Ik ben zoals gezegd begonnen op Schiermonnikoog met het fotograferen van de huizen met een jaartal. “Wat doe je nou?” zei mijn vrouw toen ik dat voor het eerst deed. Ik legde haar mijn nutteloze plan uit, waarop mijn vrouw mij hoofdschuddend toe keek.
Thuis gekomen heb ik vervolgens in de weken daarna af en toe wat fietstochten in de directe omgeving van Den Haag gemaakt en gekeken of ik onderweg huizen met een jaartal er op zag. Het was gewoon fietsend om me heen kijkend of ik iets zag. Soms was mijn vrouw mee, soms niet.
De allereerste keer dat ze mee ging, riep ik opeens keihard “Stop!”. Ik zag een huis met een jaartal. Mijn vrouw schrok zich wezenloos. Ze dacht dat er iets ernstigs aan de hand was. Ik kreeg, toen ze hoorde dat ik alleen maar een huis met een jaartal zag, reuze op mijn kop van haar en mag sindsdien nooit meer onverwachts heel hard “Stop!” roepen als ik een huis met een jaartal zie.
Mijn vrouw fietste bij deze ‘speurtochten’ dus af en toe mee. Een leuk fietstochtje is nooit weg. Zo hebben we in de omgeving fietstochten van 30 km tot 50 km gemaakt naar onder andere Voorschoten, Leiden, Oegstgeest, Katwijk, Noordwijk, Zoeterwoude, Zoetermeer, Nootdorp, Delft, Rotterdam, Delfshaven en Schiedam. Allemaal bedoeld om jaartallen te spotten (‘normale’ mensen spotten vogels e.d.). Zie hier zo’n rondje weergegeven in Strava langs Voorschoten, Oegstgeest, Noordwijk, Katwijk, Wassenaar en Leidschendam. Oké, het stuk door de duinen bood natuurlijk weinig kans op een huis met een jaartal. Dat was meer voor de natuur.
Ook heb ik af en toe alleen, zonder mijn vrouw, gefietst, bijvoorbeeld zonder enig plan door Wassenaar. Die laatste fietstocht was niet bepaald een succes te noemen. Zie hier op een Stravakaartje de door mij afgelegde willekeurige kriskras route van mijn fietstocht door Wassenaar. Dat had wellicht wel wat efficiënter gekund. Misschien had ik het moeten voorbereiden.
Bij elkaar heb ik die dag zo’n dertig kilometer door het wat rijkere gedeelte van Wassenaar gefietst en wat leverde deze fietstocht mij op? Welgeteld één huis met een jaartal. Wel zag ik er heel veel huizen met namen er op. (Wie noemt zijn huis nou ‘Solo Mio’?) Maar jaartallen? Nee hoor. Het lijkt wel of de mensen in Wassenaar bewust geen jaartal op hun huis hebben staan, wellicht bang dat de buren zullen zeggen: “Zo, wat woon jij in een oud huis.” (Bij een andere gelegenheid trof ik in een ander deel van Wassenaar gelukkig nog wel wat huizen met een jaartal er op aan.)
Veel succesvollers waren de fietstochten door de oude stadsgedeelten van Delft en Leiden, waar je nog heel veel huizen met een jaartal er op hebt. Ook in het centrum van Den Haag, Voorburg en in Scheveningen zijn er de nodige huizen met een jaartal te vinden.
Na een tijdje heb ik mijn ‘onderzoeksgebied’ vergroot. In augustus 2023 fietsten mijn vrouw en ik de LF4, dat is de lange-afstands-fietsroute van Den Haag naar Enschede (en dan wel met de trein weer terug). Je kan de route uiteraard ook in omgekeerde richting fietsen, maar zo hadden we de wind mee en ik ben een veel betere wind-mee-fietser dan een wind-tegen-fietser. (Mijn vrouw noemde dat weekje fietsen overigens vakantie. Het zal wel, voor mij is het hard werken.) Zie hier de door ons afgelegde route.
Onderweg zag ik af en toe een huis met een jaartal er op en uiteraard heb ik die als een echte onderzoeker gefotografeerd, wat mij een aantal gebouwen met een jaartal uit andere regio’s dan de onze opleverde.
Daarnaast heb ik, al of niet vergezeld van mijn lieftallige onderzoeksassistente (om misverstanden te voorkomen, dat is mijn vrouw), ook allerlei steden in Nederland bezocht onder andere Gouda, Haarlem, Amsterdam, Rotterdam, Dordrecht, Vlissingen, Middelburg, Veere, Brielle, Utrecht, Alkmaar, Deventer en Zutphen – zo zie je nog eens wat van Nederland. Ook deze bezoeken leverden de nodige huizen op. Dat gold ook voor een bezoek aan de Friese steden Harlingen, Franeker en Leeuwarden. Oude steden blijken vaak nog veel huizen uit de zestiende en zeventiende eeuw te bezitten.
Voor wat betreft het type huizen geldt dat de kans veel groter is om jaartallen te vinden op grote huizen van mensen met veel vermogen dan op de huizen van mensen met weinig geld. Neem deze twee groepen vrouwen in Amsterdam, die in de negentiende eeuw in het zelfde jaar zijn gefotografeerd voor hun woningen.
De eerste groep woont in grote grachtenpanden met daarop soms wel en soms geen jaartallen. De andere groep woont in armoedige kleine arbeidshuizen, haast altijd zonder een jaartal er op. Daardoor zijn de grotere huizen met jaartallen van ‘de rijkere mensen’ oververtegenwoordigd in de verzameling. Simpelweg dus omdat dat soort huizen veel vaker een jaartal op het huis hebben staan dan de arbeidswoningen. Heel af en toe kwam ik een arbeidshuisje tegen met een jaartal er op en die huizen heb ik dan altijd direct opgenomen, ook al ging dat wel eens ten koste van een mooi herenhuis uit het zelfde jaar dat ik elders al had gefotografeerd. Dit heb ik gedaan om een zo’n compleet mogelijk beeld te geven van de verscheidenheid van het soort huizen en de ontwikkeling in de tijd daarvan.
Zweeloo 1896, niet het meest luxueuze pand uit de verzameling.
Al snel deed zich een “probleem” voor, namelijk dubbele jaartallen. Daarmee bedoel ik dat ik huizen tegen kwam met jaartallen er op die ik al eerder had gezien en gefotografeerd. Ha, een jaartal! Shit, heb ik al. Zo zijn huizen die bij elkaar in de buurt staan vaak in dezelfde periode gebouwd. Zo heb je in het centrum van Den Haag veel huizen uit de periode 1890 – 1910. Dan zie je al snel huizen met hetzelfde jaartal erop. Daar heb ik niks aan, want het is de bedoeling om van elk jaar maar één huis op te nemen. Zie hier bijvoorbeeld vijf verschillende gebouwen uit Den Haag (2x,) Leiden, Stompwijk en Leidschendam, allemaal uit 1885.
De keuze is reuze. In dit geval heb ik het huisje bij de sluizen van Leidschendam (rechtsonder) als ‘vertegenwoordiger’ voor 1885 in de verzameling opgenomen. Dit omdat ik dit gebouw het interessants vond. Uiteraard is het een subjectieve keuze.
Nog een voorbeeldje: deze zes huizen uit respectievelijk Gorinchem, Haarlem, Leiden, Oudewater, Schoonhoven en Warmond stammen alle zes uit 1611. In dit geval heb ik gekozen voor het huis rechtsonder uit Warmond. Dit omdat de schilder Jan Steen hier heeft gewoond.
Soms kwam ik totaal verschillende types gebouwen tegen met het zelfde jaartal. Zie hier links een huis in Den Haag (waar nu een coffeeshop in zit) en rechts een boerderij in Essen, een gehucht bij Haren in Groningen. Ze zijn allebei in 1683 gebouwd. De combinatie ‘huis uit 1683’ met een coffeeshop is natuurlijk leuk, maar ik heb toch maar voor de boerderij uit Essen gekozen, dit om wat meer variatie in het type huis en plaats te krijgen.
Oké, nog een voorbeeldje van deze keuzestress, in dit geval moest ik kiezen tussen klein en groot. Linksonder ziet u een eenvoudig arbeidershuisje in Nootdorp uit 1931 (het is een dubbelhuis, het rechterdeel met de zonnepanelen op het dak is bewoond; het linkerdeel stond op het moment dat ik de foto maakte leeg). Rechtsonder is een grote boerderij met schuren in de buurt van Barchem eveneens uit 1931 te zien. In dit geval heb ik voor het kleine arbeidershuisje gekozen en niet voor de grote boerderij.
Bij de keuzes die ik moest maken als ik huizen aantrof met hetzelfde jaartal heb ik rekening gehouden met mijn ‘wens’ om niet alleen voldoende variëteit te krijgen in het type gebouwen – dus niet alleen herenhuizen, maar ook met mijn ‘wens’ om een zekere spreiding van de gebouwen over Nederland te krijgen.
Het aantal “dubbele huizen” nam in de loop van de tijd steeds vaker toe, waardoor het steeds lastiger werd om “nieuwe huizen” voor mijn collectie te vinden. Ik besloot dat ik het wat wetenschappelijker moest aanpakken. Zo ontdekte ik dat er in de Wikipedia talloze pagina’s bestaan met daarop overzichten met rijksmonumenten in een bepaalde gemeente. (Even tussendoor, huizen van na 1950 zijn haast nooit een rijksmonument; die huizen zijn lastig voor mijn speurtocht. Als ik een huis met een jaartal van na 1950 aantrof, dan was het haast altijd toeval.)
Enfin, zie hier een voorbeeld van een deel van de ‘Lijst van rijksmonumenten in Maasluis.’
Als er in de lijst sprake is van een specifiek bouwjaar van een Rijksmonument, bijvoorbeeld 1682, dan wilde dat overigens nog niet zeggen dat er muurankers of een gevelsteen met dat jaartal op het huis zaten. Het bouwjaar dat vermeld wordt, kan ook afkomstig zijn uit allerlei historische archiefbronnen en hoe interessant of mooi zo’n huis ook is, het past dan niet in mijn verzameling, want er moet wel een jaartal op het huis te zien zijn.
Soms kan je echter op de bijbehorende foto’s van het rijksmonument wel een jaartal zien en als ik dat jaartal nog niet heb, noteer ik het adres en als ik, al of niet toevallig, in de buurt ben, dan loop ik even langs het adres om een foto van het huis met het jaartal te maken. Dat maakt de speurtocht wel wat eenvoudiger, maar dan moet je echter niet ter plekke bij zo’n huis dit aantreffen, zoals mij een keer in Amsterdam overkwam. Had ik weer. Ergens op het huis zat een jaartal wat ik nog niet heb, maar ja, het zat wel verstopt achter het doek.
Daarnaast kan het ook gebeuren dat huizen met een jaartal uit mijn adressenlijstje op het punt staan om te worden afgebroken of al afgebroken was. Toen ik op Google zocht naar huizen met het jaartal 1742 er op – dat jaartal ontbrak toen nog – kreeg ik als zoekresultaat ‘Nieuwerkerk – Hoge Kerkstraat 14’. Een blik op Google Maps leerde mij dat Nieuwerkerk op Schouwen-Duiveland ligt, niet direct in de buurt voor mij, en ik maakte dan ook geen directe plannen om die kant op te gaan. Ik noteerde het adres echter wel en voor de zekerheid en ik keek ook even op Google Streetview om te zien of er inderdaad wel 1742 op het huis stond. Dat was het geval, maar ik vrees met grote vreze dat mocht ik nog een keer in de buurt komen, dat het huis dan niet meer bestaat. Die 4 dreigt er nu al af te vallen.
Bij dit huis uit 1598 in Deventer was ik zelfs te laat. Een brand had het kort daarvoor vernield.
Naast de site van Rijksmonumenten was ook de site van ‘Gevelstenen.net’ nuttig voor mij. Deze site bevat van heel veel steden en dorpen in Nederland een overzicht van gevelstenen op gebouwen met afbeeldingen, inclusief beschrijvingen van de gevelstenen. Als er een jaartal op de gevelsteen staat, dan vermelden ze dat ook. Aangezien ze ook de adressen vermelden, is dat natuurlijk reuze handig voor mij. Een andere handige site om te controleren of het jaartal van een huis ook het jaartal is dat het huis is gebouwd, is de site van KadastraleKaart.com met allerlei informatie over huizen in Nederland, inclusief het bouwjaar.
U ziet, ik heb mij als onderzoeker behoorlijk ontwikkeld: van iemand die maar wat willekeurig rondfietst tot iemand die “databases aan elkaar koppelt.”
Hoe ging het met het fotograferen van de huizen? Nou niet zo professioneel moet ik zeggen. Alle gebouwen heb ik gefotografeerd met mijn mobieltje. Dat is een simpel toestel van een paar jaar oud. Het zijn dus zeker niet de allerbeste foto’s, maar daar gaat het bij dit project niet om. (Bij één foto zag ik thuis dat de camera scherp had gesteld op het hek voor het huis en niet op het huis zelf, maar vooruit, de foto toch maar in de collectie opgenomen in afwachting van een foto van een ander huis uit het zelfde jaar.) Ook ziet u soms een huis dat wat scheef staat. Een enkele keer komt dit omdat het huis daadwerkelijk scheef staat, maar dat geldt lang niet voor elk scheefstaand huis op de foto’s. Soms was het misschien mijn schuld dat het huis op de foto scheef staat.
Soms gaat er ook wel eens wat mis doordat ik af en toe gedwongen was om tegen de zon in te fotograferen. Of doordat er net iemand voorbij fietst. Of doordat die twee dingen tegelijk gebeuren, zoals op deze foto van een huis uit 1648 in Koudekerke aan den Rijn te zien valt.
Op zich vind ik deze foto met de dame op de fiets gevangen in zonnestralen wel mooi, maar voor de duidelijkheid heb ik in het overzicht van de huizen toch maar een andere foto geplaatst, waarop het huis wat beter te zien is. Overigens vind ik de aanwezigheid van mensen op de foto’s niet storend. Bovendien is het bij sommige toeristische gebouwen of bij huizen op drukke plaatsen het vaak haast niet mogelijk om een foto van een huis te maken zonder dat er mensen op staan. En sterker nog, ze voegen soms ook nog wel wat toe aan de foto’s. Neem bijvoorbeeld deze twee wachtende taxichauffeurs en hun auto’s voor een overheidsgebouw in Haarlem. Geven wel een tijdsbeeld weer.
Enfin, let u maar niet te veel op de kwaliteit van de foto’s noch op de compositie. Ik doe mijn best. Zie hier uw fotograaf in actie op het platteland in de buurt van Vorden in Gelderland.
En hier heeft uw fotograaf zich in het zeer natte gras bij Leidschendam begeven om een molen uit 1672 te fotograferen. Uw fotograaf is dat mannetje in het weiland.
En zie hier uw fotograaf bezig in de randstad, in dit geval in Delfshaven bij Rotterdam.
Uw fotograaf en zijn lieftallige assistente (dat is dus mijn vrouw) zijn te zien in de weerspiegeling in het onderste raam van het huis.
Soms nam ik uitgebreid de tijd om een gebouw te fotograferen. Zo kan je bij typisch toeristische gebouwen zoals stadspoorten, molens en vuurtorens op je gemak een foto maken, maar bij particuliere huizen met een jaartal er op doe je dit toch niet zo snel. Dat voelt een beetje ongemakkelijk. Daar neem ik lang niet altijd uitgebreid de tijd om een foto te nemen. Oké, voor dit wetenschappelijk onderzoek moet ik wel een foto maken, maar het is toch een beetje ‘raar’ en gênant om een particulier huis te fotograferen. “Waarom fotografeert u mijn huis?” “Nou, omdat er een jaartal op staat.” Ga dat maar eens uitleggen.
Voordat ik een particulier huis met een jaartal er op fotografeer, kijk ik daarom altijd eerst even of ik niet iemand in het huis zie die naar buiten staat te kijken. Soms zie je ook mensen in de tuin staan. Dat geeft toch wat ongemak bij het fotograferen van het huis. Stel je staat bij een huis, je kijkt om je heen, je wilt een foto nemen en opeens zie je een heel gezin in de tuin staan, die met zijn allen naar je staan te kijken om te zien wat je aan het doen bent. Dan sta je toch niet op je gemak een foto van hun huis te maken.
Dit gezin in Den Haag was nieuwsgierig wat ik aan het doen was.
Ook een beetje gênant was die keer dat ik door Amsterdam liep op zoek naar oude huizen. Met hulp van sites met informatie over rijksmonumenten in het centrum van Amsterdam had ik van te voren op Google Maps een route vanaf het Centraal Station uitgestippeld langs een aantal gebouwen met daarop een jaartal dat ik nog niet had.
Op een gegeven moment stond ik stil bij de Gordijnensteeg waar volgens mijn informatie een huis moest bevinden uit 1702. Terwijl ik stil stond en omhoog zat te kijken of ik ergens een jaartal zag, werd er opeens op het raam getikt van het huis waar ik stil voor stond. Ik keek naar het raam en zag daar een schaars geklede dame omgeven door rood licht die mij naar binnen wenkte. Oeps, ik zag nu pas in welke straat ik liep. Ik had helemaal niet om mij heen gekeken maar was gewoon de route van Google Maps aan het volgen. Maar even vriendelijk gezwaaid naar de dame en toen doorgelopen. Gelukkig zag ik twee huizen verderop het huis wat ik zocht. Er stond inderdaad het door mij gezochte jaartal op het huis. (De gordijnen bij dit huis waren dicht.) Snel een foto met mijn mobieltje van het huis en de gevelsteen gemaakt en doorgelopen naar het volgende huis op mijn lijstje.
Amsterdam, 1702; Gordijnsteeg 2.
Enfin, na een tijdje bedacht ik een trucje. Als er constant hinderlijke omstanders op straat liepen, terwijl ik een huis wilde fotograferen, deed ik net alsof ik een selfie maakte. Ik hield mijn mobieltje dan op enige afstand van mijn gezicht en trok vervolgens een grijnzend gezicht alsof ik een selfie maakte. In werkelijkheid nam ik geen selfie maar een foto de andere kant op; van het huis met het jaartal. Deze aanpak werkt natuurlijk alleen maar als je toestel niet daadwerkelijk per ongeluk op de selfiestand zet, want anders krijg je foto’s zoals deze in plaats van een foto van een huis.
Per ongeluk een echt selfie genomen in plaats van het huis aan de overkant gefotografeerd.
Tot slot, op de meeste huizen in Nederland staan geen jaartallen. Dat vind ik jammer, zeker voor mijn onderzoek. Soms snap ik dat wel. Dat er bijvoorbeeld op dit smalle huis in Harlingen geen muurankers met een jaartal zijn aangebracht, daar kan ik inkomen.
En dat op dit huis in Utrecht eveneens geen jaartal in de vorm van muurankers staat, ook daar heb ik begrip voor. Er is gewoonweg geen ruimte voor.
Tot slot, soms gaven mijn bronnen aan dat er ergens een huis met een jaartal op een bepaald adres moest zijn, maar kon ik het betreffende huis niet vinden.
Nou ja, verder zoeken maar.
Links naar andere onderdelen van Holland in Huizen en Jaartallen.
- Een woord vooraf
- Jaartallen op huizen
- Romeinse cijfers op huizen
- De functie van een jaartal op een gebouw
- Hoe ging het onderzoek
- Periode voor 1525 – 1600
- Periode 1543 – 1600
- Periode 1600 – 1700
- Periode 1700 – 1800
- Periode 1800 – 1900
- Periode 1900 – 2000
- Periode 2001 – heden
- Bijlage de periode voor 1525