Gent kunnen door grote schepen niet worden bereikt. De Schelde wordt al sinds 1587 geblokkeerd door de Noordelijke Nederlanden. Schepen moeten hun lading daarom overladen op binnenschepen. De Habsburgers denken te profiteren van de zwakke positie van Holland en sturen een groot schip vanuit Antwerpen de Schelde af. Bij de grens vuurt een Zeeuws wachtschip echter een kanonschot af op het schip, waarna het schip terugkeert. Omdat het schot een ketel op het schip raakt wordt dit incident de Keteloorlog genoemd.
• In Haarlem opent het Teylers Museum zijn deuren. Ze noemen zich vandaag de dag het oudste nog bestaande museum van Nederland, maar dat is discutabel. De Galerij Willem V in Den Haag, een kunstgalerij die de stadhouderlijke schilderijencollectie van de Oranjes bevat, ging al in 1774 open voor publiek. Wel is het zo dat deze Galerij in 1795 dicht gaat en pas in 1977 weer voor het publiek wordt opengesteld.

1789: Schiermonnikoog; foto genomen op 16 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1789?

• Terwijl in Frankrijk de Bastille wordt bestormd en de Zuidelijke Nederlanden in opstand komen tegen de Habsburgse overheersers  (de zogeheten de Brabantse en Luikse Omwentelingen), blijft de politieke situatie in  Nederland vrij rustig.
• In het voorjaar wordt er voor het eerst in Nederland een soort van voetbalwedstrijd gespeeld. Dat gebeurt in Noordwijk op de vier kilometer lange Gooweg. Acht Britse leerlingen van kostschool De Veer voetballen tegen Nederlandse, Duitse, Franse, Poolse en Russische leerlingen. De Engelsen moeten de bal in Noordwijkerhout zien te krijgen, het doel van het andere team ligt in Noordwijk. Mob football heet deze variant: de ene groep tegen de andere (aldus de schrijvers Jan Luitzen en Wim Zonneveld in hun boek ‘Hoe voetbal verscheen in Nederland’).
• In Rotterdam en in Utrecht is sprake van een pokkenepidemie. Utrecht treft het niet echt dat jaar, want daar heerst in 1789 ook nog eens een kinkhoestepidemie.

1790: Voorburg; foto genomen op 22 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1790?

• De Staten van Limburg en Overmaas sluiten zich aan bij de Verenigde Nederlandse Staten – dat zijn de “Belgische” opstandige gewesten – in hun opstand tegen de landsheer, de keizer van Oostenrijk. Onder de Staten van Limburg vallen ook de plaatsen Heerlen, Valkenburg en Beek. Eind 1790 komen alle gebieden weer officieel onder het keizerlijk Oostenrijks gezag.
• Het Genootschap ter bevordering van Natuur-, Genees- en Heelkunde wordt in Amsterdam opgericht.
• De Waalse predikant Henri Daniel Guyot richt in Groningen samen met Willem Hora Siccama (burgemeester van Groningen), Gerrit van Olst (een luchtvaartpionier die in 1784 in Groningen een luchtballon oplaat met daarin een vogel in een kooitje; de ballon haalt een afstand van 15 km) en een zekere Hendrik van Calcar de eerste dovenschool van Nederland op. Het Instituut voor Doven telt in zijn eerste leerjaar 14 leerlingen.

1794: Schiermonnikoog; foto genomen op 13 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1794?

• Om verspreiding van de Franse revolutie over het continent tegen te gaan hebben een aantal landen zich verenigd in een coalitie tegen Frankrijk. De coalitie bestaat uit Oostenrijk, Pruisen, de Nederlandse Republiek, Groot-Brittannië, Spanje, Portugal, Napels-Sicilië, Sardinië en enkele kleinere staten. In 1792 breekt de Eerste Coalitieoorlog uit. Afhankelijk verloopt deze oorlog niet goed voor de Fransen, maar nadat Frankrijk in 1794 als eerste land in Europa de dienstplicht invoert keert het tij. De Fransen trekken vervolgens op naar de Noordelijke Nederlanden. Bij de Slag om Boxtel verslaan de Fransen de gecombineerde troepen van Groot-Brittannië, Hessen en Hannover. In oktober vallen Den Bosch en Venlo, in november Maassticht en Nijmegen. Het kost de Fransen slechts twee dagen om deze laatste stad te veroveren. Het Valkhof raakt hierbij ernstig beschadigd en wordt een jaar later grotendeels afgebroken. Na een beleg van tien weken valt in december de garnizoensstad Grave.
• Tijdens de Slag om Charleroi waar de Oostenrijkse en Nederlandse legers tegenover de Fransen staan, zetten de Fransen voor het eerst een luchtballon in om de situatie op het slagveld in kaart te kunnen brengen. Schetsen van de posities van de tegenstanders, goed te herkennen dankzij hun banieren, worden in een enveloppe in een met zand verzwaarde posttas langs de meertouwen omlaag gestuurd. De Nederlanders proberen tevergeefs om met een kanon de ballon uit de lucht te schieten.

1797: Leiden; foto genomen op 18 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1797?

• Het nieuwe patriottische bewind van de Bataafse Republiek besluit naar Frans voorbeeld om de dienstplicht in te voeren. Dit begint met de registratie van de weerbare mannen. In het noordoosten van Friesland, waar weinig patriotten wonen, leidt dit tot grote onrust. Als een zekere Abele Reitzes, een jonge schippersknecht in Burum, bij de registratie “Leve Oranje!” uitroept, wordt hij gearresteerd. Dit leidt tot grote onlusten, het zogeheten Kollumer Oproer. De Oranjegezinden trekken op naar Dokkum, waar het patriottisch stadsbestuur een kanon op de opstandige menigte laat afschieten. Eerst wordt er een waarschuwingsschot afgevuurd, maar als de menigte blijft oprukken ook gericht op de mensen. Vijf burgers komen om en zeven raken zwaargewond. De volgende dag wordt het gezag hersteld. Vele opstandelingen worden gearresteerd en twee leiders worden opgehangen.
• In oktober vindt de Zeeslag bij Camperduin plaats. Een vloot van 25 schepen van de nieuwe Bataafse Republiek – de vloot staat onder het gezag van de Fransen – raakt in gevecht met een Engelse vloot van 24 schepen. Het wordt een grote overwinning voor de Engelsen. Ze verliezen geen enkel schip en veroveren zelf elf schepen. Er vallen aan beide kanten wel veel doden: 202 aan Engelse kant en 540 aan Nederlandse kant. De Fransen stellen na deze verloren zeeslag een expeditie naar Ierland uit.
• In 1786 heeft Stadhouder Willem V twee babyolifanten, Hans en Parkie, afkomstig uit het toenmalige Ceylon (het huidige Sri Lanka) gekregen van de VOC. Ze verblijven aanvankelijk in Voorburg, maar verhuizen al snel naar de menagerie bij paleis het Loo in Apeldoorn. In 1797 besluiten de Fransen deze inmiddels groot geworden dieren over te brengen naar de ‘Jardin des Plantes’ in Parijs. Bij het vervoer– de reis duurt zes maanden – ontsnapt Hans, maar hij weet zich niet te verstoppen en wordt weer gevangen. De olifanten zijn razend populair. Bij de aankomst in Parijs staan duizenden Parijzenaren langs de route. Voor een bezoek aan de Jardin moet men zelfs een tijdlang een tijdslot reserveren.

15. De periode 1801 -1900

1805: Schiermonnikoog; foto genomen op 13 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1805?

• Rutger Jan Schimmelpenninck, de ambassadeur van de Bataafse Republiek in Parijs wordt “op verzoek” van Napoleon ‘Raadpensionaris van de Bataafse Gemenebest’, een soort presidentsfunctie. Hij neemt zijn intrek in Paleis Huis ten Bosch in Den Haag. Omdat alleen hij als Raadpensionaris het recht van initiatief heeft (het recht om wetvoorstellen in te dienen) en geen verantwoording schuldig is aan het parlement (het Wetgevend Lichaam) gedraagt hij zich al snel als “een kleine dictator”.
• Schimmelpenninck wordt bijgestaan door zes ’Secretarissen van Staat’, vier patriotten en twee orangisten. De belangrijkste daarvan is de “Minister van Financiën” Alexander Gogel, die te maken heeft met een staatsschuld van 1,2 miljard gulden. Om de overheidsfinanciën op orde te brengen voert hij een nieuw belastingstelsel in, waarbij onder andere accijns wordt geheven op alcoholische dranken (maar niet op bier). Gogel probeert de armen te ontzien en de extra belastinginkomsten vooral te zoeken in verponding (een belasting op onroerend goed) en heffingen op belastingen uit inkomsten ‘uit weelde en luxe’, maar ondervindt hierbij veel tegenstand van de ‘betere standen’. Desondanks voert hij een algemeen belastingstelsel in dat voor het eerst meer rekening houdt met de draagkracht van de belastingbetaler.
• De Nederlandse schrijfster Isabella Agneta Elisabeth van Tuyll van Serooskerken, beter bekend als Belle van Zuylen, overlijdt op 65-jarige leeftijd. Naast haar vele romans, poëzie en toneelstukken schrijft ze tijdens haar leven, vooral in het Frans, duizenden brieven, waarvan er meer dan 2600 bewaard van zijn.

1809: Zoetermeer; foto genomen op 6 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1809?

• Door de grote ‘Watersnood van 1809’, waarbij in januari grote delen land langs de Maas, Waal en Merwede overstromen – door grote ijsschotsen ontstaan “dammen” in de rivieren, waardoor het water niet goed weg kan stromen; dijken overstromen en breken door – komen zo’n 275 mensen om. Koning Lodewijk Napoleon bezoekt het rampgebied en gelast een nationale collecte. Deze brengt 1 miljoen gulden op.
• Sinds 1803 is Engeland weer in oorlog met Frankrijk. In juli 1809 sturen ze een enorme oorlogsvloot naar Walcheren. De vloot bestaat uit ruim 1600 schepen met 40.000 manschappen en 6.000 paarden aan boord. Op 30 juli landen ze bij Vrouwenpolder. Ze veroveren al snel Middelburg en Veere en rukken dan op naar Vlissingen dat door 7.000 Fransen wordt verdedigd. Op 13 augustus wordt de stad van alle kanten, zowel vanaf zee als vanaf land beschoten. Het stadshuis, twee kerken en een paar honderd huizen gaan in vlammen op; 335 burgers komen om. Twee dagen later valt de stad en geven de Fransen zich over en worden in gevangenschap naar Engeland afgevoerd.
• De bedoeling van de Engelsen is om vanuit Walcheren op te trekken naar Antwerpen. Dat mislukt echter, vooral als gevolg van verliezen door de geheimzinnige Zeeuwse koorts, waarschijnlijk een combinatie van malaria, tyfus en dysenterie. Zo’n 10.000 Engelsen worden ziek, 4.000 sterven er ter plaatse en later ook nog eens zo’n aantal in Engeland (tegenover slechts 100 doden door oorlogshandelingen.) In september besluiten de Engelsen zich terug te trekken en op 9 december verlaten de laatste Engelsen van het zogeheten “Dying Army” Walcheren weer. Napoleon komt eind december persoonlijk de schade in Vlissingen opnemen en besluit om Walcheren officieel bij Frankrijk in te lijven. In 1810 wordt de rest van Nederland ook officieel ingelijfd bij Frankrijk.

1817: Voorburg; foto genomen op 22 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1817?

• De later koning Willem III wordt op 19 februari 1817 geboren in Brussel.
• In de Zuidelijke Nederlanden, die in 1814 met de Noordelijke Nederlanden zijn verenigd, ontstaat onrust. Men moet meebetalen aan de enorme staatsschuld van de Noordelijke Nederlanden. De katholieken in het zuiden voelen zich onderdrukt door de protestanten in het noorden.
• In 1816 en 1817 probeert een Nederlands leger van 2.000 man om het gezag in de Indische archipel weer te ‘herstellen’. Ze gaan er het bestuur van de Engelsen overnemen. Op Saparua breekt onder leiding van Thomas Matulesia een opstand onder de Molukse bevolking uit, die uiteindelijk aan honderden mensen aan Hollandse en Molukse kant het leven zal kosten.
• ‘Wien Neêrlands bloed’ van Hendrik Tollens wordt het officiële volkslied. Het zal dit tot 1932  blijven, waarna het als officieel volkslied wordt vervangen door het Wilhelmus.
• In Workum wordt door de ‘Maatschappij tot Nut van ’t Algemeen’ de eerste Nutsspaarbank opgericht (de latere SNS-bank). Vier weken later volgt Haarlem.

1825: Leiden; foto genomen op 2 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1825?

• In februari vindt de ‘De Stormvloed van 1825’ plaats. Er is net zo als in 1953 sprake van een combinatie van een noordwesterstorm, springtij, hoog binnenwater en verzwakte of verwaarloosde dijken. In de provincies Friesland, Groningen, Drenthe, Overijssel, Utrecht en Noord-Holland leidt de stormvloed tot veel dijkdoorbraken. Grote stukken land komen onder water te staan. Bijna heel het zuidwesten van Friesland en het noordwesten van Overijssel overstromen. Zo’n 400 mensen verdrinken. Ook in Zeeland lopen gebieden onder. Het zal achteraf bekeken de grootste natuurramp zijn die zich in de negentiende eeuw in Nederland heeft voorgedaan. De regering stelt een ‘Commissie tot besteding van ’s rijksonderstand voor den watersnood’ in om een dergelijke ramp in de toekomst te voorkomen. Koning Willem I bezoekt het rampgebied niet en blijft in zijn woning in Brussel. Officieel omdat hij ziek is, maar eerder bij een andere watersnoodramp in 1820 bezoekt hij het rampgebied ook al niet. Wel doneert hij 100.000 gulden vanuit zijn privévermogen aan de algemene collecte, die wordt georganiseerd voor de hulp aan de slachtoffers van de watersnoodramp.
• Het stadsbestuur van Amsterdam sluit het Aalmoezeniersweeshuis en stuurt de weeskinderen naar Veenhuizen.
• Koning Willem I raakt in conflict met de Rooms-Katholieke Kerk in de zuidelijke provincies. Hij laat er tientallen kleinseminaries sluiten.
• Nederland ruilt met Engeland de handelsposten in India en Malakka voor de Britse handelsposten op Sumatra.

1829: Katwijk aan de Rijn; foto genomen op 10 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1829?

• In 1829 verschijnt er een Koninklijk Besluit waarin wordt bepaald dat er elke tien een officiële volkstelling wordt gehouden. De uitkomst van de allereerste officiële telling luidt dat de Noordelijke Nederlanden zo’n 2.6 miljoen inwoners tellen tegenover zo’n 3,7 miljoen inwoners in de Zuidelijke Nederlanden. Een gemiddeld gezin telt dat jaar zo’n vijf personen.
• Sinds 1693 kent het Staatse leger regimenten met Zwitserse huursoldaten – “Geen geld, geen Zwitsers”. Niet alleen Holland huurt Zwitsers in, ook staten als Oostenrijk, Frankrijk, de Saksen,  Brandenburg en Napels doen dat, evenals de Paus (deze doet dat nog steeds). Deze regimenten worden met medewerking van de Zwitserse autoriteiten geworven in de kantons aldaar. De reden dat de Zwitsers helpen met de werving is hun redenatie dat, als er maar in voldoende buitenlandse legers Zwitsers zitten, dat die landen de Zwitserse neutraliteit zullen respecteren. Tijdens de Franse periode tussen 1795 en 1814 zijn er geen Zwitserse regimenten  in Holland, maar zo gauw Koning Willem I op de troon zit, huurt hij weer vier regimenten Zwitserse soldaten in (bij elkaar zo’n 9.000 man). De regimenten blijven tot 1829. Op 1 januari vertrekken ze. Dan stopt Nederland per Koninklijk Besluit met het  inhuren  van de Zwitserse regimenten. Een aantal Zwitsers, die ondertussen met Hollandse vrouwen zijn getrouwd, blijft in Holland achter. Overigens kennen ook het Frans  – ‘Point d’argent, point de Suisse’ – en het Duits – ‘Kein Kreuzer, keine Schweizer’ een soortgelijke uitdrukking als het Nederlandse gezegde.
• Eeuwenlang worden de doden in Nederland in de kerk begraven.  Als het kan, zo dicht mogelijk bij het altaar. Dat zijn dan ook de duurste plaatsen. Geruimd wordt er niet. Door het herhaald oplichten van de stenen, sluiten niet alle grafstenen meer even goed aan. Het gevolg is dat er in de kerken, vooral na begrafenissen, vaak een onaangename geur hangt. Er gaan dan ook stemmen op om het begraven in de kerk te verbieden, ook vanwege hygiënische redenen. Ook raken de kerkruimtes vol. Daarom  wordt er ook al pal naast de kerk begraven, later ook op begraafplaatsen elders. Sommige propagandisten maken voor dergelijke begraafplaatsen zelfs nog na hun dood ‘reclame’, zoals blijkt uit een grafschrift op een begraafplaats in Scheveningen: ‘Gij die dit leest op deze zerk / gaat in uw leven veel te kerk / maar als gij dood zijt, blijf er uit / gelijk hij die dit graf sluit.’ Napoleon verbiedt in 1804 het begraven in de kerk, maar Koning Willem I besluit in 1813 om dit gebod ongedaan te maken. Maar omdat de geurproblemen weer terugkomen, vaardigt Willem I in 1829 toch maar een verbod uit om mensen in de kerk te begraven. Wel zijn er uitzonderingen mogelijk, zoals voor zijn eigen Koninklijke familie.
• Koning Willem I gedraagt zich steeds meer autoritair. In mei  benoemt hij zijn zoon, de prins van Oranje; de latere koning Willem II, tot voorzitter van de ministerraad en vicepresident van de Raad van State. In de Zuidelijke Nederlanden ontstaat steeds meer weerstand tegen zijn regime, onder andere door taalwetten die hij in de loop van de tijd heeft ingevoerd.
• Een mislukte oogst in de zomer van 1829 en toenemende werkloosheid onder handarbeiders door mechanisatie zorgen voor sociale spanningen in de Zuidelijke Nederlanden.

1830: Scheveningen; foto genomen op 25 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1830?

• Bij het Congres van Wenen in 1815 zijn de Bataafse Republiek en de Zuidelijke Nederlanden verenigd tot het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. De na drie eeuwen hernieuwde bestuurlijke samenvoeging van de Noordelijke Nederlanden met de Zuidelijke Nederlanden – deze laatsten zaten heel lang onder het bestuur van eerst de Spanjaarden en na de Spaanse Successieoorlog onder het bestuur van de Habsburgers – is in de praktijk geen  succes. Er zijn niet alleen culturele, godsdienstige en taalverschillen, maar politiek gezien voelen de Zuidelijke Nederlanden – ze tellen ruim een miljoen inwoners meer dan de Noordelijke Nederlanders –  zich  achtergesteld ten opzichte van het noorden waar alle belangrijke beslissingen worden genomen.
• In augustus 1830 barst de bom wat leidt tot de Belgische opstand. Er ontstaan “proletarische onlusten” in Brussel. In september trekt een Hollands regeringsleger onder aanvoering van prins Frederik, de zoon van koning Willem I, Brussel binnen en raakt daar in gevecht met de opstandelingen. De strijd zorgt voor honderden doden en gewonden aan beide zijden. Na vier dagen trekken de troepen van prins Frederik zich terug. Deze aftocht luidt de algemene opstand van de Zuidelijke Nederlanden in. De Belgische afscheiding is daarmee praktisch een feit. Een Voorlopig Bewind roept op 4 oktober de zelfstandigheid van België uit. De vijf grote mogendheden van die tijd: Oostenrijk, Pruisen, Rusland, Engeland en Frankrijk komen in Londen bij elkaar en erkennen op 20 december de onafhankelijkheid van België. Wel blijft koning Willem I Groothertog van Luxemburg.
• Limburg sluit zich bij de Belgische opstand aan. Alleen de stad Maastricht en de gemeente Mook blijven trouw aan Nederland, maar een stad als Venlo zal bijvoorbeeld negen jaar lang onder Belgisch gezag blijven. Pas in het Scheidingsverdrag van 1839 wordt vastgelegd dat de provincie Limburg verdeeld wordt in twee delen: Nederlands-Limburg met Maastricht als provinciehoofdstad en Belgisch-Limburg met Hasselt als provinciehoofdstad. Beide helften zijn nagenoeg even groot.
• Met de overgave van Diponegoro, de leider van de Javaanse opstandelingen komt in 1830 na vijf jaar een einde aan de Java-oorlog, een conflict in Midden-Java tussen het koloniale bestuur van Nederlands-Indië en de inheemse bevolking uit de vorstenlanden Jogjakarta en Soerakarta. Tijdens het conflict worden grote delen van het binnenland van Java verwoest. Twee miljoen mensen krijgen te maken met honger door verwoeste oogsten. Naar schatting sterven er aan Javaanse kant niet alleen zo’n 20.000 mensen tijdens de gevechten, maar ook nog eens tien keer zoveel mensen door de honger en ontberingen. Aan de Nederlandse zijde komen tijdens deze oorlog zo’n achtduizend Europese (vooral Hollandse) en zevenduizend ingehuurde Indische soldaten om het leven.
• De nieuwe gouverneur-generaal van Nederlands-Indië, Johannes van den Bosch, voert er het Cultuurstelsel in. De Nederlandse overheid beschouwt de grond in Nederlands – Indië als haar eigendom. Landbouwers en boeren moeten voor het gebruik een pachtsom betalen. Tot 1830 gebeurt dat (het Landrentestelsel) veelal in de vorm van geld, maar het Cultuurstelsel verplicht de boeren om 20% van hun land te gebruiken voor het verbouwen van koffie, indigo, thee en suiker. Deze producten worden dan tegen een vaste prijs gekocht door de Nederlandsche Handel-Maatschappij (NHM), waar zowel de Nederlandse staat alsmede ook koning Willem I grootaandeelhouders van zijn. De NHM verkoopt de producten vervolgens met grote winst in Europa. Boeren die geen geschikte grond voor de te verbouwen producten hebben, moeten verplicht 66 dagen per jaar voor het gouvernement werken.

1832: Gouda; foto genomen op 26 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1832?

• Volgt nog

1834: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1834?

• Volgt nog

1845: Schiedam; foto genomen op 15 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1845?

• Volgt nog

1846: Den Haag; foto genomen op 14 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1846?

• Volgt nog

1849: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1846?

• Volgt nog

1850: Fort Wierickerschans ; foto genomen op 20 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1850?

• Volgt nog

1851: De Steeg; foto genomen op 23 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1851?

• Volgt nog

1854: Zoetermeer; foto genomen op 6 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1854?

• Op 31 januari wordt het Koninklijk Meteorologisch Observatorium opgericht, tegenwoordig bekend onder de naam Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI). Het neemt zijn intrek in het voormalig bolwerk de Sonnenborgh in Utrecht. (In 1897 verhuist het KNMI naar het landgoed Koelenberg bij De Bilt.) De eerste directeur is de meteoroloog, scheikundige en natuurkundige Christophorus Buys Ballot die de eerste weerkaarten van Nederland publiceert.
• Op ’t Sjûkelân in Franeker organiseert de ‘Permanente Commissie der Franeker kaatspartij’ op 29 augustus de eerste P.C. dat zal uitgroeien tot de belangrijkste kaatswedstrijd van het jaar in Friesland. Het partuur P.B. Rijpma uit Pingjum; R.D. IJntema eveneens uit Pingjum en W.K. Boorsma uit Tzummarum zijn de eerste winnaars en krijgen samen 36 gulden prijzengeld (plus een bloemenkrans).
• Het conservatieve kabinet Van Hall voert de eerste Armenwet in. Deze Armenwet heeft als uitgangspunt dat de ondersteuning van armen de taak is van particulieren zoals kerkelijke instellingen. De overheid mag pas steun verlenen “bij volstrekte onvermijdelijkheid”. Ten opzichte van het ontwerpwetsvoorstel dat de liberaal Thorbecke in 1851 presenteerde, is dit een grote draai. In diens voorstel stond dat ‘de gehele armenzorg de volledige verantwoordelijkheid is van de overheid’. Dit voorstel kreeg echter niet de steun van het katholieke deel van de Tweede Kamer.

1855: Zoetermeer; foto genomen op 6 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1855?

• Het is een strenge winter. Als het eind februari warmer wordt, zorgt het smeltende ijs voor grote ijsschotsen in de Waal. Tegelijkertijd zorgt veel neerslag stroomopwaarts  voor een hoogwatergolf vanuit Duitsland naar Nederland. Door deze combinatie ontstaat er een opstuwing van rivierwater met als gevolg dat het water op sommige plaatsen zelfs wel een meter hoog over de dijk heen loopt. De dijk tussen Heerewaarden en Dreumel breekt met als gevolg dat het Land van Maas en Waal helemaal overstroomt. Ook elders vinden er dijkdoorbraken plaats en stromen gebieden onder zoals in de Gelderse Vallei en de Betuwe.  Er verdrinken zo’n twintig mensen.
• In Den Haag wordt door de hervormde predikant Cornelis van Koetsveld het ‘Geestelijk Gesticht voor Minderjarige Idioten’ opgericht, een school toegespitst op kinderen met een beperking of een stoornis. Het is de eerste speciaal onderwijsschool voor kinderen met een beperking, die in die tijd nog vaak als idioten worden aangeduid.
• In Opheusden in de Betuwe komt, terwijl hij op de kansel van de Nederlandse Hervormde Kerk over overspel staat te preken, predikant Adrianus van Herwaarden door blikseminslag om het leven. Als tijdens de dienst het hevig begint te onweren en een deel van de aanwezigen de kerk wil verlaten, onderbreekt de predikant zijn preek  en probeert de mensen in de kerk gerust te stellen: “Vrienden! Beseft toch dat wij ons overal en altijd in de hand Gods bevinden. Hij kan ons hier in Zijn tempel ook behoeden, evenals elders.” Hij heeft dit nog maar net gezegd of de bliksem slaat in en de predikant valt dodelijk getroffen neer. Later onderzoek leert dat het ijzerwerk in het afdakje boven de preekstoel de bliksem heeft aantrokken en dat de kerk geen bliksemafleider heeft.
• De spoorlijn Utrecht – Rotterdam wordt aangelegd. Het is de eerste normaalspoorlijn in Nederland. Alle eerder aangelegde andere spoorlijnen zijn breedsporen, maar omdat Duitsland gebruik maakt van het iets minder brede normaalspoor, besluit Nederland om ook over te gaan op normaalspoor. Dit om doorgaand treinverkeer van Nederland naar Duitsland mogelijk te maken. Alle eerder aangelegde breedspoorlijnen worden in tien jaar tijd omgebouwd.

1857: Den Haag; foto genomen op 12 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1857?

• Dankzij waarnemingen vastgelegd op weerkaarten toont Buys Ballot, de directeur van het KNMI, aan dat er een verband is tussen luchtdrukverschillen en de richting van de wind. Bij het bestuderen van de metingen van de luchtdruk en de windrichting, valt het hem op dat in Nederland de wind uit het oosten komt als de druk in Friesland hoog is en in Brabant laag. De wind komt uit het westen als de druk in Friesland laag is en in Brabant hoog. In het internationale wetenschappelijke tijdschrift ‘Comptes Rendus’ publiceert Buys Ballot in 1857 zijn bevindingen wat nu als de Wet van Buys Ballot bekend staat: ‘Met de wind in de rug ligt het lagedrukgebied links, terwijl aan de rechterkant de luchtdruk hoger is. Dat geldt voor het noordelijk halfrond, op het zuidelijk halfrond is het omgekeerd.’
• In Rotterdam opent diergaarde Blijdorp zijn deuren. Een jaar eerder huren twee spoorwegbeambten, die als hobby hebben om exotische vogels te verzamelen, een spoortuintje in de Rotterdamse binnenstad om hun verzameling onder te brengen. Een jaar later mondt dit uit in een dierentuin. De eerste bewoners zijn volgens de site van Blijdorp een kokmeeuw, een paar eenden en een haas. De eerste directeur is Henri Martin, een voormalige leeuwentemmer.
• De eerste aflevering van het ‘Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde’ verschijnt.
• Onder druk van christelijke partijen wordt het pokkenbriefje afgeschaft. In 1796 ontdekt de Brits arts Edward Jenner dat melkmeisjes die in aanraking zijn gekomen met koepokken (via de handen bij het melken) nooit mensenpokken krijgen. Door experimenteren ontdekt hij dat een opzettelijke besmetting met een heel klein beetje vloeistof uit de koepokkenblaasjes bescherming biedt tegen de pokken. ‘s Werelds eerste vaccin is geboren. Pokken is een zeer ernstige ziekte. Alleen al in Europa overlijden in 1800 zo’n 400.000 mensen er aan en het is de doodoorzaak van 1 op de 10 kinderen. In 1808 vaardigt Koning Lodewijk Napoleon het bevel uit dat alle Nederlandse schoolkinderen moeten worden ingeënt tegen pokken. In 1823 voert de Nederlandse overheid een vaccinatiebewijs in. Zonder dit zogenoemde ‘pokkenbriefje’ worden kinderen niet toegelaten op scholen. Vooral christelijke partijen verzetten zich hier tegen en het conservatief-christelijke kabinet Van der Brugghen schaft in 1857 het pokkenbriefje af. Na een grote pokkenuitbraak in 1870, waarbij zo’n 23.000 mensen overlijden, wordt het weer ingevoerd.
• Een nieuwe onderwijswet legt vast dat onderwijzers in het bezit dienen te zijn van bewijzen van bekwaamheid en zedelijkheid.

1858: Delft; foto genomen op 30 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1858?

• De dichter Gerrit van de Linde, bekend geworden onder zijn pseudoniem De Schoolmeester, overlijdt. Zijn bekendste gedicht is het grafschrift voor de dichter Poot: “Hier ligt Poot, hij is dood.”
• Het Korps Rijksveldwacht wordt opgericht. Het telt veertienhonderd medewerkers. Het richt zich op de openbare orde op het platteland. (De bekendste veldwachter in de Nederlandse geschiedenis zal Bromsnor uit de tv-serie Swiebertje worden.)
• Baron Van Brienen, adviseur van koning Willem III, laat een stadspaleis bouwen aan het Lange Voorhout in Den Haag. Na zijn dood wordt het pand verbouwd tot een hotel. In 1880 opent Hotel Des Indes hier zijn deuren. Tal van beroemdheden zullen erin de loop van de tijd verblijven: van Mata Hari tot Mick Jagger, van Charles Lindbergh tot Winston Churchill.
• De Nederlandse koloniale troepen in Nederlands-Indië  vallen het kleine sultanaat Djambi op Sumatra aan. De  sultan vlucht het binnenland in. Even later vallen de Hollandse troepen ook Retah op Oost-Sumatra binnen.
• Omdat de plantagehouders in Suriname verwachten dat de slavernij wordt afgeschaft, zijn ze op zoek naar nieuwe werkkrachten. De eerste contractarbeiders uit China komen in Suriname aan. Veel beter dan de tot slaafgemaakte mensen worden de Chinese arbeiders niet behandeld.
• Op 9 oktober 1858 wordt in Zaltbommel Gerard Philips geboren. Hij zal in 1891 de firma Philips & Co op oprichten met als doel “Het fabriceeren van gloeilampen en andere electro-technische artikelen, beneevens het drijven van handel daarin”.

1859: Schiedam; foto genomen op 15 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1859?

• Volgt nog

1860: Wateringen; foto genomen op 8 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1860?

• Volgt nog

1861: Geesteren; foto genomen op 21 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1861?

• Volgt nog

1864: Omgeving Oud-Rijsenburg; foto genomen op 21 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1864?

• Volgt nog

1865: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1865?

• Volgt nog

1866: Vorden; foto genomen op 24 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1866?

• Volgt nog

1867: Omgeving Borculo; foto genomen op 24 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1867?

• Volgt nog

1868: Wassenaar; foto genomen op 29 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1868?

• In Nederland wordt steeds meer gebruik gemaakt van de nieuwe technologieën en uitvindingen. Zo krijgen in 1868 in Kinderdijk de twintig molens bij het regelen van de waterhuishouding ondersteuning van twee stoomgemalen.
• Bij Culemborg wordt een spoorburg over de Lek gebouwd. Omdat onder de nieuwe brug geen pijlers in de Lek kunnen staan, dit vanwege het gevaar van kruiend ijs in de winter, krijgt de brug – er wordt gemaakt van het nieuwe bouwmateriaal staal – een overspanning van liefst 157 meter,  een lengte nog niet eerder vertoond in Europa.
• Om de kustverdediging van Nederland te versterken koopt de Nederlandse Marine vier ramtoren-schepen. Dat zijn  pantserschepen met niet alleen geschut aan boord maar ook met een ramsteven, die bedoeld is om een vijandelijk schip door middel van rammen schade onder de waterlijn toe te brengen. In 1868 wordt het eerste schip opgeleverd; de Buffel. Een groot succes is het niet. Tijdens de enige oceaanreis die het schip maakt in september slingert het schip hevig. De balans is niet goed. Ook ontstaat er lekkage op de afdichting van de geschutstoren met als gevolg dat de geschutstoren niet meer kan draaien, omdat het draaimechanisme verroest als gevolg van het binnenkomende zeewater. Het afschieten van het kanon geeft zoveel lawaai dat de trommelvliezen van de matrozen bijna scheuren. Bij een oefening met het rammen met de ramboeg loopt de Buffel zelf ook schade op. De ramboeg werkt overigens wel, want als de Buffel per ongeluk een begeleidend schip raakt, zinkt deze.
• In Genemuiden breekt in de avond van 11 maart brand uit in de bakkerij Van Dijk. Al snel slaat de brand over naar andere huizen en bijna de hele stad brandt af: het stadshuis, alle scholen en zo’n 105 huizen gaan in vlammen op. De bewoners van de stad vluchten met de pont het Zwarte Water over. Zo’n 600 mensen raken dakloos.
• De Belgische frietbakker Madame Fritz plaats op 4 juni in de ‘Bredasche Courant’ een advertentie waarin zij laat weten dat zij op de Bredase kermis patat frites (“pommes de terre frites”) zal verkopen. Het is naar verluidt de eerste keer dat er in Nederland patat frites wordt verkocht.

1869: Wateringen; foto genomen op 8 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1869?

• Volgt nog

1870: Fort op de Ruigenhoeksedijk; foto genomen op 21 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1870?

• Volgt nog

1872: Loosduinen; foto genomen op 16 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1872?

• Nederland wordt steeds beter bereikbaar. Op 1 januari wordt bij Moerdijk de spoorbrug over het Hollandsch Diep in gebruik genomen. De brug bestaat uit veertien boogvormige overspanningen van elk ruim honderd meter en is daarmee de langste spoorbrug van Europa.
• Op 9 maart vaart de Richard Young, een stoomschip met een diepgang van 2,94 meter als eerste schip door de Nieuwe Waterweg, de nieuwe 4,3 km lange door de duinen aangelegde vaargeul tussen Rotterdam en Hoek van Holland.
• Aletta Jacobs, geboren in Sappemeer; ze is een dochter van een plattelandsdokter, stuurt als 17-jarige scholiere in 1871 buiten ieders medeweten om een brief aan minister-president Thorbecke. Daarin verzoekt ze hem haar ontheffing te verlenen voor het universitaire toelatingsexamen en haar toestemming te geven om zich als studente geneeskunde te mogen inschrijven bij de Groningse hogeschool. Na overleg met haar vader, besluit Thorbecke dat zij op proef kan worden toegelaten. Op 30 mei 1872 geeft de dan ernstig zieke Thorbecke haar definitief toestemming om de studie te volgen. Vijf dagen later overlijdt hij. De brief die Aletta Jacobs ontvangt zit in een zwart omrande rouw-enveloppe. Het is één van de laatste handelingen die Thorbecke verricht. Aletta Jacobs wordt hiermee de tweede vrouwelijke student in Nederland na Anna Maria van Schurman, die in 1636 in Utrecht bij uitzondering colleges mocht volgen vanachter een gordijn om de mannelijke studenten niet af te leiden. Na haar studie vertrekt Aletta Jacobs naar Londen om zich na haar terugkeer in 1879 als huisarts in Amsterdam te vestigen, waar ze gratis spreekuren houdt voor ‘minvermogende vrouwen’.
• Nederland verkoopt haar forten en kastelen langs de Ghanese kust aan Engeland. Na de afschaffing van de slavernij in 1863 hebben deze forten geen nut meer voor Nederland.
• Op 7 maart 1872 wordt in Amersfoort Piet Mondriaan geboren.
• Onder redactie van Johan Hendrik van Dale verschijnt in 1872 het eerste Van Dale woordenboek. De eerste van Dale telt zo’n 1400 pagina’s en wordt in de volksmond al snel de Dikke van Dale genoemd. De naamgever zelf overlijdt datzelfde jaar aan de pokken.

1873: Rijswijk; foto genomen op 326juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1873?

• De Atjeh-oorlog breekt uit. Het is een koloniale oorlog waarin Nederland probeert het bestaande onafhankelijke sultanaat Atjeh onder Nederlands koloniaal gezag te brengen en te houden. Het aanvankelijk oogmerk is om de zeevaart door Straat Malakka te beveiligen tegen zeeroverij uit Atjeh.
• In maart landt een eerste expeditie onder opperbevel van generaal-majoor Köhler op de kust van Atjeh met als doel ‘de tuchtiging van de bevolking om daarna een traktaat te sluiten’. De Nederlandse inval loopt uit op een vervroegde terugkeer van de troepen, omdat de Atjehers te sterk zijn en de Köhler zelf dodelijk getroffen wordt door een kogel. In november volgt een tweede expeditie. Uiteindelijk zal de oorlog zo’n veertig jaren duren. Tijdens deze periode zullen aan de Nederlandse kant zo’n 2.000 man overlijden als gevolg van het geweld en nog eens 10.000 man aan ziektes. Het aantal slachtoffers aan Atjehse kant wordt over de periode 1873-1914 geschat op tussen de 50.000 en 100.000 mensen.
• In 1873 komt er definitief een einde aan de periode van slavernij in Suriname. Weliswaar is de slavernij al in 1863 afgeschaft maar in de wet die de slavernij afschaft, staat nog wel dat de tot slaaf gemaakte  mensen op de plantages in Suriname nog tien jaar ‘onder toezigt van den Staat’ blijven vallen. Dit betekent dat ze, weliswaar betaald nu, gedwongen zijn om nog tien jaar op de plantages te blijven werken. De voormalige tot slaaf gemaakte mensen mogen wel van plantage wisselen en gebruiken dat om over hun loon te onderhandelen. Deze tienjaarregel geldt alleen voor Suriname. De tot slaaf gemaakte mensen op de Caribische eilanden zijn in 1863 wel al direct helemaal vrij.
• Op 27 oktober 1873 zien in Diepenveen bij Deventer landwerker Albert Bos en zijn vrouw een fel licht in de lucht gevolgd door een oorverdovend gesis en een knal. In een kuil van 40 cm diep vinden ze op hun akker een warm stuk steen, wat nu bekend staat als de 68-gram zware ‘meteoriet van Diepenveen’, geclassificeerd als een koolstofchondriet-meteoriet, een vrij zeldzame soort meteoriet.
• In 1873 brouwt Gerard Heineken, die in 1864 de brouwerij ‘De Hooiberg’ in Amsterdam heeft gekocht, voor het eerst bier wat wij nu kennen als Heineken-bier.
• De ‘Rotterdam’, het eerste schip van de Holland-Amerika Lijn – officieel heet de maatschappij op dat moment nog de ‘Nederlandsch Amerikaansche Stoomvaart Maatschappij (NASM)’ – vertrekt vanuit Rotterdam naar New York. Aan boord zijn veel immigranten die in Amerika op een beter bestaan hopen. De overtocht duurt zo’n twee weken. Een kaartje voor de derde klasse kost 65 gulden. In die tijd verdient een arbeider zo’n acht gulden per week.

1874: Wassenaar; foto genomen op 3 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1874?

• Tijdens de industriële revolutie worden er steeds meer kinderen in fabrieken aan het werk gezet, vaak onder slechte werkomstandigheden. Bij sommige fabrieken bedraagt het percentage kinderen jonger dan 15 jaar zelfs zo’n 20% van het arbeidersbestand. In 1870 komt het liberale kamerlid Samuel van Houten met een initiatiefwetsvoorstel om deze kinderarbeid tegen te gaan: “De Wet houdende maatregelen tot het tegengaan van overmatigen arbeid en verwaarlozing van kinderen”. In 1874 wordt zijn wetsvoorstel, later bekend geworden als ‘Het Kinderwetje van Van Houten’, in een ernstig verzwakte vorm aangenomen. De wet formuleert de omstandigheden waaronder twaalf- en dertienjarigen mogen werken en verbiedt het om kinderen tot twaalf jaar in fabrieken en werkplaatsen te laten werken. De wet geldt echter niet voor huishoudelijke en persoonlijke diensten en ook niet voor veldarbeid, waardoor veel jonge kinderen tot aan de invoering van de leerplichtwet van 1901 nog steeds op het platteland zware lichamelijk zware arbeid moeten verrichten. In de steden worden kinderen te werk gesteld als huishoudpersoneel.
• Op 18 april wordt de Vestingwet (‘De ‘Wet tot regeling en voltooiing van het vestingstelsel’) aangenomen. De wet regelt de verdediging van Nederland tegen vijandelijke invallen. De verdediging zal gebaseerd zijn op inundatie oftewel het opzettelijk onder water zetten van stukken land. De wet benoemt negen al reeds bestaande stellingen die deel uit zullen blijven maken van het vestingstelsel zoals de Nieuwe Waterlinie en de Stelling van Amsterdam. De IJssellinie en de stelling Groningen-Delfzijl komen te vervallen.
• Amsterdam krijgt als eerste stad een beroepsbrandweer. Het korps telt 144 man.
• In Groningen wordt de ‘Koninklijke Vereeniging voor Volksvermaken Groningen’ opgericht met als belangrijkste doel de organisatie van de jaarlijkse viering van het Groningens Ontzet, de overwinning op Bommen Berend, de bisschop van Münster

1875: Scheveningen; foto genomen op 3 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1875?

• Nederland voert de goudenmuntenstandaard in. In dit stelsel worden bankbiljetten volledig voor 100% gedekt door goud. Ben je in het bezit van bankbiljetten of muntgeld, dan heb je het recht om deze in te wisselen voor goud. (Dit stelsel houdt aan tot 1918. Vanaf dat jaar zijn bankbiljetten nog maar voor 40% gedekt door goud. Het ‘publiek’ heeft na 1918 ook niet meer het recht om bankbiljetten voor goud in te wisselen, op uitzonderingen na.)
• In 1875 wordt er een nieuw gouden tientje geslagen in een oplage van 4.110.000 stuks. Het tientje weegt 6,72 gram en bestaat voor 90% uit goud.
• Het Normaal Amsterdams Peil (NAP) wordt ingevoerd. Alle hoogtes in Nederland worden voortaan gemeten ten opzichte van het NAP. Een NAP-hoogte van 0 m is gelijk aan het gemiddeld zeeniveau van de Noordzee. Tot 1875 werd het Amsterdams Peil (AP) gehanteerd als het standaardniveau. Dit betrof het gemiddelde vloedniveau van het IJ tussen september 1683 en 1684. Om misverstanden met dit oude niveau te voorkomen wordt de nieuwe basishoogte het Normaal Amsterdams Peil genoemd. Het hoogste punt in Nederland (322 m boven NAP) ligt bij het Drielandenpunt bij Vaals. Het laagste punt (6,78 m onder NAP) ligt bij Nieuwerkerk aan den IJssel.
• In Scheveningen wordt ter vervanging van het oude vuurbaken een vuurtoren van gietijzer gebouwd.  De torenhoogte is 30 meter hoog, de lichthoogte is 49 meter. Het licht is op 53 kilometer afstand op zee zichtbaar.
• Vanwege het alsmaar toenemend aantal rabiësgevallen bij honden, vee en mensen wordt op 5 juni 1875 de wet ‘Vaststelling van bepalingen bij het voorkomen van hondsdolheid’ aangenomen. Een van de regels uit de wet luidt dat dat mensen die zwerfhonden aantreffen dit verplicht moeten melden bij de burgemeester. Ook stelt de wet het opzettelijk mishandelen van een hond of kat strafbaar.
• In Deventer wordt de cricketvereniging  Utile Dulci (“het nuttige aan het aangename gepaard”) opgericht. Het is de eerste veldsportvereniging van Nederland. In 1894 krijgen ze ook een voetbaltak. U.D. speelt op een terrein gelegen in de uiterwaarden van de IJssel. Omdat het veld regelmatig overstroomt, staan de kleedkamers op palen.

1876: Den Haag; foto genomen op 26 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1876?

• In 1872 vermoordt en berooft de 21-jarige Hendrik Jut in Den Haag samen met zijn (latere) vrouw een rijke weduwe en haar dienstmeid. Pas in 1875 worden hij en zijn vrouw, nadat Jut zijn mond voorbij praat, gearresteerd. In 1876 wordt Jut tot levenslang veroordeeld. Het volk is woedend. Ze vinden dit een te lage straf voor de brute dubbele moord en willen de doodstraf, maar deze is in 1870 afgeschaft. Een kermisuitbater maakt de volkswoede te gelde door zijn al bestaande attractie die ‘Tête de Turc’ heet (Frans voor Turks hoofd) de kop-van-Jut te noemen. Mensen kunnen met een hamer op een hefboom slaan die daarna al of niet tegen een bel – de kop van Jut – aankomt.  Andere kermisexploitanten noemen hun soortgelijke attractie al snel ook de kop-van-Jut. Jut zelf sterft in 1878. Zijn hoofd staat nog een aantal jaar in het Universiteitsmuseum van Groningen op sterk water.
• Jacob Lissone, een handelaar in delicatessen, begint het eerste reisbureau van Nederland. Behalve handelaar in delicatesse is hij ook eigenaar van een bedrijf dat pakjes vervoert naar Londen. Naar verluidt vraagt een Amsterdamse arts of Lissone een reisje naar Londen wil organiseren voor hemzelf, zijn vrouw en een stel kennissen. Het zal het begin zijn van het  ‘Nederlandsch Touristenbureau’ dat, via, via, tegenwoordig deel uitmaakt van TUI.
• Het Noordzeekanaal wordt opgesteld voor de scheepvaart. Het kanaal is de hoofdvaarroute van de Noordzee bij IJmuiden naar het IJ bij Amsterdam. In 1865 begint men met graven. Voor de aanleg van het kanaal moet ongeveer 7 km handmatig graafwerk in de duinen worden verricht met spades en kruiwagens. Tijdens deze werkzaamheden overlijden in 1866 31 arbeiders aan de cholera. Het duurt uiteindelijk acht jaar voordat het hele 21 km lang kanaal is voltooid. In 1876 vaart Koning Willem III aan boord van een feestboot als eerste door het kanaal.
• In Amsterdam breekt in september het kermisoproer uit. De kermis in Amsterdam is in die tijd berucht vanwege de vele vechtpartijen en losbandigheid van het publiek. Dit geeft veel problemen in de stad en het stadsbestuur besluit om de kermis af te schaffen. Het gewone volk pikt dit niet en dit leidt in september tot vijf dagen lang rellen in de stad. De politie, schutterij en het leger grijpen hardhandig in met als gevolg tientallen gewonden en honderden arrestaties. Pas na de Tweede Wereldoorlog keren in Amsterdam de grote kermissen terug.

1877: Zoeterwoude; foto genomen op 10 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1877?

• Op 30 januari woedt een zeer zware zuidwesterstorm in het noorden van het land. In Groningen breken de dijken bij de Westpolder en de Reiderwolderpolder. Vijftig mensen verdrinken. Op de Fluessen in Friesland loopt het stoomschip Willem III dat beurtdiensten verzorgt tussen Stavoren en Sneek aan de grond. De boot zinkt deels. Van de 41 passagiers aan boord overleven 14 de ramp niet.
• In Rotterdam rijdt op 28 april de eerste trein over het Luchtspoor zoals de Rotterdammers het spoor noemen. Officieel heet dit 2,2 km lange viaduct dwars door de oude binnenstad van Rotterdam het Binnenrotteviaduct. Het spoor, deels op natuurstenen, deels op ijzeren pijlers en met ijzeren brugdelen en -bogen, loopt vanaf het toenmalige station Delftsche Poort (dat vlakbij het huidige Centraal Station lag) over de gedempte Binnenrotte, pal langs het koor van de Laurenskerk en het beeld van Erasmus via draaibruggen over de Wijnhaven en de Koningshave naar de zuidelijke Maasoever. Het heeft een verhoogd station in de binnenstad, het huidige station Blaak. Het is de enige spoorlijn in Nederland die dwars door een historische binnenstad is gebouwd.
• De allereerste ‘Schoolatlas der geheele aarde’ verschijnt, vandaag de dag bekend onder de naam Bosatlas, vernoemd naar redacteur Pieter Roelf Bos. Ondanks de concurrentie van liefst twaalf concurrerende atlassen groeit het al snel uit tot dé educatieve Nederlandse schoolatlas.
• Het weekblad ‘De Amsterdammer. Weekblad voor Handel, Industrie en Kunst.’ verschijnt voor het eerst. Omdat er een dagblad is dat ook ‘De Amsterdammer’ heet, wordt het weekblad in de volksmond de Groene Amsterdammer genoemd, dit omdat het verschijnt in een groene omslag. In 1925 wordt deze bijnaam de officiële titel van het blad. Onder andere de ‘Tachtigers’ Lodewijk van Deyssel, Albert Verwey en Willem Kloos schrijven in de beginperiode in het blad.

1878: Rijswijk; foto genomen op 30 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1878?

• Vanaf 1848 worden de leden van de Tweede Kamer rechtstreeks door welgestelde mannelijke burgers gekozen via een kiesdistrictenstelsel. Het uitgangspunt voor het aantal Kamerleden (en daarmee het aantal districten) is dat er op iedere 45.000 inwoners één afgevaardigde in de Tweede Kamer zit. Door de groei van de bevolking wordt het aantal Kamerleden en districten om de zoveel jaar aanpast. In 1878 wordt het aantal Kamerleden daarom vergroot van 80 naar 86 stuks.
• Op 2 juli wordt de eerste Varsity, een jaarlijkse roeiwedstrijd voor studenten, geroeid op het Galgewater in Leiden. Deelnemers zijn het in 1874 opgerichte Njord uit Leiden en het in 1876 opgerichte Laga uit Delft. Laga wint. Tegenwoordig is de Varsity  een roeiwedstrijd voor alle studentenroeiverenigingen op het Amsterdam-Rijnkanaal bij Houten.
• Amsterdam schaft de Nachtwacht af. Niet het schilderij van Rembrandt, maar de nachtwachten die de politie ’s nachts assisteren. Naast de reguliere politie kent Amsterdam tot 1878 nachtwachten. Dat zijn werklieden die voor een geringe vergoeding ’s nachts door de stad lopen en herrie maken met een ratel. Hun reputatie is slecht. Het karige loon maakt ze gevoelig voor ”bijverdiensten”, waarbij ze af en toe voor inbrekers en prostituees een oogje dicht knijpen.
• In 1878 komt de dam van Holwerd naar Ameland gereed. Het maakt deel uit van een particulier plan van Jonkheer Pieter Jan Willem Teding van Berkhout en zijn ‘Maatschappij tot Landaanwinning op de Friesche Wadden’. Doel is het proces van aanslibben te versnellen om zo landbouwgrond te winnen. Door de dam wordt het mogelijk om naar Ameland te lopen. Er wordt buiten het stormseizoen om door 55 arbeiders zeven jaar lang aan de strekdam gewerkt. De dam heeft een totale lengte van 8,7 km en steekt een halve meter boven het water uit bij hoogtij. Op 4 oktober 1881 slaat een storm een groot gat in de dam. De dam wordt hersteld, maar in april 1882 gebeurt dit nogmaals. Daarna wordt vanwege geldgebrek besloten om het project te staken. De rest van de dam spoelt langzamerhand weg.

1879: Rotterdam; foto genomen op 15 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1879?

• Volgt nog

 

1880: Scheveningen; foto genomen op 3 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1880?

• Op 31 augustus wordt Wilhelmina Helena Pauline Maria van Oranje-Nassau in Den Haag geboren. Ze is de dochter van koning Willem III (63 jaar oud op dat moment) en zijn tweede echtgenote de 22-jarige Emma van Waldeck-Pyrmont. Wilhelmina is op dat moment de tweede in de lijn van de troonsopvolging na haar 29-jarige halfbroer prins Alexander. In 1890 worden er geruchten verspreid dat niet koning Willem III de vader van Wilhelminia zou zijn maar diens adjudant S.M.S. de Ranitz. Eén van de “bewijzen”  zou zijn dat zowel De Ranitz als Wilhelmina toondoof zouden zijn, een erfelijke ziekte die niet in de familie van Van Oranje voor komt. De verspreider van het gerucht krijgt een half jaar gevangenisstraf wegens majesteitsschennis, maar sindsdien duikt het gerucht nog regelmatig op.
• Op 20 oktober wordt de protestants-christelijke Vrije Universiteit Amsterdam opgericht.  De eerste rector magnificus  is de theoloog, journalist en politicus Abraham Kuyper. De universiteit telt bij oprichting drie faculteiten: theologie, rechten en geesteswetenschappen. De nieuwe universiteit wil minder bemoeienis van de overheid en de Nederlandse Hervormde kerk, welke laatste veel invloed heeft op de theologie-opleidingen aan andere universiteiten.
• In het najaar van 1880 kiest Vincent van Gogh op aanraden van zijn broer Theo definitief voor het kunstenaarschap en staakt zijn pogingen om predikant te worden. In november schrijft hij zich in aan de Académie Royale des Beaux-Arts in Brussel voor de (gratis) cursus ‘Dessin d’après l’antique’. Op 5 december doet hij mee aan een wedstrijd op de academie. Hij wordt laatste. Niet veel later stopt hij met de cursus.

1881: Voorburg; foto genomen op 22 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1881?

• In januari verschijnt het eerste nummer van ‘Maandblad van de Vereeniging tegen de Kwakzalverij”. De vereniging is opgericht door de arts Gerard Bruinsma en zijn broer Vitus Bruinsma, leraar aan een MMS en gymnasium in Leeuwarden. In januari 1881 telt de vereniging 163 leden. Een los nummer van het maandblad kost f 1.25. Leden van de vereniging (de contributie bedraagt 3 gulden per jaar) ontvangen het blad gratis plus nog een aantal exemplaren van het blad ter verspreiding. In het eerste nummer legt de redactie uit wat zij onder kwakzalverij verstaat: “het willens en wetens plegen van bedrog op geneeskundig gebied met geen ander doel dan om zich zelf te verrijken.” In het nummer wordt gewaarschuwd dat “van de zoogenaamde zalf van het Roode Kruis bij de Vereeniging het Roode Kruis niets bekend is”
• Op 13 april opent Het Fries Museum in Leeuwarden zijn deuren. Tot de collectie behoort (vandaag de dag) onder meer het schrijfplankje van Tolsum uit het jaar 29 na Christus – de oudste geschreven tekst van Nederland, het zwaard van de vijftiende-eeuwse Friese volksheld Pier Gerlofs Donia, beter bekend als Grutte Pier en veel materiaal van de in Leeuwarden als Margaretha Geertruida Zelle geboren Mata Hari (al zal van haar in 1881 nog niet veel spullen in de collectie hebben gezeten, omdat zij dan nog maar vijf jaar oud is.)
• De molens aan de Noordegang van de Wijde Wormer-polder worden gesloopt. De molens zijn in 1625 voor 1880 gulden gebouwd om de polder droog te malen. De molenaren kregen destijds jaarlijks 120 gulden uitgekeerd wat na de droogmaling verlaagd werd naar 110 gulden. In 1878 wordt er een stoomgemaal gebouwd (kosten 58.372 gulden) en als na drie jaar blijkt dat het gemaal het alleen af kan, worden de molens in 1881 gesloopt en worden de restanten van de molens, net als later de molens aan de Zuiderringdijk, als brandhout ter koop aangeboden: “eene aanzienlijke partij MOLEN-AFBRAAK, bestaande in zware eiken bindten, zolder- en vloerbalken, ribben, zolder-, vloer-, weeg- en schotdeelen, eiken palen, brandhout, enz, enz”, aldus een advertentie in de Purmerender Courant.
• Op 1 juni 1881 wordt in Amsterdam door de Nederlandse Bell-Telephoon Maatschappij het eerste openbare telefoonnetwerk van Nederland in gebruik genomen. Er zijn 49 aansluitingen. Als je iemand wilt bellen, roep je de telefoniste op. Zij verbindt dan vervolgens jouw telefoon via een koord door met de andere telefoon. Soms gaat dit fout en dit levert dan  het bekende “verkeerd verbonden” op.

1882: Voorburg;  foto genomen op 22 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1882?

• P. Lissone plaatst in het Nieuws van de Dag voor het eerst een advertentie in de krant waarin hij ‘Gezelschapsreizen naar Londen en Parijs, aanvang Juli aanstaande’ aanbiedt. Je kan voor 5 cent een reisprogramma van de reizen kopen. De eerste reisfolder van Nederland is geboren.
• In ’s-Hertogenbosch wordt ‘De Oeteldonksche Club van 1882’ opgericht die jaarlijks het carnaval in Oeteldonk (Den Bosch) organiseert. Peer vaan den Muggenheuvel tot den Bobberd is de burgervaojer, oftewel de ‘burgemeester’ van Oeteldonk tijdens het carnaval.
• Alleta Jacobs schrijft als eerste in Nederland vanaf 1882 tijdens haar gratis spreekuren voor onbemiddelde vrouwen het pessarium als voorbehoedmiddel voor. Ook begint zij in een gebouw van De Amsterdamsche Werkmansbond met het geven van cursussen aan arbeidersvrouwen over hygiëne en zuigelingenzorg.
• Op 5 juli 1882 vertrekt vanuit Amsterdam de Varna, een gehuurd Noors schip, met aan boord twaalf Noorse bemanningsleden en vijf Nederlandse wetenschappers plus een hond voor een Nederlandse poolexpeditie. Het is een initiatief van Buys Ballot, de directeur van het KNMI. Ze gaan op weg naar Noordwest-Siberië, maar zullen dat niet bereiken. Op de Karazee gaat het mis. Samen met het Deense expeditieschip Dijmphna raakt de Varna eind september bekneld in het ijs. Op een grote ijsschots, die ze Nieuw-Holland noemen, wordt een meegenomen prefabhuis in elkaar gezet. De mannen eten en slapen aan boord van de Dijmphna, want de Varna is na een tweede zware ijspersing op 24 december zo zwaar beschadigd dat het onbewoonbaar is. Het huis op Nieuw Holland dient uitsluitend als werkplek. Het volgend jaar zinkt de Varna. Op 31 juli 1883 vertrekken de Nederlanders van Nieuw Holland en na een uitputtende tocht per voet en per slee van ruim twee weken bereiken ze het eiland Vajgatsj. Daar worden ze na een week opgemerkt door voorbijvarende schepen, opgepikt en afgezet in de haven van het Noorse Hammerfest.

1883: Scheveningen; foto genomen op 3 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1883?

• In Muiden ontploft de kruitfabriek. Er vallen 13 doden en meer dan 100 huizen in Muiden raken verwoest. Tot in Amsterdam wordt de drukgolf veroorzaakt door de ontploffing gevoeld. Het zal niet de laatste ontploffing van de kruitfabriek zijn. Er volgen in de loop van de tijd nog een reeks van grote en kleine ontploffingen waarvan de grootste zijn die van 1947 (17 doden plus veel schade in het dorp), 1966 (geen doden maar wel grote schade in Muiden) en die van 1972 (2 doden plus veel schade in het dorp). In 2004 sluit de fabriek.
• Na het vergaan van de Zr. Ms. Adder in 1882 voor de kust van Scheveningen (86 doden) richten in maart 1883 in Den Helder  189 marineofficieren de ‘Vereeniging tot behartiging van de op Zee betrekking hebbende Onderwerpen’ op (de huidige Koninklijke Vereniging van Marineofficieren). Ze zien als oorzaak van het vergaan van het schip slecht onderhoud en gebrekkige opleidingen.
• Tijdens een zeer zware storm bij het Duitse Waddeneiland Borkum komt een vloot Nederlandse vissersschepen in de problemen. Er komen 121 vissers uit Paesens-Moddergat en Zoutkamp om het leven.
• Leden van  de Haagse en de Haarlemse Vélocipèdeclubs richten de Nederlandsche Vélocipèdisten-Bond op. Twee jaar later verandert de vereniging hun naam in de ‘Algemeene Nederlandsche Wielrijders Bond’, afgekort A.N.W.B..
• De Hoge Raad bepaalt dat overspel niet meer hoeft te worden bewezen; het is in het vervolg voor een echtscheiding voldoende als een van de partners voor de rechter overspel bekent of als een van beide partners zijn zaak niet bij de rechter komt bepleiten.
• Bij de gemeenteraadsverkiezingen van Amsterdam wil Aletta Jacobs meedoen aan de verkiezingen. Ze heeft de grondwet van 1848 bestudeerd en daarin gelezen dat je mag stemmen als je Nederlander bent die in het ‘volle genot der burgerlijke en burgerschapsrechten’ is en als je voldoende belasting betaalt. Er staat niet in dat vrouwen niet mogen stemmen. Voor vrouwen zijn de twee vereisten om te mogen stemmen wel vaak problematisch, omdat je als getrouwde vrouw geen burgerlijke rechten hebt en als ongehuwde vaak onvoldoende geld verdient om aan de belastingstandaard te voldoen. Maar in de grondwet staat niet specifiek vermeld dat alleen mannen mogen stemmen. Aletta Jacobs verdient als arts voldoende om aan de belastingstandaard te voldoen en heeft als ongetrouwde vrouw ook burgerrechten. Ze dient bij de gemeente Amsterdam het verzoek in op de kieslijst geplaatst te worden. De gemeente wijst dit af en de zaak komt voor de rechter. De Hoge Raad bepaalt uiteindelijk dat als de wetgever in 1848 de bedoeling had gehad dat ook vrouwen mogen stemmen dat zij dit dan wel expliciet in de wet had opgenomen – ‘Volgens den Geest onzer Staatsinstellingen is aan de vrouw geen kiesrecht of stemrecht verleend’ – en wijst het verzoek af. Bij een wetswijziging van de kieswet in 1887 wordt het woordje ‘mannelijk’ expliciet toegevoegd.
• Op 27 augustus barst de Krakatau, een vulkanisch eiland gelegen in Nederlands-Indië in de Straat Soenda tussen Java en Sumatra, uit. Het is na de uitbarsting in 1815 van de Tambora, een vulkaan gelegen op het eiland Soembawa in Nederlands-Indië, de zwaarste vulkaanuitbarsting in de recente geschiedenis. De tsunami’s die volgen op de uitbarsting van de Krakatau kosten het leven aan ruim 36.000 mensen op Sumatra en Java.

1884: Den Haag; foto genomen op 26 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1884?

• Op 21 juni overlijdt op 32-jarige leeftijd kroonprins Alexander aan typhus. Hij is het derde kind van koning Willem III en zijn eerste echtgenote Sophie van Württemberg), Omdat zijn twee oudere broers prins Maurits (op 6-jarige leeftijd in 1850) en prins Willem (op 38-jarige leeftijd in 1879) ook al zijn overleden, wordt zijn halfzusje, de 4-jarige prinses Wilhelmina, de nieuwe troonopvolger. Haar moeder, koningin Emma de tweede vrouw van koning Willem III, wordt door de Verenigde Vergadering van de Staten-Generaal benoemd tot regentes van prinses Wilhelmina in geval koning Willem III overlijdt voordat Wilhelmina achttien jaar is.
• Theodorus van Heemstede Obèlt opent in 1881 in Amsterdam Noord de N.V. Bad- en Zweminrichting Obelt, gelegen in het IJ voor zijn kantoorpand aan de Ruijterkade bij de Oosterdoks-sluis. Aanvankelijk mogen er alleen mannen komen zwemmen, maar in 1884 staat Obelt toe dat op bepaalde dagdelen ook vrouwen er mogen zwemmen. Wel worden ze door middel van schermen afgeschermd van nieuwsgierige blikken van mannen. Op 17 augustus 1884 organiseert hij er een zwemwedstrijd voor dames. Dit zorgt in sommige behoudende kringen voorde nodige commotie, want men vindt het een schande dat jonge dames zich met ontblote hals, armen en kuiten zo in het openbaar vertonen.
• De ‘Nederlandschen Vrouwenbond ter Verhooging van het Zedelijk Bewustzijn’ wordt opgericht. Ze willen de prostitutie zo veel mogelijk uitbannen, in ieder geval beter regelen, maar willen ook dat mannen die prostitués bezoeken, net zo als de vrouwen zelf, ook gedwongen getest kunnen worden op geslachtsziekten. Uit de doelstellingen zoals geformuleerd bij de oprichting: “De Nederlandsche Vrouwenbond tot Verhooging van het Zedelijk Bewustzijn heeft tot grondbeginsel dat er één zedenwet is voor man en vrouw, en dat waar twee menschen zondigen beider schuld even groot is, en het eene groote onrechtvaardigheid is dat de vrouw hier alleen voor zou boeten. De leden van de Bond moeten trachten met Gods hulp, de gedaalde levenstoon der gansche maatschappij op te heffen en ten strijde te trekken tegen alles wat laag is en den menschen onwaardig. Zij moeten trachten het zwakke te beschermen en het gevallene op te heffen.”

1885: Leidschendam; foto genomen op 23 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1885?

• Op 23 april begint het proces tegen Maria Catharina Swanenburg uit Leiden. De vrouw, die in één van de armste pauperbuurten van Leiden woont, staat bekend onder de naam Goeie Mie. Dit omdat ze haar buurtgenoten altijd met van alles ondersteunt. Ze staat voor iedereen in de buurt altijd klaar. In werkelijkheid is ze niet zo’n goede Mie, want in 1883 komt uit dat ze in de loop van de tijd minstens 65 mensen – het kunnen er ook meer zijn – heeft vergiftigd, waarvan er 23 zijn overleden. Mie doet dit om zichzelf wat extra inkomsten te bezorgen. Ook al zijn de mensen in de buurt arm, men hecht er wel waarde aan in het hebben van een fatsoenlijke begrafenis. Omdat de armen dit veelal niet uit eigen middelen kunnen betalen, sluiten ze daarom vaak een kleine begrafenisverzekering af, waarvoor ze wekelijks een premie afdragen. Er zijn een hoop kleine verzekeringsmaatschappen actief in Leiden. Hierdoor is het mogelijk om mensen meerdere keren te verzekeren, ook door mensen die geen familie zijn zoals Goeie Mie. Als Mie een dergelijke begrafenisverzekering op iemand heeft afgesloten, vergiftigt ze even later de persoon met arsenicum, dat ze bij de apotheek koopt, zogenaamd om het ongedierte in haar huis te bestrijden. Vermoedelijk begint ze hiermee in 1864, andere bronnen houden het op 1877. Eerst vergift ze een enkeling maar later complete gezinnen. In 1883 vergiftigt ze de hele familie Frankhuizen. Moeder en kind overlijden maar de doodzieke vader slaagt er in om naar de huisarts te lopen, die een vergiftiging met arsenicum constateert. De politie onderzoekt de zaak en al snel valt de verdenking op Goeie Mie. Ze bekent. Tijdens het proces wordt de Leidse gifmengster tot een levenslang verblijf in het tuchthuis veroordeeld. De vrouw die geldt als de grootste seriemoordenares uit de Nederlandse geschiedenis zal uiteindelijk in 1915 op 76-jarige leeftijd overlijden in de gevangenis van Gorinchem.
• In café Walram in het Zuid-Limburgse Valkenburg wordt de eerste VVV opgericht. Een aantal ondernemers wil de regio promoten om meer bezoekers te trekken.
• Op 31 augustus 1885 wordt in Nederland ter gelegenheid van de vijfde verjaardag van Prinses Wilhelmina de eerste Prinsessedag gevierd. Deze dag is de voorloper van Koninginnedag. Het initiatief komt van de liberalen, die met het feest de nationale eenheid willen benadrukken.
• In Scheveningen open het ‘Grand Hotel Amrâth Kurhaus’, kortweg het Kurhaus genoemd, zijn deuren.
• In Amsterdam wordt het Rijksmuseumgebouw naar een ontwerp van Pierre Cuypers – hij is ook de architect van het Centraal Station – in gebruik genomen. De collectie van het Rijksmuseum verhuist van het Trippenhuis op de Kloveniersburgwal naar het nieuwe gebouw.
• In Nuenen schildert Vincent van Gogh de Aardappeleters.

1886: Leiden: foto genomen op 2 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1886?

• Er wordt een parlementaire enquête gehouden. Sinds de invoering van de Grondwet van 1848 heeft de Kamer het recht om parlementaire enquêtes te houden. Dit is de zevende. Eerder parlementaire enquêtes gaan onder andere over ‘Accijns op zout’ (1852), ‘de Zeemacht’ (1861), ‘Longziekte onder rundvee’ (1877) en de ‘Exploitatie van de Nederlandse Spoorwegen’ (1881). Deze enquête gaat over de ‘Toestand in fabrieken en werkplaatsen’. Uit de verhoren van arbeiders blijkt dat er allerlei wantoestanden heersen in de fabrieken. Zo is er nog steeds sprake van kinderarbeid, lange werktijden en slechte arbeidsomstandigheden. De industriële revolutie op zijn slechts. Mede naar aanleiding van de enquête wordt in 1890 het ‘Rijkstoezicht op de arbeid’ opgericht, de huidige Arbeidsinspectie. De volgende parlementaire enquête in Nederland wordt overigens pas in1947 gehouden: ‘De parlementaire enquête naar het regeringsbeleid in de Tweede Wereldoorlog.’
• In Amsterdam komt het in de Jordaan op 25 en 26 juli tot hevige rellen, het Palingoproer. Aanleiding is het palingtrekspel. Op de achtergrond spelen maatschappelijke spanningen als gevolg van de steeds groter toenemende sociaaleconomische ongelijkheid in de Amsterdamse samenleving een rol. Het palingtrekspel bestaat er uit dat over een gracht een touw wordt gespannen waaraan een levende paling hangt. De spelers moeten in bootjes er onderdoor varen en proberen om de glibberige paling te pakken. Vaak belanden ze hierbij dan tot groot vermaak van de toeschouwers in de gracht. Het palingtrekken is echter als “wreed volksvermaak”, door de overheid verboden. De politie grijpt in en dit leidt tot rellen. De volgende dag breiden de rellen zich verder uit, waarbij de ernstig in het nauw gedreven agenten versterking inroepen en uiteindelijk zelfs het leger vragen om in te grijpen. Deze schiet met scherp op de relschoppers. Er vallen 26 doden.
• Willem Benjamin Smit richt de N.V. Electrische Verlichting Kinderdijk op. Het is de eerste elektriciteitscentrale van Nederland speciaal gebouwd voorde gewone burger. De centrale maakt gebruik van een stoommachine van 80 pk en twee gelijkstroomdynamo’s van elk 7,5 Kilowatt. Smit en zijn bedrijf leggen 3 kilometer aan stroomdraad onder de grond bij Kinderdijk en huishoudens kunnen een aansluiting nemen op zijn net. Een abonnement op de centrale kost 12 tot 15 gulden per jaar voor elke gloeilamp. De capaciteit is beperkt en biedt ruimte aan zo’n 350 lampen (en straatlantaarns). Eén particulier sluit naast gloeilampen ook een lift in zijn huis er op aan. Elke keer als hij de lift gebruikt, worden alle lampen in de omgeving half gedoofd.
• In het Kurhaus in Scheveningen laat een dienstbode een spirituslampje omvallen. Het een jaar eerder geopende Kurhaus brandt bijna in zijn geheel af.

1887: Arnhem ; foto genomen op 23 augustus 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1887?

• Er gebeuren twee zaken die het winkelconcept in Nederland aanmerkelijk zullen veranderen. In Amsterdam besluiten de zwagers Willem Vroom en Anton Dreesmann, die beide winkels in Amsterdam hebben, om gezamenlijk een winkel aan de Weesperstraat te openen. Ze richten daartoe het bedrijf Vroom & Dreesmann “De Zon” op. Omdat Vroom de oudste van de twee is, komt zijn naam vooraan te staan. Dreesmanns jongere broer Nicolaas wordt in de nieuwe gezamenlijke winkel de bedrijfsleider. Verder werken er nog drie man personeel in de zaak. De andere belangrijke gebeurtenis vindt in Oostzaan plaats. Daar neemt op 27 mei 1887 Albert Heijn de kruidenierszaak van zijn vader Jan Simonsz Heijn over.
• Al in 1864 rijden er paardentrams in Den Haag. Het is een soort koets op een rails die wordt voortgetrokken door paarden. Mensen mogen ook op het dak van de koets zitten. Op 17 mei 1887 wordt de NV Haagsche Tramweg-Maatschappij opgericht. Stukje bij beetje neemt deze nieuwe maatschappij de lijnen in de stad over. Al snel moderniseert de H.T.M. het tramwezen. De paardentram naar Delft wordt vervangen door een stoomtram en de paardentram naar Scheveningen maakt plaats voor een elektrische tram die de stroom uit accu’s haalt.
• Ferdinand Domela Nieuwenhuis, grondlegger van het socialisme en anarchisme in Nederland – in zijn lezingen preekt hij altijd tegen de vijf ‘K’s: Kerk, Koning, Kapitaal, Kazerne en Kroeg – wordt na een gevangenisstraf van acht maanden onder grote belangstelling eind augustus vrij gelaten. De aanleiding voor de gevangenisstraf is dat in het door hem opgerichte blad ‘Recht voor Allen’, waarvan hij tevens de hoofdredacteur is, in het jaar daarvoor een artikel is verschenen waarin wordt gesteld dat koning Willem III “weinig van zijn baantje maakt”. Ook staan er in het blad tien lege bladzijden die de activiteiten van de koning moeten voorstellen. Domela Nieuwenhuis wordt aangeklaagd voor majesteitschennis en krijgt een jaar gevangenisstraf. Ter gelegenheid van de verjaardag van prinses Wilhelmina krijgt hij gratie.
• Louis Couperus schrijft in 1887 ‘Eline Vere’. Frederik van Eden ‘De Kleine Johannes’.

1888: Voorburg; foto genomen op 22 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1888?

• De ‘regel’ dat er per 45.000 inwoners één Tweede Kamerlid moet zijn, wordt losgelaten. Het aantal Kamerleden wordt vastgesteld op 100 man – letterlijk ‘man’, want vrouwen hebben nog steeds geen actief en passief stemrecht. Omdat het districtenstelsel gehandhaafd blijft – Nederland is nu ingedeeld in 100 districten – en het inwonertal per district verschillend is, kan het gebeuren dat er bij voorbeeld in het district Amsterdam West twee keer zo veel kiezers zitten als in het district Veghel. Pas in 1917 maakt de evenredige vertegenwoordiging een einde aan het probleem dat een vertegenwoordiger uit het ene district veel minder stemmen nodig heeft om gekozen te worden dan een vertegenwoordiger uit een ander district.
• In februari vertrekt Vincent van Gogh van Parijs naar Arles in Zuid-Frankrijk. Hij zal er dat jaar een aantal van zijn beroemdste werken schilderen, zoals twee versies van de Zonnebloemen, het Gele huis en de Sterrennacht boven de Rhône. Na een ruzie met collega-schilder Paul Gauguin snijdt hij eind december zijn linkeroor af. Op latere zelfportretten zie je hem weliswaar met zijn rechteroor in het verband zitten, maar dit komt omdat hij zichzelf bij het schilderen van de zelfportretten in spiegelbeeld ziet
• In Appelscha breekt op 22 maart een grote staking uit. De arbeiders in de veenindustrie willen een loonsverhoging en keren zich ook tegen de gedwongen winkelnering. Dit laatste houdt in dat de arbeiders een deel van hun loon in bonnen krijgen die ze alleen in bepaalde winkels kunnen verzilveren, waar veelal hogere prijzen worden gehanteerd dan elders. De staking breidt zich al snel uit. Niet alleen de veenarbeiders staken, ook de kanaalgravers gaan meedoen. Minister van Justitie Ruijs van Beerenbroeks is een voorstander van het opnemen in de wet van een verbod van gedwongen winkelnering, net zoals al in België het geval is, maar de Kamer ligt dwars. Pas in 1906 wordt het in de wet opgenomen en verboden. Alleen in gevangenissen is nog sprake van gedwongen winkelnering. De staking loopt in juni af. Het levert de arbeiders slechts een kleine loonsverhoging op.
• De Sjah van Perzië bezoekt Nederland. Per trein komt hij vanuit Duitsland aan in Arnhem. Hij bezoekt Amsterdam, Haarlem, Den Haag en Rotterdam en vertrekt dan naar Antwerpen. Bij het bezoek aan Den Haag slaan door een vuurwerkshow de paarden van het rijtuig waarin de sjah zit op hol en rijden de sjah en enkele hoogwaardigheidsbekleders in het rijtuig met volle vaart dwars door de perken van een park heen voordat het rijtuig tot stilstand komt. De sjah komt met de schrik vrij.
• Het Concertgebouworkest wordt opgericht en krijgt een eigen gebouw. De eerste chef-dirigent is Willem Kes. Op 11 april 1888 wordt het Concertgebouw geopend. Op 3 november geeft het orkest er zijn eerste uitvoering.
• Er verschijnt weer een nieuwe krant op de markt. Deze keer in Groningen. Op 2 juni is het Het Nieuwsblad van het Noorden er voor het eerst te koop. Een los exemplaar kost 2 cent.

1889: Leiden; foto genomen op 2 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1889?

• In maart verschijnt het gedicht ‘Mei’ van Herman Gorter met de vermoedelijk bekendste begindichtregel van Nederland “Een nieuwe lente en een nieuw geluid”. (Het aantal Nederlanders dat één van de volgende 4380 regels kan citeren zal denk ik vermoedelijk niet zo groot zijn. De volgende drie regels luiden: “Ik wil dat dit lied klinkt als het gefluit /  Dat ik vaak hoorde voor een zomernacht / In een oud stadje, langs de watergracht.”)
• Er wordt voor het eerst om een officieus voetbalkampioenschap van Nederland gespeeld. Er doen zeven clubs meer. Concordia en Olympia uit Rotterdam, HFC en Excelsior uit Haarlem, RAP en VVA uit Amsterdam en HVV uit Den Haag. Concordia wordt de kampioen. Uit het verslag van het Rotterdams Nieuwsblad van  29 oktober 1889: “De gisteren gehouden voetbalwedstrijd tusschen “Concordia” (Rotterdam) en “Excelsior” (Haarlem), is ten voordeele der Rotterdammers uitgevallen, en wel met 4 goals tegen 0. Uitgelokt door het fraaie weder, waren eenige honderden toeschouwers aanwezig, die door luide toejuichingen hunne ingenomenheid met het spel betuigden. Het bleek al spoedig dat de Haarlemsche spelers niet tegen de Rotterdammers opgewassen waren, die door goed samenspel, ver en juist trappen en krachtig “tackelen” (een tegenstander zonder behulp der handen wegdringen of overloopen) hunne meerderheid toonden.”
• In september komt het in de Rotterdamse haven tot massale stakingen. Bootwerkers werken er soms 17 uur aaneen tegen een laag loon en de meeste arbeiders moeten zich elke ochtend melden in de havenkroegen om te kijken of er die dag werk voor hen is. In de kroegen wordt het personeel voor die dag aangenomen en ook uitbetaald, dit laatste tot genoegen van de kasteleins die hier wel bij varen. De staking vindt plaats in navolging van een grote bootwerkersstaking in Londen. Die is succesvol afgelopen voor de stakers. Hierdoor aangemoedigd organiseert de Sociaal Democratische Bond in Rotterdam een vergadering van bootwerkers. Er worden eisen geformuleerd en een ultimatum gesteld. De werkgevers komen echter nauwelijks tegemoet aan de eisen en er breekt een staking uit. De stakers proberen, soms met geweld, het werk te verhinderen aan schepen waar met eigen bemanning of werkwilligen wordt gewerkt. Er vallen gewonden en aan het laad- en losgerei van schepen worden vernielingen aangericht. De politie kan de zaak niet aan en er wordt de hulp ingeroepen van de schutterij en van de in de stad gelegerde mariniers. Door de burgemeester wordt een samenscholingsverbod afgekondigd voor elke vereniging van meer dan vijf personen op de openbare weg. In oktober komt er een eind aan de staking. De eisen van de bootwerkers worden vrijwel geheel ingewilligd. De uurlonen gaan omhoog en in het vervolg worden de lonen niet meer uitbetaald in de kroeg maar op kantoor of in de pakhuizen.
• Op de derde dinsdag van september is Koning Willem III te ziek om de troonrede voor te lezen. De Minister van Binnenlandse Zaken leest namens hem de troonrede voor.
• Uit de tienjaarlijkse volkstelling blijkt dat Nederland nu zo’n 4,5 miljoen inwoners telt, 2.228.487 mannen en 2.282.928 vrouwen. In dertig jaar tijd zijn er ongeveer één miljoen mensen bij gekomen. Ook is er sprake van een verschuiving van het platteland naar de stad, waar de mensen veelal werk in de fabrieken vinden. Ze maken er lange dagen in vaak slechte werkomstandigheden. Vooral in de steden is er sprake van een grote sociale ongelijkheid.

1890: Voorburg; foto genomen op 22 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1890?

• Voor een tentoonstelling van het Belgische kunstenaarscollectief ‘Les XX’ (Les Vingt) in Brussel wordt Vincent van Gogh uitgenodigd om schilderijen in te sturen. Zijn broer, kunsthandelaar Theo van Gogh, stuurt zes werken van hem op. Eén van die werken ‘De rode wijngaard’ wordt voor 400 Belgische franken gekocht door Anna Boch. Zelf is ze ook schilder en het enige vrouwelijk lid van de avant-gardistische kunstkring ‘Les XX’. Voor zover bekend is dit schilderij het enige schilderij van Vincent van Gogh dat tijdens zijn leven is verkocht. Op 27 juli 1890 schiet een depressieve Van Gogh zich met een revolver in de borst. Hij sterft twee dagen later.
• In Suriname arriveren twee schepen met aan boord de eerste arbeiders afkomstig uit Nederlands-Indië om er als contractarbeider op de plantages te gaan werken. Ze worden de Javaanse arbeiders genoemd, hoewel ze niet allemaal van Java afkomstig zijn.
• Op 16 juni wordt ‘De N.V. Koninklijke Nederlandsche Maatschappij tot Exploitatie van Petroleumbronnen in Nederlandsch-Indië (K.N.M.E.P.)’, oftewel ‘Koninklijke Olie’ opgericht. Ze hebben een concessie om in Nederlands-Indië naar olie te boren. In 1899 voren ze een grote oliebron aan op Sumatra. In 1907 gaat de Koninklijke Olie  een samenwerking aan met het Britse Shell Co.
• Op 23 november overlijdt koning Willem III. Hij geldt als veruit de slechtste koning die Nederland ooit heeft gehad. Het is een hork van een man, een onaangenaam persoon en een notoire schuinsmarcheerder, die ook nog eens de grondwet aan zijn laars lapt. Hij krijgt de bijnaam Koning Gorilla. Laten we het zo zeggen: hij heeft een moeilijk karakter. Zo ongeveer het enige positieve dat over hem te melden valt, is dat als er ergens een watersnoodramp gebeurt hij in tegenstelling tot zijn grootvader koning Willem I wel direct komt kijken en met de bevolking in contact komt. Hij wordt daarom wel eens de ‘Waterheld van ’t Loo’ genoemd, verwijzend naar zijn vader Willem II die tegen Napoleon heeft gevochten en de ‘held van Waterloo’ wordt genoemd.
• De tienjarig prinses Willmina wordt het nieuwe staatshoofd. Omdat Wilhelmina bij het overlijden van haar vader minderjarig is, wordt haar moeder Emma koningin-regentes tot Wilhelmina’s achttiende verjaardag. Het staatshoofd van Nederland is ook de Groothertog van Luxemburg, maar omdat die volgens het Luxemburgs recht een man moet zijn, wordt Adolf van Luxemburg de nieuwe Groothertog van Luxemburg en komt er een eind aan de personele unie – d.w.z. de situatie dat twee of meer staten hetzelfde staatshoofd hebben – tussen Nederland en Luxemburg.
• Op 21 december schaatst de in Friesland geboren sportpionier Pim Mulier, deels samen met ene Sjoerd Tuininga die hem over de Fries meren gidst, langs alle elf Friese steden. Volgens de overlevering zou Tuininga op een gegeven moment tegen Mulier hebben gezegd: “Daar mo we op an, mar jou mote net so duvelse hurd ride.” Pim Mulier doet uiteindelijk 12 uur en 55 minuten over de tocht. De eerste officiële tocht zal in 1909 worden gehouden.

1891: Leiden; foto genomen op 2 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1891?

• De rederij ‘Koninklijke Paketvaart-Maatschappij’ (KPM) begint op 1 januari in Nederlands-Indië met de uitvoering van een dienstregeling voor het vervoeren van passagiers, post en goederen tussen de eilanden van Nederlands-Indië onderling. Helemaal punctueel gaat het nog niet. Men vertaalt de afkorting “KPM” al snel als “Komt Pas Morgen”.
• Het links-liberale kabinet-Van Tienhoven treedt aan. Cornelis Lely wordt Minister van Waterstaat, Handel en Nijverheid. Hij presenteer een plan voor de  afsluiting en inpoldering van de Zuiderzee, een plan waar hij als lid van de Zuiderzeevereniging, een vereniging die zich de afsluiting en inpoldering van de Zuiderzee ten doel heeft gesteld, al vijf jaar aan heeft gewerkt. Het plan wordt afgewezen. In 1916 wordt het plan tijdens zijn derde periode als Minister van Waterstaat na de grote watersnoodramp van 1916, wel aangenomen.
• In 1883 is in het Noord-Hollandse gehucht Etersheim een éénklassig schooltje geopend. Cornelis Johannes Kieviet wordt er aangesteld als onderwijzer om met assistentie van een juf les te geven aan de dorpskinderen van 6 tot 14 jaar. (Hij zal er twintig jaar blijven.) Kievit schrijft kinderverhalen die hij door de oudste kinderen als oefening laat voorlezen aan de jongere kinderen in de klas. Eén verhaal in het bijzonder vinden de kinderen erg leuk. Kievit benadert daarop uitgever Kluitman en in 1891 verschijnt ‘Uit het leven van Dik Trom’. Tegenwoordig zit er in het schooltje een kinderboekenmuseum.
• Voor de eerste keer wordt er op 31 augustus Koninginnedag gevierd. Noch Wilhelmina noch Koningin-regentes Emma laten zich die dag bij de festiviteiten zien. Koninginnedag is in die jaren ook de laatste dag van de schoolvakantie.
• In Amsterdam richten eind december een aantal notabelen, waaronder jonkheer Henry Tindal, diens zwager Gerard Heineken en Abraham Kuiper het ‘Voorlopig comité tot het verlenen van huisvesting aan onbehuisden in Nederland’ op. Ze sturen een brief naar de Nederlandse gemeenten met de volgende vragen: 1. Zijn er in uwe gemeente personen, die geen huisvesting hebben; zo ja, hoe groot is hun aantal: a. des zomers; b. des winters? 2. Hoeveel mannen, hoeveel vrouwen en hoeveel kinderen bevinden zich onder hen? 3. Hoeveel gezinnen zijn daaronder? 4. Hoe groot zijn deze? Uit de antwoorden blijkt dat “niet het aantal onbehuisden zoo groot was als gedacht werd, maar wel het aantal menschen, die niet meer dan tien cents voor nachtlogies kunnen betalen.” Een jaar later koopt het comité met steun van donateurs een grote voormalige diamantslijperij in de Amsterdamse Zwanenburgerstraat, die ‘zal worden ingericht als toevluchtsoord voor daklozen, die er ligging en voedsel zullen vinden.’  Niet iedereen is enthousiast over het initiatief. Zo schrijft de Leeuwarder Courant: “Het comité is van plan om die zwervers des avonds een warm bad te geven en in verwarmde kamers te laten slapen. Dit nu is volgens velen een ziekelijke philanthropie; warme baden hebben de gezeten werklui ook niet en verwarmde kamers missen maar al te velen ook. Zoo iets zal, zeggen ze, de behoeftigen van alle oorden des lands naar Amsterdam doen stromen.’ Het comité zet door en een jaar later gaat het ‘Toevluchtsoord voor onbehuisden’ open. Het biedt plaats aan vierhonderd personen. De mannenafdeling is door middel van de binnenplaats van de vrouwenplaats gescheiden. Verblijf is niet gratis. De prijzen variëren van 30 cent (voor een vrijstaand bed) tot 10 cent per nacht (voor een veldbed op zaal). Wie die 10 cent niet kan veroorloven, moet in het tehuis werken. Er zijn badkamers, een volksgaarkeuken en een ‘ontsmettingsoven’.  “Een ieder kan met schoon ondergoed vertrekken.’

 1892: Stompwijk; foto genomen op 28 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1892?

• De Centrale Commissie voor de Statistiek (CCS) wordt opgericht. De commissie heeft als taak het geven van adviezen en het zelfstandig samenstellen van statistieken voor de overheid. Het is de voorloper van het C.B.S..
• Op 1 mei overlijdt op 72-jarige leeftijd Willem Albert Scholten, de eerste multinational van Nederland en één van de eerste landbouwgrootindustrielen van de wereld, die in het binnen- en buitenland (tot aan Duitsland, Oostenrijk en Rusland aan toe) meer dan twintig fabrieken bezit. In 1841 is hij ooit begonnen met een aardappelmeelfabriekje in Foxhol in Groningen. Hij heeft het idee om een fabriek in aardappelmeel te beginnen vlakbij de plek waar de aardappels massaal geteeld worden. Hij noemt de fabriek ‘Eureka’. De aardappel is zo’n beetje het enige product dat goed op de afgegraven veenvelden wil groeien. In 1847 laat hij een stoommachine, gefinancierd door zijn schoonvader, in de fabriek installeren. Dit is het begin van de massale productie van aardappelzetmeel en al snel breidt hij uit. Later gaat hij in zijn vele fabrieken ook suiker, stroop, strokarton, turfsel en een heel scala van producten produceren, allemaal gebaseerd op de aardappel. Hij koopt in het noorden van het land ook een groot aantal boerderijen en landerijen. Ook koopt hij er moerasgebieden die hij laat droogmalen en ontwikkelen en waar hij aardappels gaat telen, waarmee hij zijn eigen toeleveranciers, de boeren, gaat beconcurreren en onder druk zet. Scholten geldt niet als iemand die het altijd heel goed voor heeft met zijn arbeiders. Zo verliest één van zijn werknemers bij een ongeluk in een fabriek een hand. Hij mag weer terugkeren in de fabriek maar wel tegen de helft van zijn loon, want hij heeft immers nog maar één hand om mee te werken. Scholten wordt ook in de scheepvaart actief. Hij investeert in 1869 600.000 gulden in de Nederlandsch-Amerikaansche Stoomvaart-Maatschappij, de latere Holland-Amerika Lijn, opgericht door Antoine Plate en Otto Reuchlin. Deze willen vier schepen kopen die per stuk 450.000 gulden kosten. Scholten financiert een derde maar stelt hierbij als grootaandeelhouder wel de eis dat één van de schepen naar hem wordt genoemd. Dit stoomschip, de W.A. Scholten, zal in 1887 in dichte mist in het Kanaal in botsing komen met een Engels schip en zinken.  Hierbij komen 132 passagiers en bemanningsleden om het leven. Scholten wil graag dat er een nieuw schip naar hem wordt genoemd, maar dat geschiedt niet. In 1889 wil Scholten ter gelegenheid van zijn 70-ste verjaardag aan de stad Groningen een overdekte markt schenken. Ze kunnen het echter niet eens worden over de plaats waar deze overdekte markt moet komen en in plaats van een markt schenkt Scholten de stad daarom maar een kinderziekenhuis bedoeld ‘ten diensten van minvermogende ingezetenen‘. In 1891 wordt het ziekenhuis geopend. Scholten overlijdt een jaar later. Hij wordt begraven op de Zuiderbegraafplaats in Groningen in een gigantisch groot grafmonument dat maar liefst 27 begraafplaatsen in beslag neemt en dat hij al tien jaar voor zijn dood heeft laten bouwen. Zijn zoon Jan Evert volgt hem op. Deze schenkt later de stad Groningen niet alleen de grond voor het Gronings Stadspark, maar vernoemt in 1904 ook één van de nieuw ontstane dorpen – Klazienaveen – in de veengebieden naar zijn moeder Klaassien Sluis, de vrouw van Willem Albert Scholten.
• Op 31 december verschijnt in Maastricht voor het laatst de ‘Courrier de la Meuse, le Journal du Limbourg’. Het is de laatste Franstalige krant in Nederland die nog wordt uitgegeven. De laatste jaren heeft het een Nederlandstalige bijlage.

1893: Voorburg; foto genomen op 22 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1893?

• Op zondag 1 januari verschijnt ‘De Telegraaf’ voor het eerst. De krant is opgericht door jonkheer Henri Tisdal, een oud-legerkapitein, die in 1888 ‘De Amsterdammer’ heeft gekocht en graag meer kranten wil hebben. Eén van de financiers van Tisdal is zijn zwager de biermagnaat Gerard Heineken. De Telegraaf wordt gepositioneerd als tegenhanger van het Algemeen Handelsblad. ‘De Telegraaf’ is de eerste vijftig jaren van zijn bestaan een sociaal-liberaal dagblad. Na 1930 zal het echter een stevige ruk naar rechts maken. Tindal lanceert op 1 januari 1893 ook ‘De Courant’, een goedkope krant die wordt samengesteld uit kopij van ‘De Amsterdammer’.
• Op de 13 en 14 januari wordt op de ijsbaan achter het Rijksmuseum in Amsterdam het officiële wereldkampioenschap allround-schaatsen gehouden, georganiseerd door de in 1892 opgerichte ‘Internationale Eislauf Vereinigung’ (thans de International Skating Union). Jaap Eden wint de eerste drie afstanden en wint daarmee het ‘Meesterschap der Wereld’. Hij valt op de 10 km en rijdt die afstand niet uit, maar omdat hij al drie afstanden heeft gewonnen is hij toch de wereldkampioen. De Noor Oskar Fredriksen wint de 10 km in een nieuwe wereldrecordtijd van 20 min en 21 seconden. Jaap Eden wordt zowel in Amsterdam als in zijn woonplaats Haarlem uitgebreid gehuldigd. Twee weken later plaatst hij een advertentie in Het Nieuws van den Dag waarin hij zijn fans bedankt: “‘Geachte Landgenooten! Voor de talrijke, zeer gewaardeerde hartelijke blijken van hulde en sympathie, mij dezer dagen geschonken, betuig ik mijn besten dank. Vriendelijk groetend, JAAP EDEN. Haarlem, Jan. 1893.’
• In 1883 is in Parijs door elf landen (België, Brazilië, Frankrijk, Guatemala, Italië, Nederland, Portugal, El Salvador, Koninkrijk Servië, Spanje en Zwitserland) ‘Het Unieverdrag van Parijs’ gesloten ter bescherming van de industriële eigendom. Dit verdrag regelt onder andere octrooien en handelsmerken. (Tegenwoordig telt het verdrag 179 aangesloten landen.) Om te kunnen voldoen aan het verdrag wordt in Nederland in 1893 het ‘Bureau voor den industrieelen eigendom’ opgericht, de voorloper van de Octrooiraad.
• Op 1 december vergaan op de Waddenzee tijdens een zware storm dertien vissersboten. Hierbij komen 22 vissers om het leven.

1894: Wassenaar; foto genomen op 25 juli 2023

 

Wat gebeurt er in Nederland in 1894?

• In 1894 zijn er in Nederland een stuk vijftig voetbalclubs die onderling wedstrijden spelen. Het zijn clubs waarvan de spelers uit de betere standen komen. Voetbal is nog een elitesport.  In 1894 wordt RAP uit Amsterdam kampioen. Een Nederlands elftal bestaat nog niet. In februari wordt er voor het eerst een soort van een nationale ploeg gevormd: het bondselftal. Een gecombineerd team van de beste spelers van HFC uit Haarlem, HVV uit Den Haag, RAP uit Amsterdam en de Rotterdamse clubs Sparta en Vitoria Rotterdam verliest op 6 februari met 0-1 van het Engelse Felixstowe FC. De Nederlandse spelers dragen vijf verschillende soorten shirts. Ze spelen allemaal in het shirt van de club waar ze normaliter voor spelen.
• De meeste opvallende speler van het bondselftal is, achteraf bekeken, rechtsbinnen Jan Kan. Niet zo zeer vanwege zijn voetbalgeschiedenis, al is hij in 1892 wel de eerste Nederlandse voetballer die een strafschop benut – de strafschop is dan net geïntroduceerd; de eerste Nederlandse voetballer die een strafschop mist is Pim Mulier – maar Jan Kan wordt later vooral bekend als a) de vader van de cabaretier Wim Kan en b) als minister van Binnenlandse Zaken en Landbouw in 1926 in het kabinet De Geer. Hij is niet partijgebonden, maar geldt als links-liberaal. Hij heeft net als zijn zoon Wim later niet veel op met het protocol in Den Haag. Zo draagt hij nooit een hoed en op Prinsjesdag 1926 komt hij gewoon in zijn galakostuum met de fiets naar de Ridderzaal, de ministerssteek onder de snelbinders, de sabel aan de stang gebonden.
• Op zondag 3 juni vindt in Rotterdam bij de Alexanderpolder een zogeheten Go-as-you please wedstrijd over 20 km plaats. Dat zijn wedstrijden waarbij deelnemers zelf mogen weten of ze hardlopen, marcheren of wandelen. Er hebben zich twaalf deelnemers aangemeld, waaronder een aantal die liever onder een pseudoniem lopen – blijkbaar schamen ze zich dat ze meedoen –  zoals een zekere  Fastrunner van de Amsterdamse atlethiekclub (hij komt echter niet opdagen) en ene Run Away van de F.C. de Spartaan. Deze laatste is dankzij zijn prestaties van het jaar ervoor de grote favoriet, maar “Run-away van wien veel verwacht werd, liet niet veel moois zien, want reeds na 4 à 5 K.M. gaf hij het op.” aldus het tijdschrift ‘De athleet’ van 6 juni 1894. De wedstrijd wordt gewonnen door ene Abr. Prikkie. Onduidelijk is of dit ook een pseudoniem is. Hij loopt de 20 km in 1 uur en 35 min.
• Op 30 september wordt de Nederlandse Vegetariërsbond opgericht. De vereniging telt 33 leden. Bij het Krasnapolsky Hotel in Amsterdam kan je een vegetarische maaltijd krijgen.
• De ANWB plaatst in oktober bij Rotterdam de eerste twee wegwijzers in Nederland. De wegwijzers zijn bedoeld om fietsers de weg richting Utrecht te wijzen. Uit het blad ‘De Kampioen’ van 26 oktober 1894: “Heden, vrijdag, worden van bondswege de eerste wegwijzers op de weg Rotterdam-Utrecht geplaatst n.l. in Kralingen en in de Prins Alexanderpolder. Deze wegwijzers hebben op de verticale palen de nationale kleuren en banderolle, dragen de naam van de ANWB en hebben op de armen de richting-aanwijzing en de afstanden in kilometers. Ze zien er zeer netjes uit.” Vanaf de Alexanderpolder moeten de fietsers de weg naar Utrecht echter verder zelf zien te vinden.
• Op 8 november breekt er in Amsterdam een wilde staking uit bij de diamantbewerkers. De werkgevers willen hun toch al karige loon nog verder verlagen. De diamantbewerkers zijn niet goed georganiseerd. Er zijn slechts een paar kleine vakbonden waarvan de grootste 300 leden telt. De (wilde) stakingsleiders sluiten binnen vier dagen een gunstig akkoord met de onderling verdeelde werkgevers. Er komt een minimumloon. Dit succes is aanleiding tot het oprichten van een nieuwe vakbond. Op 18 november wordt de Algemene Nederlandse Diamantbewerkersbond, de ANDB, opgericht. Ze pakken het professioneel aan met betaalde bestuurders en het opbouwen van een goed gevulde stakingskas. Binnen vier jaar hebben ze 8000 leden en zijn ze de grootste vakbond van Nederland. Met zo’n groot ledenaantal verkrijgt de bond een sterke positie in hun onderhandeling met de werkgevers. Hun aanpak en de organisatie van de ANDB zal model staan voor de Nederlands Verbond van Vakverenigingen (NVV), de voorloper van de huidige FNV.
• De Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP) wordt opgericht. Het is de voorloper van de PvdA.
• In de nacht van zaterdag 22 op zondag 23 december 1894 treft een zware noordwesterstorm het strand bij Scheveningen. Om te overwinteren – Scheveningen heeft geen haven – liggen daar 134 vissersboten (bomschuiten geheten) in een dubbele rij op het strand. Als de storm uitgeraasd is, blijken veel bomschuiten over elkaar heen gespoeld te zijn. Voor een groot deel zijn ze rijp voor de sloop. De Scheveningense vissers die al jaren strijden voor een haven, zodat ze niet op het strand hoeven te overwinteren, voeren actie en krijgen de steun van Minister Lely van Waterstaat. Het duurt nog wel even voordat de politiek zo ver is, maar op 24 juli 1899 wordt de ’Wet tot aanleg en onderhoud van eene visschershaven te Scheveningen” door de Eerste Kamer aangenomen. In 1904 is de haven van Scheveningen gereed.
• Er breekt een conflict uit tussen twee vorstendommen op de eilanden Bali en Lombok in Nederlands-Indië. Nederland kiest de kant van Bali en er volgen twee ‘Lombok-expedities’.  Het levert een door Nederland ‘gewonnen oorlog’, honderden doden en grote geroofde ‘Lombok-schat’ op: 200 kilo goudgeld, 7199 kilo zilvergeld en ruim duizend siervoorwerpen. In1977 en 2023 wordt deze schat aan Indonesië teruggegeven.

1895: Leiden; foto genomen op 2 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1895?

• Op 15 februari overlijdt de 17-jarige in Ossendrecht geboren Pauline Musters, prinses Pauline. Ze is slechts 61 centimeter lang en geldt als de kleinste vrouw ter wereld. Ze wordt “tentoongesteld” in freakshows en treedt op in circussen en theaters. Ook wordt ze ontvangen door koning Emma en de Duitse keizer Wilhelm II. Ze maakt in 1895 een tournee door de Verenigde Staten, waar ze in New York aan de gevolgen van een longontsteking overlijdt. Op het moment van haar overlijden weegt ze slechts 4 kg.
• In maart wordt een grote lading dynamiet afkomstig uit Duitsland en bestemd voor de goudmijnen in Zuid-Afrika bij Sluis aan de Duitse kant van de Rijn overgeslagen op zeven Nederlandse binnenvaartschepen die het naar Zeeland zullen brengen. Als er al zo’n 1000 kisten aan boord van de ‘Elisabeth van Reijmer’ zijn gebracht, gaat er iets mis. Er volgt een grote ontploffing. Het schip zinkt meteen, evenals het naast gelegen schip ‘De Duif’ dat ook ontploft. Drie andere schepen raken zwaar beschadigd. Wat de oorzaak van de ontploffing is, blijft onbekend. Alle aan boord aanwezigen zijn direct dood. Wellicht heeft een brandende kolenkachel tegen de kou een rol gespeeld. In totaal kost de ontploffing aan 15 mensen het leven en er is veel materiële schade in de omgeving. Bij Spijk springen alle ruiten van de huizen. Ook Lobith en Tolkamer en de Duitse plaatsen Emmerich en Elten kennen door de drukgolf veel glasschade.
• In 1895 volgt Willem Mengelberg Willem Kes op als chef-dirigent van het Concertgebouworkest. Mengelberg zal deze functie 50 jaar lang bezetten. In die tijd groeit het orkest uit tot een van de meest toonaangevende orkesten van de wereld.
• In Delft wordt het Bacteriologisch Laboratorium gebouwd. Van 1897 tot 1957 zal het fungeren als laboratorium voor microbiologie.
• De eerste muntgasmeters voor gaslevering worden in Amsterdam geplaatst. Met een muntgasmeter betaal je direct voor het gebruik. Je gooit een gasmuntje in de meter en je hebt recht op een bepaalde hoeveelheid gas. Heb je geen geld om gasmuntjes te kopen, dan heb je ook geen gas. De meters worden vooral geplaatst in huurwoningen waarvan door het gasbedrijf wordt ingeschat dat de bewoners van die huizen vaker dan gemiddeld een betalingsachterstand zullen oplopen. De munten kan men kopen in winkels. In de grote steden staan ook muntautomaten die zijn geplaatst door het gemeentelijk gasbedrijf. Iemand van het gasbedrijf komt om de zoveel tijd de meter legen.

1896: Zweelo; foto genomen op 16 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1896?

• Vanaf zaterdagavond 9 juni worden in de theaterzaal van het Kurhaus in Scheveningen de eerste reguliere filmvoorstellingen in Nederland gehouden. Tot de genodigden bij de eerste voorstelling behoort de schilder Hendrik Mesdag. Een jaar eerder hebben in Parijs de gebroeders Lumière, de ‘cinematograaf’ uitgevonden, een toestel waarmee bewegingen op film kunnen worden vastgelegd en op een scherm kunnen worden weergegeven. Op het programma staan twaalf korte films van ongeveer één minuut, onder andere van de aankomst van een trein op een station, een fabriek die uitgaat, een tuinman die per ongeluk wordt besproeid en een echtpaar dat met een kindje aan tafel zit dat een maaltijd nuttigt. De kaartjes kosten 50 cent maar in tegenstelling tot Parijs, Londen en Berlijn komt het publiek er niet massaal op af. Zelfs een verlaging van de toegangsprijs naar 25 cent helpt niet en op 30 september wordt de laatste voorstelling gegeven.
• In de gemeente Nuenen wordt op voorstel van textielfabrikant Robert Carlier in juli het eerste speciaal voor fietsers verharde pad aangelegd. Het heeft een lengte van 3 km en loopt van het treinstation Eeneind (waar Carlier zijn fabriek heeft staan) naar het dorp Nuenen (waar zijn arbeiders wonen). Het pad is niet alleen een succes bij fietsers maar ook bij bestuurders van andere voertuigen, want in november vraagt Carlier aan de gemeente of zij paaltjes tussen het fietspad en de naast gelegen keienweg wil plaatsen om het verharde voet- en rijwielpad te beschermen tegen voertuigen.
• In 1897 ontdekt de Nederlandse arts en hoogleraar Christiaan Eijkman in Nederlands- Indië bij toeval dat er een verband is tussen de ziekte beri-beri en gepelde en ongepelde rijst. Eijkman doet in Batavia op Java in het militaire ‘Laboratorium voor Pathologische Anatomie en Bacteriologie’ een onderzoek naar beri-beri. Zijn vermoeden is dat er een bacterie is die de ziekte veroorzaakt. Een aantal van Eijkmans kippen heeft ook beri-beri. Ze worden gevoed met de witte gepelde rijst voor militairen, maar als er een nieuwe kok komt, weigert deze de kippen de dure militaire rijst te geven. De kippen moeten het in het vervolg maar doen met de goedkopere ongepelde rijst voor het lokale burgerpersoneel. Na een tijdje herstellen opeens een hoop kippen van de beri-beri, wat Eijkman doet vermoeden dat dit te maken kan maken met het feit dat ze nu ongepelde rijst krijgen in plaats van gepelde rijst. Adolphe Vorderman, een mede-onderzoeker van Eijkman bezoekt vervolgens een aantal gevangenissen in het land en het blijkt dat in de gevangenissen waar de gevangenen gepelde rijst krijgen er meer gevallen zijn van beri-beri dan in de gevangenissen waar ongepelde rijst wordt geserveerd. Eijkman vermoedt dat er in de witte rijst iets zit, een onbekende factor die de ziekte veroorzaakt, maar dat er in de schil van de ongepelde rijst een andere factor zit – hij noemt die factor de “anti-beriberifactor – die de ziekmakende factor in de witte rijst compenseert. Hij doet vervolgens onderzoek om de ziekmakende factor in de witte rijst te vinden, maar hij slaagt er niet in om deze factor te vinden. Hoewel hij de ziekmakende “bacterie” niet kan vinden, publiceert Eijkman wel over het door hem vermoede verband tussen de ziekte en de rijst. Het zal echter zijn collega en opvolger Gerrit Grijns zijn, die vermoedt dat de ziekte niet wordt overgebracht door een onbekende factor in de witte rijst, maar dat de ziekte verband houdt met het ontbreken van een bepaald noodzakelijke ingrediënt voor de mens die wel in de ongepelde rijst zit maar niet in de gepelde witte rijst. Dit vermoeden is juist. In de schil van de ongepelde rijst zit vitamine B. Te weinig vitamine B kan leiden tot beri-beri. Eijkman heeft lang moeite met de veronderstelling van Grijns. Pas als in 1926 vitamine B1 wordt geïsoleerd, raakt hij overtuigd van de juistheid van de stelling van Grijns. In 1929 ontvangt Eijkman samen met de Engelse biochemicus Sir Frederick Gowland Hopkins (deze heeft onderzoek gedaan naar het bestaan van vitamines) de Nobelprijs voor Geneeskunde. Opvallenderwijs krijgt Grijns, die dat jaar en ook het jaar ervoor is  genomineerd, niet de prijs.

1897: Voorschoten; foto genomen op 2 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1897?

• Op 12 mei vinden twee turfstekers bij Yde in Drenthe het gemummificeerde lijk van het ‘Meisje van Yde’. Ze zijn daar illegaal aan het turfsteken en verplaatsen het lijk daarom naar het iets verderop gelegen natuurgebied De Hondstongen. Pas bijna honderd jaar later komt uit dat het lijk oorspronkelijk bij Yde lag. Onderzoek van CSI Assen leert dat het meisje ergens tussen tussen 54 voor Chr. en 128 na Chr. is gedood. Ze is dan zo’n 16 jaar oud. Om haar hals zit een touw waarmee ze is gewurgd en ook is ze gestoken met een mes. Of het meisje vermoord is of ritueel is geofferd, is onbekend. Tegenwoordig ligt ze in het Drents Museum in Assen.
• In Heeze (Noord-Brabant) wordt  in 1897 “voor het laatst” een wolf in Nederland gezien. In 2015 duiken de wolven echter weer op in Nederland.
• De eerste versie van het Aap, Noot, Mies leesplankje van hoofdonderwijzer Hoogenveen verschijnt, al begint die versie nog met de woorden Raam, Roos en Neef.
• Bij de verkiezingen voor de Tweede Kamer winnen Pieter Jelles Troelstra en Henri van Kol allebei een district. Ze zijn daarmee de eerst gekozen leden van de SDAP in de Tweede Kamer.
• In 1897 wordt begonnen met de bouw van Het Witte Huis, een kantoorpand in Rotterdam. Het is met 45 meter hoogte de eerste wolkenkrabber van Europa. Het bevat elf verdiepingen, zo’n zes verdiepingen meer dan gebruikelijk in die tijd. Het is een ontwerp van de architect Willem Molenbroek in opdracht van de broers Herman en Gerrit van der Schuijt, die tijdens een reis naar Amerika in 1894 aldaar wolkenkrabbers heeft gezien. Het is gebouwd in Art Nouveau stijl. Er is  een centrale verwarming, gas- en elektrisch licht en een centrale telefoonbureau voor de diverse huurders. Op het platte dak bevindt zich een uitkijkplatform. Het Witte Huis overleeft in 1940 het bombardement van Rotterdam, dit in tegenstelling tot veel omliggende gebouwen.
• De natuur heeft te leiden van het menselijk handelen, vooral van het afval van fabrieken, Op 18 oktober1897 wordt er daarom een Staatscommissie ingesteld die de opdracht krijgt: “te onderzoeken, welke maatregelen  behooren te worden genomen ter voorkoming van, voor de volksgezondheid schadelijke, verontreiniging der openbare wateren en van dit onderzoek verslag uit te brengen, eventueel onder bijvoeging van één of meer wetsontwerpen.“

1898: Rotterdam; foto genomen op 15 september 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1898?

• Op 3 juli wordt de Nederlandsche Automobiel Club (NAC) opgericht – tegenwoordig de K.N.A.C.. Doelstelling is het behartigen van de belangen van de automobilist. Dat zijn er op dat moment nog maar een tiental. Een jaar eerder zijn de eerste twee auto’s in Nederland ingevoerd.
• Op 31 augustus wordt koningin Wilhelmina achttien jaar oud en komt er eind aan regentesperiode van koningin-moeder Emma. Zo slecht haar echtgenoot koning Willem III het land regeerde, zo goed heeft Emma het land geregeerd als regentes van haar dochter. Ze krijgt dan ook veel lof toegezwaaid.
• Op 6 september 1898 wordt koningin Wilhelmina ingehuldigd als regerend staatshoofd in de Nieuwe Kerk in Amsterdam. Als geschenk van de bevolking van Amsterdam krijgt ze een Gouden Koets.
• In Den Haag wordt  de Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid gehouden. Van 9 juli tot 21 september 1898 vinden er congressen, exposities en demonstraties plaats. De  beperkte beroepsmogelijkheden van vrouwen uit de middenklassen worden aan de orde gesteld en er wordt aandacht gevraagd voor de erbarmelijke omstandigheden waaronder veel arbeidsters moeten werken.
• Op 8 oktober wordt in Amsterdam de Nederlandse Hockey en Bandy Bond (NHBB) opgericht, de voorloper van de Koninklijke Nederlandse Hockey Bond. Bandy is een sport die op ijs wordt gespeeld. Het is een voorloper van het ijshockey maar dan zonder het lichamelijk contact dat ijshockey zo kenmerkt.

1899: Voorburg; foto genomen op 22 juni 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1899?

• De tienjarige volkstelling wordt gehouden. Voor het eerst is het niet meer het Ministerie van Binnenlandse zaken die de volkstelling organiseert maar het CBS.  De uitkomst is dat Nederland nu 5,1 miljoen inwoners telt. In twintig jaar tijd is de bevolking met zo’n 1 miljoen inwoners toegenomen. Betere hygiëne en gezondheidszorg liggen aan de versnelling van de groei ten grondslag. De kindersterfte is behoorlijk afgenomen.
• De meesten mensen wonen in Zuid-Holland (1,1 miljoen inwoners) gevolgd door Noord- Holland met 1,0 miljoen inwoners. In de provincie Utrecht wonen de minste inwoners: 138 duizend.
• Op 21 juli wordt Staatsbosbeheer opgericht. Aanleiding is dat in verschillende delen van Nederland, met name op de Veluwe en in de duinstreek, stuifzand een steeds groter gevaar vormt voor de omgeving en kustverdediging. Er is te weinig bos. De lokale overheden hebben te weinig geld om het gevaar van stuifzand met de aanplant van bossen te bestrijden. Er komt een landelijke organisatie die hiervoor verantwoordelijk is en er budget voor krijgt. Omdat er ook veel vraag is naar hout worden er voor de bouw ook productiebossen aangelegd. In 1928 zal Staatsbosbeheer naast het beheer van de bossen een tweede officiële taak krijgen: natuurbescherming.
• Op 18 mei begint in Den Haag de Eerste Haagse Vredesconferentie.  Veel mensen, organisaties en landen verlangen naar een eeuw zonder oorlog  – spoiler alert: dat gaat niet lukken. Initiator van de conferentie is de Russische Tsaar Nicolas II. Eén van de meest prominente vertegenwoordigers van de vredesbewegingen is de Oostenrijkse pacifiste Bertha von Suttner, schrijfster van de roman ‘Die Waffen nieder‘, die ze baseert op de verschrikkingen die ze ziet tijden de Russisch- Turkse oorlog. (Bertha von Suttner zal in 1905 de Nobel voor de Vrede krijgen.) Het belangrijkste doel van de conferentie  is om te komen tot de oprichting van een bindend internationaal hof voor verplichte arbitrage om internationale geschillen in het vervolg door een hof te beslechten, zodat er geen oorlog meer hoeft te worden gevoerd. Landen als de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Rusland, Frankrijk, China en Perzië zijn voorstander van een proces voor bindende internationale arbitrage, maar een aantal landen, onder leiding van Duitsland, wijzen het met een veto af. Wel gaan de landen akkoord met een dergelijk verdrag voor de beslechting van internationale geschillen in de Stille Oceaan. Daartoe wordt een Permanente Hof van Arbitrage opgericht, gevestigd in Den Haag. Andere zaken die in de slotakte van 29 juli worden opgenomen betreffen regels over het voeren van een oorlog, zoals de behandeling van krijgsgevangenen, de bescherming van gemarkeerde hospitaalschepen, de verplichting om gewonden en schipbreukelingen van alle oorlogvoerende partijen te behandelen, het niet mogen verspreiden van gifgas en het niet gebruiken van de net uitgevonden dum-dum kogel (Engeland is tegen). Ook over een eventuele ‘luchtoorlog’ wordt gesproken. De mogendheden die het verdrag onderteken spreken af – in ieder geval de eerst komende vijf jaar – Amerika weigert een langere periode af te spreken – dat ze tijdens een oorlog vanuit luchtballonnen “of vanuit ander nieuwe methoden van vergelijkbare aard” geen projectielen of explosieven zullen gooien of lanceren.
• De conferentie heet weliswaar de Vredesconferentie van Den Haag, maar strikt formeel moet die eigenlijk als naam de Vredesconferentie van Wassenaar hebben. De conferentie wordt namelijk gehouden in het door koningin Wilhelmina beschikbaar gestelde Huis ten Bosch, wat in die tijd nog tot de gemeente Wassenaar behoort.
• In september opent in Dordrecht de eerste openbare bibliotheek van Nederland de deuren. Het publiek kan er boeken lenen die het thuis kan lezen.

1900: Den Haag; foto genomen op 12 juli 2023

Wat gebeurt er in Nederland in 1900?

• Op 12 maart wordt in Amsterdam de Nederlandse Cocaïne Fabriek (NCF) opgericht, waar (volkomen legaal) cocaïne wordt gemaakt. Cocaïne wordt gemaakt van de bladeren van de cocaplant. In de negentiende eeuw is Peru de grootste exporteur van cocabladeren. De bladeren worden niet alleen gebruikt voor het maken van cocaïne, maar extracten van het blad zitten ook in allerlei andere producten – denk maar eens aan Coca-Cola. (Tegenwoordig maakt Coca-Cola gebruik van gedecocaïniseerde cocabladeren). In 1878 gaan een paar cocastruiken mee op een vrachtschip vanuit Zuid-Amerika naar Java, waar ze op de plantage Hortus Botanicus in Buitenzorg worden geplant. Het is een groot succes. Omstreeks 1900 heeft Nederland Peru weggeconcurreerd en is wereldwijd zo’n 70% tot 80% van de cocabladeren afkomstig uit Nederlands-Indië. Het meest wordt naar Duitsland geëxporteerd, waar het Duitse bedrijf Merk er cocaïne van maakt. Het lijkt de Koloniale Bank een lucratieve zaak dat Nederland niet alleen handelt in cocabladeren, maar dat het ook zelf in Nederland cocaïne gaat produceren. In 1900 wordt daarom de NCF opgericht. In 1901 begint de fabriek met het produceren van de cocaïne. De cocaïne is grotendeels bestemd voor medisch gebruik maar een deel wordt ook als genotmiddel gebruikt. Jaarlijks zal de fabriek tot 1920 zo’n 500 tot 700 kg cocaïne produceren, welke hoeveelheid tijdens de Eerste Wereldoorlog verdubbelt. Na WO I komen er wereldwijd strengere regels voor de productie van de cocaïne en neemt de vraag af. In de loop der jaren wordt cocaïne in de geneeskunde ook steeds minder belangrijk. De fabriek stapt dan geleidelijk over op de productie van opiaten, zoals morfine en heroïne. Na WO II produceert DCF aanvankelijk zeer succesvol novocaïne, een soort synthetische cocaïne, dat door tandartsen wordt gebruikt om te verdoven. In 1962 wordt de NCF overgenomen door het latere AKZO en sluit de fabriek in Amsterdam haar deuren. Maar in 1900 kan je dus (voor 450 gulden) een aandeel in een cocaïnefabriek kopen.
• Op 18 maart wordt in Amsterdam de voetbalclub Ajax opgericht. Ze spelen (tot 1907) hun thuiswedstrijden op een veld in Amsterdam Noord.
• Op 2 mei overlijdt op 46-jarige leeftijd Johan Barger in de gevangenis van Leeuwarden. Barger is een predikant in Harlingen die in 1894 de 23-jarig naaister van zijn vrouw heeft doodgeschoten. De predikant en de naaister hebben twee jaar lang een heimelijke seksuele relatie, maar als zij een einde aan deze relatie maakt en hem verder afwijst, pakt hij een speciaal hiervoor in Amsterdam gekocht pistool – daar gaat het verweer van zijn advocaat dat het geen voorbedachte rade is – en schiet hij haar vijf keer in het hoofd. De gruwelijke zaak trekt veel aandacht. “Eene vreeselijke gebeurtenis te Harlingen” kopt de ‘Leeuwarder Courant’. Dagenlang wordt er over de moord en de rechtszaak geschreven, ook in de landelijke kranten. Al snel wordt er in het land een populair spotlied gezongen: ‘Tarara boem-di-ee, De blikken dominee, die schoot met kruit en lood, zijn arme naaister dood. Nu zit hij in de kast, Al aan een ketting vast, De jongens roepen luid: Die komt er nooit meer uit.“ (Het woord ‘blikken’ moet hier worden opgevat in de betekenis ‘van weinig waarde’.) Later wordt het een populair kinderlied met een iets gewijzigde tekst: “Tarara boem-di-ee, de dikke dominee, die heeft zijn gat verbrand, al aan de kachelrand.” Dus hoort u als ouder vandaag de dag uw kind luidkeels “Tarara boemdiee, de dikke dominee” zingen, weet dan dat uw kind zingt over een predikant die zijn jonge minnares doodschoot omdat zij geen seks meer met hem wilde. Barger wordt tot levenslang veroordeeld. Op 2 juni 1990 overlijdt hij aan de gevolgen van een longontsteking. Hij wordt de volgende dag begraven op de Algemene Begraafplaats in Leeuwarden, op de Vijfde Afdeling, die van de naamlozen, zwervers en landlopers.
• In Parijs vinden de tweede moderne Olympische Spelen plaats. De Spelen zijn er een onderdeel van de grote Wereldtentoonstelling in Parijs. De wedstrijden worden verspreid over een periode van zes maanden (van mei tot en met oktober) gehouden. Er worden in die tijd veel sportevenementen in Parijs georganiseerd en de deelnemers weten vaak niet of de wedstrijden wel of niet tot de Olympische Spelen behoren. Pas vele jaren later wordt duidelijk welke onderdelen als Olympisch worden aangemerkt. Zo denkt de Belg Léon de Lunden dat hij Olympisch kampioen levende duiven schieten is geworden – hij knalt 21 levende duiven uit de lucht – maar pas jaren later wordt bepaald dat het schieten op levende duiven toch niet tot de Olympische sporten behoort. In tegenstelling tot de Spelen van 1986 in Athene nemen Nederlandse atleten deze keer wel deel. Nederland wint vijf medailles – hoewel medailles, in 1900 krijgen de winnaars nog geen medaille maar een beker of een oorkonde – 1 keer goud, 1 keer zilver en drie keer brons. De gouden medaille wordt gewonnen door de roeiers François Brandt  en Roelof Klein in de twee-met-stuurman. In de halve finale eindigen ze met als stuurman de volwassen zestig kg wegende Herman Brockmann als tweede achter de Fransen. Als ze zien dat alle andere ploegen met lichte jeugdige stuurmannen varen, vragen  ze voor de finale een ongeveer tienjarig Frans jongetje, die weet hoe hij een boot moet sturen, als stuurman. Met 25 kilo minder aan boord blijven ze de Fransen nu wel voor en winnen ze de finale. Na afloop krijgen ze een bronzen beeld met het bijschrift dat zij een roeiwedstrijd hebben gewonnen tijdens de Wereldtentoonstelling. Wie het jongetje is – hij is vermoedelijk de jongste Olympische winnaar ooit – is tot op de dag van vandaag onbekend. Na afloop van de race verdwijnt hij in het publiek. Als u weet wie hij is, mag u het melden.

16. De periode 1901 -2000

1901: Voorschoten; foto genomen op 10 juli 2023

1902 (plus1904 en 1906): Den Haag; foto genomen op 26 juni 2023

1903: Katwijk aan de Rijn; foto genomen op 10 augustus 2023

1904: Oegstgeest; foto genomen op 11 juli 2023

1905: Voorschoten; foto genomen op 17 juni 2023

1906: Delft; foto genomen op 30 juni 2023

1907: Voorburg; foto genomen op 22 juni 2023

1908: Den Haag; foto genomen op 26 juni 2023

1909: Voorburg; foto genomen op 26 juli 2023

1910: Wassenaar; foto genomen op 29 juni 2023

1911: Den Haag; foto genomen op 26 juni 2023

1912: Den Haag; foto genomen op 12 juli 2023

1913: Leiden; foto genomen op 10 augustus 2023

1914: Den Haag; foto genomen op 17 september 2023

 

1915: Wassenaar; foto genomen op 18 juni 2023

1916: Voorburg; foto genomen op 22 juni 2023

1917: Leiden; foto genomen op 2 juli 2023

1918: Nootdorp; foto genomen op 14 juli 2023

1919: Nootdorp; foto genomen op 4 september 2023

1920: Rijswijk; foto genomen op 6 juli 2023

1921: Wateringen; foto genomen op 8 september 2023

1922: Rijnsburg;  foto genomen op 10 augustus 2023

1923: Zoetermeer; foto genomen op 6 juli 2023

1924: Leiden; foto genomen op 10 augustus 2023

1925: Nootdorp; foto genomen op 14 juli 2023

1926: Leidschendam; foto genomen op 22 juni 2023

1927: Zoetermeer; foto genomen op 6 juli 2023

1928: Nootdorp; foto genomen op 8 september 2023

1929: Voorschoten; foto genomen op 8 augustus 2023

1931: Nootdorp; foto genomen op 14 juli 2023

1933: Den Haag;  foto genomen op 3 juli 2023

1935: Nootdorp; foto genomen op 8 september 2023

1937: Fort Wierickerschans ; foto genomen op 20 augustus 2023

1938: Naaldwijk; foto genomen op 16 augustus 2023

1940: Leidschendam; foto genomen op 22 juni 2023

1941: Rhenen; foto genomen op 22 augustus 2023

1946: Leiden; foto genomen op 2 juli 2023

1948: Rhenen; foto genomen op 22 augustus 2023

1949: Schiermonnikoog; foto genomen op 13 juni 2023

1950: Schiermonnikoog; foto genomen op 13 juni 2023

1951: Den Haag; foto genomen op 26 juni 2023

1961: Den Haag; foto genomen op 14 juli 2023

1973: Schiermonnikoog; foto genomen op 15 juni 2023

1979: Delft; foto genomen op 26 juli 2023

1982: Omgeving Bodegraven; foto genomen op 26 september2023

1984: Delft; foto genomen op 30 juni 2023

1994: Schiermonnikoog; foto genomen op 13 juni 2023

1997: Schiermonnikoog; foto genomen op 13 juni 2023

2000: Haarlem; foto genomen op 28 september 2023

17. De periode 2001 -heden

2003: Leiden; foto genomen op 20 september 2023

2006: Schiermonnikoog; foto genomen op 14 juni 2023

2012: Stompwijk; foto genomen op 23 juni 2023

2013: Eibergen; foto genomen op 24 augustus 2023

2017: Den Haag; foto genomen op 8 augustus 2023

2020: Zoeterwoude; foto genomen op 10 juli 2023

2023  Nog geen foto

Wat gebeurt er in Nederland in 2023?

• Op 15 maart worden de Provinciale Statenverkiezingen gehouden. De grote winnaar is nieuwkomer BBB die 18% van de stemmen haalt. De VVD is de tweede partij van het land met 11% van de stemmen, gevolgd door GroenLinks met 9%. De grote winnaar van de vorige Provinciale Staten verkiezingen, het Forum van Democratie van Thiery Baudet, die naar verluidt ondertussen gelooft dat mensen vermomde reptielen zijn, verliest fors en daalt van 15%  in 2019 naar 3% in 2023.
• De grote Vermeer-tentoonstelling in het Rijksmuseum waar 28 van de 37 bekende werken van Vermeer te zien zijn, trekt 650.000 bezoekers. Het is in de zalen zo druk dat het wel lijkt of al die 650.000 bezoekers allemaal op dezelfde dag zijn gekomen, maar volgens het museum is dit niet zo. Ze werken met tijdzones.
• Koning Willem-Alexander houdt op 1 juli bij het Nationaal monument slavernijverleden in het Amsterdamse Oosterpark een toespraak en biedt daarin zijn excuses aan voor het Nederlandse slavernijverleden.
• Op 7 juli valt het kabinet Rutte IV. De partijen kunnen het onderling niet eens worden over het voorstel van Hugo de Jonge, de minister van volkshuisvesting en ruimtelijke ordening, die het verplicht wil stellen dat op elk nieuwbouwhuis het jaartal van de bouw zichtbaar moet zijn. Herstel, het kabinet valt over het te voeren beleid inzake gezinshereniging van oorlogsvluchtelingen met een verblijfsstatus.
• Na een bezoek aan Schiermonnikoog waar hij veel huizen met daarop het jaartal van de bouw ziet, besluit Martin van Neck van www.martinvanneck.nl om een verzameling van foto’s aan te leggen van huizen met een jaartal over de periode 1600 – heden. Ruim een maand later heeft hij al van meer dan 100 verschillende jaren een foto van een huis gebouwd in dat jaar. Bij het schrijven van de begeleidende contextteksten van het jaar van de bouw maakt hij gebruik van allerlei historische sites van stedelijke en regionale instellingen, de Wikipedia, Parlement.com, de historische krantensite Delpher.nl, Amsterdam.nl, de site van het Nationaal Archief, de Molendatabase site van verdwenen molens, de site van het Scheepvaartsmuseum, de site van HVO-Querido en van nog heel veel meer sites.