Inleiding
Jaartallen op huizen kan je in verschillende vormen op huizen aantreffen bijvoorbeeld als een getal op een gevelsteen, in de vorm van muurankers, als een geschilderd getal op een gevellijst of als bijvoorbeeld een getal in de vorm van afwijkende dakpannen op het dak. Maar voordat ik op deze methoden nader in ga eerst even dit. Wie door een stad of dorp loopt en niet op zoek is naar jaartallen op huizen, moet toch af en toe even om zich heen en omhoog kijken. Je kan dan de meest mooie en bijzondere huizen zien. Nederland telt heel veel interessante huizen. U zult verbaasd staan van de verscheidenheid en de schoonheid. Dus kijk eens wat vaker omhoog als u ergens loopt. Wat dacht u bijvoorbeeld van het Witte Huis in Rotterdam
Oké, voor mijn project heb ik er niets aan want op deze eerste ‘wolkenkrabber’ van Nederland uit 1897 staat, hoewel er ruimte genoeg is geen jaartal, maar het blijft een imposant gebouw om te zien.
Nog wat van voorbeelden van huizen die verdienen dat er wat langer na wordt gekeken zijn deze twee Art-Deco winkelpanden met een glazen pui in het centrum van Den Haag,
Of neem deze voormalige apotheek in Utrecht.
Dit modern woonhuis in Utrecht ziet er ook opvallend uit.
Maar ook oude huizen zijn leuk om naar te kijken. Wat dacht u van deze vier schattige huisjes in Delft uit de zeventiende eeuw.
Ook in Deventer kan je op een regenachtige dag mooie oude panden zien.
Ook bijzonder is dit huis in Zierikzee, ‘Huis De Haene’ genaamd (ook wel het Tempelierenhuis genoemd). Dit oude koopmanshuis dateert uit de eerste helft van de 14e eeuw en is daarmee het oudste nog bestaande huis van Zierikzee. Het is zo’n 700 jaar oud en na al die jaren staat het nog steeds fier overeind.
En als we het toch over oude huizen hebben, dan moet ik dit huis in Deventer beslist ook even laten zien. Dit huis, ‘De Proosdij’, is namelijk het oudste nog bestaande stenen huis in Nederland.
‘De Proosdij’ stamt uit 1130. Vroeger woonde hier de proost, de vertegenwoordiger van de bisschop en de keizer. Voordat ‘De Proosdij een woonhuis ‘werd, was het een stadspoort. Alleen die dikke grijze stenen onderin zijn nog originele stenen uit 1130. In de jaren zeventig en tachtig van de vorige eeuw stond het huis lange tijd leeg. Op een gegeven moment werd het gekraakt en bewoonden krakers een tijd lang het huis. In de jaren negentig is het huis geheel gerestaureerd.
Ook in Amsterdam heb je veel oude huizen. Er zijn er nog zelfs een paar van hout zoals dit huis aan de Zeedijk uit 1550.
Maar het zijn niet alleen de huizen zelf die het de moeite waard maken om even omhoog te kijken. Soms kan je namelijk opvallende zaken zien die boven op huizen staan of aan huizen bevestigd zijn. Neem bij voorbeeld de man die in Hoorn boven op de nok van een huis ligt. Het is een kunstproject van de kunstenaars Florian U. Göttke en Sabine Käppler.
Of neem de Blues Brothers die je boven op een huis in Amsterdam kan zien dansen.
Dat in Deventer in de Melksterstraat een melkmeisje aan de muur te zien is, is wel begrijpelijk.
In Utrecht kan je Atlas boven op een huis de wereldbol op zien tillen en in Amsterdam ligt een hert boven op het huis op zijn gemak de omgeving te bekijken.
Soms is het bovenop de huizen een drukte van jewelste zoals deze mannetjes op een huis in Den Haag laten zien en in Alkmaar zit een hele verzameling figuren bovenop een huis een beetje verveeld over de stad uit te kijken.
Ook opmerkelijk is deze reuze theepot die bovenop een parkeergarage in Utrecht staat. Wellicht is de theepot vergeten door de bouwvakkers van de parkeergarage?
Om de pot te vullen heb je overigens heel wat water nodig. Wellicht kan je dat water halen uit deze waterkranen die bevestigd zijn aan huizen in respectievelijk Wateringen en Stompwijk.
Ik vraag me overigens af of deze kranen zo bedoeld zijn of dat het foutjes zijn veroorzaakt door het verkeerd doorgeven van de afmetingen bij het bestellen van een buitenkraan (meters in plaats van centimeters).
Kortom, een blik omhoog laat u soms wonderlijke dingen op en aan huizen zien. Eén waarschuwing moet ik hierbij wel plaatsen. Als u te lang en te vaak omhoog naar huizen kijkt, dan kunt u op een gegeven moment het gevoel krijgen dat de huizen of vreemde personen in de huizen terug gaan kijken. Zie bijvoorbeeld dit huis in Hoorn. Net alsof er allerlei mensen uit het verleden je aanstaren.
Ook in Harlingen zat iemand uit het verleden naar buiten te kijken. Is het een geestverschijning?
Ik had dat ‘terugkijken’ ook heel sterk bij dit huis in Leiden. Bovenop het huis zaten allerlei mannetjes naar mij te kijken.
En bij dit huis, wat ook in Leiden staat had ik heel erg het gevoel dat het het huis zelf was dat naar mij keek, alsof het een levend huis was.
Gevelstenen
Maar terug naar de voorwerpen die aan huizen zijn bevestigd, Een bijzondere categorie daarvan vormen de gevelstenen. Je hebt ze in allerlei soorten en maten. Zo geven sommige gevelstenen het beroep van de bewoner van het huis( of dat van één van zijn voorgangers) weer, zoals deze gevelsteen in Amsterdam laat zien. Hier was vroeger een bakkerij gevestigd.
Of neem deze gevelsteen op een huis in Schoonhoven. Hier zat een zilversmid.
Soms zit er een hele symboliek in een gevelsteen verstopt. Neem deze twee oude zeventiende-eeuwse gevelstenen die op hetzelfde huis zitten in Alkmaar. Ze lijken heel veel op elkaar maar toch zit er een essentieel verschil in.
De bovenste gevelsteen is als eerste op het huis aangebracht, de gevelsteen er onder is er later op geplaatst. Op de bovenste gevelsteen zien we een schip dat met de wind mee vaart. Het geeft aan dat in het betreffende huis op het moment dat de gevelsteen werd geplaatst een uit Alkmaar afkomstige actieve gezagvoerder woonde, die voer voor de admiraliteit van West-Friesland – dat kunnen we aan de combinatie van de vlaggen zien. Op de onderste gevelsteen zien we dat het schip nu niet alleen de andere kant opvaart – terug naar de haven – maar ook dat het nu tegen de wind in vaart. Dat betekent dat de gezagvoerder, toen deze steen werd geplaatst, met pensioen was.
Je ziet soms ook grappige gevelstenen, zoals deze troubadour in Utrecht die staat te zingen voor een open raam. Helaas is voor de zingende minstreel de jonkvrouw even weg.
Soms zie je moderne gevelstenen, zoals deze die ik in Haarlem op een ‘jaren-vijftig-huis’ zag. Er staat een @-tekentje op de gevelsteen. Ik heb dan ook het sterke vermoeden dat deze gevelsteen minstens vijftig jaar na de bouw op het huis is aangebracht.
Nog wat voorbeelden van gevelstenen met afbeeldingen. Ze zijn er in alle soorten en maten met beroepen, dieren, heiligen, rare mannetjes en nog veel meer soorten afbeeldingen er op. Zie hier een kleine collectie van gevelstenen in Deventer.
Wat je heel vaak ziet, zijn gevelstenen met zwanen. Zie hier een paar voorbeelden.
Op het huis links zijn twee vechtende zwanen te zien. Aan het huis rechts hangt merkwaardigerwijze een horloge. Daar heb ik echter niks aan. Het gaat mij om jaartallen, niet om uren.
Zie hier nog wat meer gevelstenen met zwanen.
Voor de aanwezigheid van al die zwanen op huizen zijn er zijn twee verklaringen met een verschillende achtergrond. De eerste verklaring van een gevelsteen met een zwaan op een gebouw is van godsdienstige aard. De zwaan is het symbool van de Lutherse Kerk. Het familiewapen van de familie Luther was bijvoorbeeld een zwaan.
Daarnaast zijn er gevelstenen met zwanen er op, die verwijzen naar een bepaald soort kroegen en herbergen waar in de middeleeuwen prostituees actief waren. Prostituees werden in de zestiende en zeventiende eeuw in de volksmond vaak zwaantjes genoemd. Een rode vlag met een witte zwaan werd bijvoorbeeld in de middeleeuwen gebruikt om een bordeel aan te duiden. Een kroeg met een zwaan op de gevel of een naam met het woord zwaan er in (‘Het Swaentje’) gaf vaak aan dat het gebouw ook werd gebruikt als een bordeel. Zie hier het café ‘De Swaen’ in Poeldijk omstreeks 1700. Aan het café hangt een uithangbord met een zwaan er op. In de deuropening zijn twee dames te zien.
Bron: Tussen ‘De Swaen’ en ‘Vrienden’, Collectie J.N.M. van Leeuwen
En zie hieronder een foto van het zelfde café in 1905. De gevel is veranderd, de dames zijn verdwenen evenals als het uithangbord . Bovenop de tuitgevel is nu een zwaan geplaatst. (bron: J. N. M. van Leeuwen, ‘Tussen De Swaen en Vrienden’, beknopte historie van een dorpsherberg).
Gevelstenen met jaartallen
Enfin, wie goed kijkt naar de bovenste drie gevelstenen van de compilatie van de gevelstenen met zwanen ziet naast de zwanen ook een jaartal op de gevelstenen staan, respectievelijk 1593, 1632 en 1646. Controle op de site van monumenten.nl leert dat dit inderdaad de jaartallen zijn van het jaar waarin de betreffende huizen zijn gebouwd. Met hulp van de jaartallen op gevelstenen kunnen we dus soms het bouwjaar van huizen achterhalen.
Ook zijn op sommige huizen gevelstenen aangebracht zonder afbeelding van iets maar met enkel het bouwjaar, vaak vergezeld van een gevelsteen met het woord ‘Anno’. Zie hier een huis in Enkhuizen met twee gevelstenen halverwege het huis. Op de ene gevelsteen staat ‘ANNO’ op de ander ‘1625. Het huis is inderdaad in 1625 gebouwd.
Nog een voorbeeld van een ‘Anno’-gevelsteen’ die de ouderdom van een huis aangeeft, in dit geval van een huis in Harlingen: links staat Anno, rechts 1763.
Gevelstenen met een jaartal kunnen dus ook het bouwjaar aangeven. Wel moet je controleren of het jaartal op een gevelsteen wel het jaartal van de bouw van het huis weergeeft. Soms geeft het jaartal op een gevelsteen namelijk iet ander aan, zoals op dit huis hieronder in Haarlem. Er staat op de gevelsteen weliswaar een jaartal (2002), maar het huis stamt beslist niet uit 2002. Het is vermoedelijk ergens in de jaren vijftig van de vorige eeuw gebouwd. Waarschijnlijk is de gevelsteen in 2002 op het huis geplaatst, wellicht bij een renovatie.
Ook zie je soms gloednieuwe gevelstenen met een oud jaartal, zoals op dit huis in Gouda.
De muursteen met het jaartal (1614) erop is gloednieuw, maar het jaartal geeft wel het bouwjaar van het huis weer, zoals een onderzoek op de site van Moumenten.nl uitwijst. Het huis stamt inderdaad uit 1614.
Even tussendoor, behalve gevelstenen met jaartallen of afbeeldingen heb je ook heel veel gevelstenen met alleen maar een tekst die de (al of niet vroegere) eigenaar op het huis heeft aangebracht, bijvoorbeeld ‘Nooit gedacht’, ‘Nooit Volmaakt’ of ‘Nooit te klein’.
Als u overigens denkt dat u met een gevelsteen met daarop de tekst ‘nooit gedacht’ of ’nooit volmaakt’ iets origineels voor op uw huis heeft bedacht, dat is niet zo. Hoe vaak ik die namen wel niet heb gezien. Neem dat maar van mij, expert huizen kijken, aan. Zie hier bijvoorbeeld nog een ‘nooit volmaakt’-gevelsteen.
Wel met een jaartal!
Wel origineel vond ik de naam ‘Huize Houtworm’ die ik op een huis in Boskoop zag staan, maar of dat nou een handige naam is om op je huis te hebben in het geval dat je het huis wilt verkopen? Ik betwijfel dat.
Muurankers
Een andere methode om het bouwjaar van een huis aan te geven is die door middel van muurankers. Deze hebben daarnaast ook vaak een praktisch nut. De eerste muurankers doken al op in de dertiende eeuw. Muurankers werden vroeger op huizen geplaatst om de gevel te beschermen tegen het zogeheten uitknikken. Het gewicht van de dakconstructie en ander gewicht dat op de buitenmuren rust drukt namelijk langzaam maar zeker de gevel naar buiten. Maar door de gevels aan de voor- én achterzijde met muurankers aan de balken van de vloeren van de verdiepingen te verankeren, wordt dit uitknikken tegen gegaan. Zie hier een oud gebouw in Leiden met veel rechte zwarte muurankers.
Op het niveau van de begane grond zie je meestal geen muurankers. Dit omdat de muren op deze hoogte niet de neiging hebben uit te knikken, behalve als er ook een kelder of souterrain aanwezig is. Zie je dus ook muurankers vlak boven de begane grond, dan wijst dat op de aanwezigheid van een kelder of souterrain bij een huis.
Een bijgebouw bij Kasteel Keukenhof in Lisse met lage muurankers, wat duidt op een kelder onder het huis.
Deze lage muurankers bij een huis in Deventer doet vermoeden dat ook hier zich een kelder of een souterrain bevindt.
Ook bij andere stenen constructies zoals bruggen worden soms muurankers toegepast.
Voor wat betreft de constructie van een muuranker, zie hier een voorbeeld van een strijkbalk-anker. Deze constructie kan gebruikt worden als de buitenmuur loodrecht op de vloer staat. (Het voorbeeld is afkomstig van de site van www.muuranker.nl, een smederij aangesloten bij het Nederlands Gilde van Kunstsmeden.)
Vanaf ongeveer 1930 zijn aan de buitenkant van huizen nauwelijks meer functionele muurankers te zien. Dankzij de uitvinding van de spouwmuur zitten de muurankers tegenwoordig namelijk in het binnenblad van de muur, waardoor ze niet langer van buitenaf zichtbaar zijn. Er zijn dus twee soorten muurankers, de oude ‘ziende’ aan de buitenkant en de ‘blinde’ in de muur. Toch zie je soms nog wel muurankers aan de buitenkant van huizen gebouwd na 1930. Deze muurankers zitten er dan meestal alleen maar voor de sier.
Muurankers kan je in allerlei vormen smeden, rechte stukken – dat is het goedkoopst – maar ook in de vorm van versierselen en in de vorm van cijfers. Met cijfers kan je jaartallen maken. De eerste ‘jaartal-muurankers’ duiken in de zestiende eeuw op, maar pas in de zeventiende eeuw worden ze met grote regelmaat geplaatst. Zie hier twee voorbeelden met muurankers in de vorm van een jaartal. een huis in Deventer en een boerderij in Essen bij Haren, beiden met het jaartal 1683.
Het oudste huis met muurankers wat ik tot nu toe aantrof, betrof een huis in Deventer uit 1521
Het huis is daadwerkelijk in 1521 gebouwd, maar of de muurankers ook uit dat jaar stammen is echter de vraag. Ze kunnen ook later gemaakt en aangebracht zijn.
Andere vormen van jaartallen op huizen en gebouwen
Naast muurankers en gevelstenen zie je heel soms nog wat andere methodes om het bouwjaar op een huis aan te geven. Zo zag ik een keer op een boerderij aan de Voorweg tussen Leidschendam en Zoetermeer deze heel bijzondere vorm van een ‘jaartalweergave’. Het was niet gedaan met muurankers en ook niet in de vorm van een gevelsteen, maar als een haakwerkje dat achter het raam boven de voordeur was opgehangen.
Opmerkelijk detail: deze boerderij had in de jaren veertig van de vorige eeuw een bekende eigenaar. De graficus M. C. Escher was een aantal jaar eigenaar van deze boerderij. De boerderij was afkomstig uit de nalatenschap van zijn moeder. Dus wellicht heeft hij het jaartal gebreid.
Bijzonder is ook deze jaartalweergave in Haarlem in de vorm van een gebrandschilderd glas. Wel een beetje kwetsbaar. Sinds 1865 mag de jeugd hier niet meer op straat voetballen.
Nog een voorbeeldje van een jaartal in glas. Boven de voordeur van dit huis in Kethel staat het jaartal 1594 in glas. Ongetwijfeld niet het originele glas uit 1594.
Nog een methode om een jaartallen weer te geven zijn dakpannen. Soms worden deze ook gebruikt om het bouwjaar van het huis aan te geven. Dat zie je vooral bij boerderijen. Neem deze boerderij, die vlakbij Akmarijp staat (Eagmaryp zoals de Friezen de plaats noemen) .
Ze schreeuwen hier letterlijk van de daken dat de boerderij uit 1868 stamt (in ieder geval het dak). Nog een voorbeeldje. Op dit huisje in Kethel (vlakbij Schiedam) is op het dak het jaartal 1807 te zien.
Je kan zoiets ook met een rieten dak doen, zoals deze boerderij bij Barchem in de Achterhoek met het jaartal 1999 op het dak laat zien, al vermoed ik overigens dat 1999 niet het bouwjaar van deze boerderij is. Gezien de twee verbonden ringen boven dat 1999 denk ik eerder dat de eigenaar van de boerderij in dat jaar is getrouwd.
Tot slot van dit onderdeel dien ik nog te wijzen op de huizen met een zogeheten “eerste steen” in de muur. Die stenen vermelden naast een datum ook altijd een jaartal waarop “de eerste steen” is gelegd. Neem deze woning uit 1847 in het Friese Terherne.
Rechts naast de voordeur is een ‘eerste steen’ aangebracht, waaruit blijkt dat het huis in 1847 is gebouwd. “Op den 13 Maart 1847 heeft aan dit gebouw den Eersten steen gelegd Gerke Idzes Boetje.’
Maar omdat de ‘eerste-steen-gevelstenen’ vaak klein zijn en niet goed leesbaar vanaf de straat zijn, neem ik geen huizen met ‘eerste-stenen’ op in mijn collectie. Datzelfde geldt ook voor huizen met laatste-steen-gevelstenen. Eerlijk gezegd wist ik helemaal niet dat je ook zulke stenen hebt, totdat ik deze laatste-steen-gevelsteen bij toeval zag die Prins Claus in 1975 bij het Sonesta hotel in Amsterdam heeft gelegd.
Tot zover de methoden om een jaartal op een gebouw te zetten.
Links naar andere onderdelen van Holland in Huizen en Jaartallen.
- Een woord vooraf
- Jaartallen op huizen
- Romeinse cijfers op huizen
- De functie van een jaartal op een gebouw
- Hoe ging het onderzoek
- Periode voor 1525 – 1600
- Periode 1543 – 1600
- Periode 1600 – 1700
- Periode 1700 – 1800
- Periode 1800 – 1900
- Periode 1900 – 2000
- Periode 2001 – heden
- Bijlage de periode voor 1525