Geven de jaartallen op gebouwen altijd het bouwjaar van het huis aan? Het simpele antwoord op deze vraag is nee. Soms staan er om heel andere redenen één of meerdere jaartallen op een gebouw, bijvoorbeeld om aan te geven dat gedurende een aantal jaar er een beroemd iemand in heeft gewoond of gewerkt. Neem het Spinozahuis in Den Haag. Op het huis is een gevelsteen te zien met jaartallen en de tekst “Hier woonde Spinoza 1671 – 1677.”

Op een bordje naast de deur lezen we dat Spinoza hier zijn ‘Ethica’ voltooide en er ook is gestorven (en dat het huis in 1646 is gebouwd).

Nog twee voorbeelden. In Den Haag is op een winkelpand vlakbij de Hofvijver een bordje aangebracht met jaartallen dat aangeeft dat Vincent van Gogh hier van 1869 tot 1873 in de toenmalige kunsthandel heeft gewerkt.

En dit oranje huis in Leiden hebben in de achttiende eeuw twee latere Amerikaanse presidenten verbleven, zijnde John Quincy Adams (in die tijd een student in Leiden) en zijn vader John Adams (hij was de Amerikaanse ambassadeur in Nederland; aanvankelijk in Amsterdam, later in Den Haag). Deze laatste kwam er vaak logeren. Beiden werden later president van Amerika. Vader in 1797 – hij was de tweede president van de Verenigde Staten na Georg Washington onder wie hij vicepresident was – en zijn zoon werd president in 1826 (hij was president nummer 6.)

Ook wordt soms door middel van een gevelsteen met een jaartal aangeven dat er in een bepaald jaar iets belangrijks in de omgeving van een gebouw is gebeurd. Dat is een eeuwenoud gebruik. Drie voorbeelden. Zie hier bijvoorbeeld deze steen die oorspronkelijk op de Spuipoort in Dordrecht was aangebracht en nu op ander huis in de buurt zit, en die (in het oudhollands) een inmiddels totaal vergeten gebeurtenis uit 1418 herdenkt.

Ook een opmerkelijk voorbeeld is dit groen geschilderde houten huis in Alkmaar.

Wie goed kijkt ziet op de derde verdieping links een zwarte bal in het hout met daaronder in witte cijfers het jaartal 1573 staan.

1573 als bouwjaar van het huis zou kunnen. Het huis is uit de zestiende eeuw, maar het huis is nog ouder dan 1573 – onbekend is wanneer het huis is gebouwd. Dat 1573 slaat op dat zwarte ronde ding dat boven het jaartal te zien is. Volgens een informatiebordje op het huis is dat namelijk een kanonskogel die de Spanjaarden tijden het beleg van Alkmaar in 1573 op de stad hebben afgeschoten, die in dit huis belandde en er sindsdien nog steeds in zit. (Ja, ja, meer dan 4,5 eeuw later zit die zelfde kogel er nog steeds; nooit er uitgehaald of er uitgevallen; gelooft u het, geloof ik het.)

Voorbeeld drie betreft dit schoolgebouw in Haarlem. Vanaf hier zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog in de nacht van 25 op 26 augustus 1942 170 Joodse Haarlemmers gedeporteerd, zoals de gevelsteen laat zien. De gevelsteen brengt deze gebeurtenis in herdenking.

Soms zien we op huizen gevelstenen met jaartallen, die niet op het bouwjaar van het huis slaan, maar die betrekking hebben op het jaar dat er een bedrijf zijn intrek in het huis heeft genomen of op het jaar dat het bedrijf dat in het huis zit/zat is opgericht. Zie hier een voorbeeld uit Den Haag. In dit huis is een in 1918 opgerichte drukkerij gevestigd.

Wie heel goed kijkt, ziet boven het woord ‘drukkerij’ een gevelsteen, waarop te lezen valt dat huis in 1897 is gebouwd. Het jaartal 1918 heeft dus alleen betrekking op het jaar dat de drukkerij zich hier vestigde.

Nog zo’n voorbeeldje van een gevelsteen die aangeeft dat er een bedrijf of organisatie in een huis heeft gezeten. Deze gevelsteen staat op een huis in Dordrecht. Onder de afbeelding van een beer in een bootje  – vraag me niet waarom er een beer in het bootje zit – lezen we: “Hier begon in 1899 De Eerste Ned. Scheepsverband MY. haar arbeid.” Het huis is minstens honderd jaar ouder.

Soms zie je jaartallen op een huis staan die voor verwarring zorgen. Zie bijvoorbeeld de twee jaartallen die op het ‘Sint Nicolaas Gasthuis’ in Den Haag staan.

Links staat in Romeinse cijfers MCCCLXXXV oftewel 1385. Op het rechtergedeelte, dat er even oud uitziet, staat MDCCCCIV, dat wil zeggen1904. Uit welk jaar stamt het huis nou: 1385 of 1904? Het antwoord luidt: geen van beide jaartallen hebben betrekking op het bouwjaar van het pand te maken.

Het St Nicolaas Gasthuis is als instituut in 1385 opgericht door hertog Aelbrecht van Beijeren en was bedoeld voor de armenzorg in Den Haag. Het St Nicolaas Gasthuis was vroeger gevestigd in een niet meer bestaand pand aan de de Grote Halstraat in Den Haag. In 1904 verhuisde het Sint Nicolaas Gasthuis naar deze plek. Het ene jaartal (1305) heeft dus betrekking op het jaar dat het instituut is opgericht, het andere jaartal (1904) op het jaar dat het gasthuis naar dit pand is verhuisd. Beide jaartallen hebben dus niets te maken met het bouwjaar van het huis. Het huis is ergens tussen 1625 en 1650 gebouwd.

Nog een voorbeeld van twee jaartallen op een gebouw. Het betreft hier een huis in Den Haag met twee garages. Boven de linkergarage (voor een koets?) staat het jaartal 1863, boven de rechtergarage (voor een auto?) staat het jaartal 2003.Het huis stamt uit 1863, maar is in 2003 verbouwd.

Dat laatste, dat er bij een verbouwing een extra jaartal wordt aangebracht, zien we wel vaker. Neem bijvoorbeeld het oude stadshuis in Delft

Links van de luiken zien we het woord ‘REPARATA’ staan; rechts een A: (dat staat voor Anno) en het jaartal in Romeinse cijfers MDCCLX1. Blijkbaar is dit deel van het stadshuis in 1761 gerestaureerd.

Dat was niet de eerste keer. Het stadshuis stamt oorspronkelijk uit ±1200; omstreeks het jaar 1400 is het voor het eerst grondig herbouwd. In 1618 brandt het helemaal af, waarna het in 1620 weer helemaal is opgebouwd. Zie hier de voorkant van het stadshuis met het jaartal 1620.

Ook na 1620 vonden er in de loop van de tijd nog regelmatig allerlei verbouwingen plaats, zoals die van 1761. Het stadshuis van Delft kent dan ook een hoop jaartallen verbonden aan de bouw. Op het gebouw zijn dan ook op meerdere plaatsen (verschillende) jaartallen te zien.

Nog een voorbeeld van twee verschillende jaartallen op een huis, eveneens in Delft. Op dit rijtje huizen uit de zestiende eeuw zien we twee gevelstenen zitten, eentje uit het jaar 1575 en eentje uit het jaar 1660.

Op de ene gevelsteen valt te lezen dat de huizen uit 1575 stammen. Maar op de andere gevelsteen uit 1660 lezen we: “We stonden eertijds op de Geer / ses in t getal, doch nu een meer / opnieuw herbouwd en hier gebracht / door de twee oudste van t geslacht.”.

De huizen stonden eerst elders (ongeveer 500 meter verderop) en zijn in 1660 naar deze plek “verhuisd”. Ook is er dat jaar een zevende huis aan het rijtje toegevoegd. Oorspronkelijk stonden deze hofjeswoningen (bedoeld voor echtparen boven de 50 jaar zonder kinderen) op de Korte Geer in Delft, maar vanwege de uitbreiding van het Armamentarium, een militaire opslagplaats, zijn ze in 1660 verplaatst naar deze locatie aan de Van der Mastenstraat.

(Dat hier ruimte was om de hofjes naar deze plaats midden in het centrum van Delft te verplaatsen, en er zelfs ook nog ruimte was voor een zevende hofje, kwam door de ‘Delftse Donderslag’, de ontploffing van het Delftse Kruithuis in 1654, die alle hier aanwezige oude huizen compleet wegvaagde.)

Even tussendoor: Het compleet verhuizen van gebouwen en het elders weer opnieuw opbouwen zie je het vaakst bij molens. Neem deze twee molens.

De molen links, oorspronkelijk gebouwd in 1621, stond eerst elders in Voorburg en verhuisde in 1989 in zijn geheel naar deze plek in Voorburg. De molen rechts in Nootdorp stamt uit 1781, maar is volgens het bordje op de molen in 1855 helemaal uit Delft hierheen overgebracht.

Staat op het oude stadhuis van Delft nog het woord ‘REPARATA’, waardoor we weten dat dit jaartal slaat op een verbouwing, en staat op de hofjeswoningen door middel van een extra muursteen aangegeven dat de huisjes zijn verplaatst, soms staat op een huis alleen een jaartal van een verbouwing en staat er geen jaartal dat het oorspronkelijke bouwjaar aangeeft. Neem dit witte huis in Rijswijk.

 

We zien tussen de twee deuren ‘het jaartal 1788’ staan. Het jaartal 1788 is echter niet het oorspronkelijke bouwjaar van het huis. Het huis stamt volgens informatie van de gemeente Rijswijk uit 1623. ‘Geestbrugkade 18, 19a en 19 ‘Treckvliet’: een herenhuis verbouwd in 1788. In 1623 bouwt de Rijswijkse timmerman Adriaen Cornelis Hes op deze locatie een  huis. […] In de jaren hierna wordt het bestaande pand vermoedelijk vernieuwd. De gevel dateert waarschijnlijk in zijn geheel uit 1788.”

Het huis is dus oorspronkelijk in 1623 gebouwd, maar het is in 1788 volledig en zeer ingrijpend verbouwd. Er is dat jaar als het ware een nieuw huis ontstaan. Bij die gelegenheid is het jaartal 1788 op het huis aangebracht.

Soms leiden openvolgende verbouwing tot een compleet nieuw huis, zoals dit huis in Wassenaar laat zien.

Het ziet er aan de buitenkant uit als een nieuw modern huis.  Maar boven de voordeur valt te lezen dat het huis oorspronkelijk uit 1579 stamt en dat het 440 jaar later (in 2019) is gerenoveerd.

Nog een voorbeeld van een huis dat compleet verbouwd is. Dit huis in Pijnacker stamt volgens de muurankers op het huis uit 1675, maar de muurankers zijn vermoedelijk nog de enige originele delen van het huis en zelfs daar heb ik mijn twijfels over.

Andersom, dat een nieuw huis er heel oud uit ziet, komt ook een enkele keer voor. In Delft zag ik in het oude centrum dit oud ogende huis staan

Het ziet er uit als een huisje uit de Middeleeuwen, maar het stamt uit 1948. Op de gevelsteen boven de openslaande deuren staat dit gedicht: “Het huisje dat hier stond van 1585 /  Was na de eeuwen niet meer krachtig / Nu vindt gij hier een huisje in de geest / zoals het vroeger is geweest.” 

Soms heeft een jaartal op een huis zelfs helemaal niks met het huis te maken. Neem dit poortje in Gouda met het jaartal 1391 er op.

Volgens het bordje, wat rechtsboven het poortje te zien is, klopt dat jaartal 1391 echter niet. Het poortje is ergens gebouwd tussen 1525 en 1550. Oké, het is wel een oud poortje, maar dus beslist niet uit 1391.

Nog zo’n voorbeeld, deze keer een restaurant in Leeuwarden. Grote Kerkstraat 29, Leeuwarden.

(foto Googel Maps)

Een gevelsteen op het huis suggereert dat het gebouw in 1600 is gebouwd.

Maar wat lezen we over deze gevelsteen op de site van het historisch centrum Leeuwarden: “Wapensteen met het wapen van de familie Unia van Blija (een Franse lelie met twee korenaren). Onderschrift “1600”. Afkomstig uit de achtergevel van het huis Nieuwestad 55, in 1923 verworven door het Fries Museum, in 1998 gerestaureerd en herplaatst aan de Grote Kerkstraat.” Kortom, deze gevelsteen zat vroeger op een heel ander huis. Het gebouw waar hij nu op zit, stamt niet uit 1600 maar uit 1934. De gevelsteen heeft niets met het huis te maken.

Dat op een huis plaatsen van een gevelsteen die eerst op een ander huis heeft gezeten, moet je natuurlijk niet overdrijven, want anders val je direct door de mand, zoals dit huis in Amsterdam laat zien. Het heeft iets te veel gevelstenen om geloofwaardig over te komen.

Enfin, zie je een jaartal op een huis, dan moet je dus nog wel even controleren of dat jaartal wel het echte bouwjaar van het huis aangeeft. Dat controleren kan bijvoorbeeld op een site als die van het Rijksmonumentenregister (Zoeken in het Rijksmonumentenregister | Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed)

Tot slot van dit hoofdstuk, heel soms staan er getallen op een huis die jaartallen lijken te zijn, maar die in werkelijkheid huisnummers zijn. Het komt niet vaak voor, want je hebt er hoge huisnummers voor nodig, maar ze zijn er wel. Een voorbeeld uit een wijk in Wateringen bij Den Haag:

Deze huizen in Wateringen zijn beslist geen huizen die zijn gebouwd in 1562, in 1564, enzovoorts (ja, ja, om de twee jaar een huis gebouwd). De getallen geven de  huisnummers weer.

Links naar andere onderdelen van Holland in Huizen en Jaartallen.

• Een woord vooraf
• Jaartallen op huizen
• Romeinse cijfers op huizen
• De functie van een jaartal op een gebouw
• Hoe ging het onderzoek
• Periode voor 1525 – 1600 
• Periode 1543 – 1600
• Periode 1600 – 1700
• Periode 1700 – 1800
• Periode 1800 – 1900
• Periode 1900 – 2000
• Periode 2001 – heden
• Bijlage de periode voor 1525