Een woord vooraf

Ik doe vaak nutteloze dingen, maar ik denk dat ik mij met dit project wel heb overtroffen. In juni 2023 waren mijn vrouw en ik een paar dagen op Schiermonnikoog. Mijn vrouw, die uit het noorden van Nederland afkomstig is, noemt het eiland overigens Schier wat ik heel verwarrend vind, want het is geen schiereiland, maar dat doet er niet toe.

Tijdens deze minivakantie viel het me op dat er op veel huizen op het eiland een jaartal was aangebracht met het bouwjaar van de woning, veelal in de vorm van muurankers. Het betrof hier zowel oude huizen uit bijvoorbeeld de achttiende eeuw als ook meer moderne huizen. Zie hieronder vijf huizen op Schiermonnikoog met jaartallen er op: 1721, 1724,1794, 1949 en 1950.

Behalve deze huizen zag ik nog veel meer huizen op Schiermonnikoog met een jaartal er op. Op onderstaande foto zijn bijvoorbeeld zelfs drie huizen naast elkaar te zien met een jaartal er op. Het witte huis stamt uit 1950, de twee andere huizen uit 1949.

Ik kreeg ter plekke het idee om een verzameling te beginnen van Hollandse huizen met een jaartal er op, met als streven om van elk jaar uit de periode 1600 tot heden een huis te vinden met het jaartal er zichtbaar op, die huizen te fotograferen zodanig dat het jaartal zichtbaar is en er dan een boek met foto’s van die huizen te maken, voorzien van een inleiding over het fenomeen huizen met een jaartal er op. Het jaartal 1600 was willekeurig gekozen.

Later bedacht ik dat het ook wel een leuk idee zou zijn om bij elk huis ook een tijdsbeeld te geven van de jaren waarin die huizen zijn gebouwd. Dit dan door bij elke foto puntsgewijs een aantal opmerkelijke dan wel interessante zaken te vermelden die in het jaar dat het huis is gebouwd in Nederland hebben plaatsgevonden dan wel met Nederland te maken hebben.

Maar om “de geschiedenis van Nederland” dan te laten beginnen in het jaar 1600 is een beetje vreemd, omdat Nederland in 1600 volop in de tachtigjarige oorlog zit. Zit ik opeens midden in de Slag bij  Nieuwpoort.

 2 juli1600; Slag bij Nieuwpoort. (Beide afbeeldingen afkomstig uit de ‘Atlas van Loon’ uit 1649.) Op de bovenste afbeelding staan de Hollandse en Spaanse legereenheden tegenover elkaar op het strand bij Nieuwpoort (in werkelijkheid speelde de strijd zich vooral af in en achter de duinen. De tekening is  dus historisch niet juist.) Op de onderste afbeelding leidt in het midden van de strijdgewoel prins Maurits te paard zijn manschappen naar voren.” (Ook deze afbeelding is historisch gezien niet juist. “Maurits nam plaats op een duin in de achterhoede. Vanaf dit hoger gelegen punt kon hij het slagveld goed overzien”). 

De geschiedenis van Nederland laten beginnen in 1600 is alsof je een voetbalwedstrijd op tv begint uit te zenden vanaf de veertigste minuut, dat doe je ook niet. Ik kon de geschiedenis natuurlijk ook laten beginnen in 1568, het ‘officiële’ begin van de tachtigjarige oorlog, maar dan missen we de “voorbeschouwing”: waarom kwamen de Nederlanden in opstand? Wat zat daar achter?

Daarom bedacht ik aanvankelijk om nog eens 25 jaar verder terug te gaan in de tijd en 1543 als startjaar te kiezen. 1543 is niet zo maar een willekeurig jaar. Het is namelijk het jaar waarin keizer Karel V de hertog van Gelre definitief verslaat en het hertogdom Gelre toevoegt aan zijn rijk. Gelre is het laatste gebied van ‘de Lage Landen’ – de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden – dat onderdeel wordt van het gebied dat in 1543 de ‘Zeventien Provinciën’ wordt genoemd. Al deze delen vallen dat jaar voor het eerst gezamenlijk onder één heerser (Karel V). Zes jaar later legt Karel V in de ‘Pragmatieke Sanctie’ vast dat de Zeventien Provinciën voortaan als één geheel gezien moeten worden en dat ze altijd samen zullen worden overgeërfd.

‘1543: Willem II, hertog van Gelre, onderwerpt zich aan het gezag van Karel V. Tijdens de Vrede van Venlo (1543) knielt Willem II voor de troon van keizer Karel V en onderwerpt zich aan zijn macht. Hij overhandigt hem het wapenschild van Gelre.’ Prent uit 1555

In 1543 bestaan de verenigde zeventien provinciën uit vier hertogdommen: Brabant, Gelre, Limburg en Luxemburg; zeven graafschappen: Artois, Henegouwen, Namen, Vlaanderen, Holland, Zeeland en Zutphen; één markgraafschap: Antwerpen en vijf zogeheten heerlijkheden: Friesland, Groningen (inclusief Drenthe), Overijsel, Utrecht en Mechelen. Brussel is de ‘hoofdstad’ van de Zeventien Provinciën. Zie hier een kaartje (uit de Wikipedia) van de verenigde zeventien provinciën (niet te verwarren met de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden’ die in 1588 ontstond).

Het gebied tussen het Hertogdom Brabant en het Hertogdom Limburg in is het prinsbisdom Luik waar de bisschop van Luik van Karel V niet alleen de geestelijke rechten maar ook de ‘heerlijke rechten’ mag uitoefenen. Uit de ‘Zeventien Provinciën’ plus het prinsbisdom zullen later Nederland, België en Luxemburg ontstaan. Gedurende twee periodes, 1543 – 1648 en 1815 – 1830, vormen deze drie landen “officieel” één gezamenlijk bestuurlijk geheel.

Officieus splitsen de Noordelijke Nederlanden zich in 1581 door middel van de ‘Acte van Verlatinghe’ af van de rest van de ‘Zeventien Provinciën’ en met de val van Antwerpen in 1585 volgt min of meer de praktische scheiding tussen de Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden. Officieel wordt de scheiding tussen de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en de (Spaanse) Zuidelijke Nederlanden bekrachtigd door de Vrede van Münster in 1648. In 1815 worden Nederland en België na de val van Napoleon en het Congres van Wenen weer verenigd, maar vijftien jaar later gaan ze weer, en nu definitief, uit elkaar.

Een jaar later besloot ik om nog eens achttien jaar verder terug te gaan in de tijd en het overzicht niet in 1543 te laten beginnen maar in 1525. De reden daartoe was dat ik daarmee een periode van 500 jaar – een mooi rond getal – de geschiedenis van Holland in Huizen van 1525 tot en met 2025  zou hebben. (Oké, dat was achteraf fout gerekend, dat zijn namelijk geen 500 jaren maar 501 jaren.)

Ik vond het idee om een dergelijk boek te maken een briljant idee, mijn vrouw vond het een belachelijk idee. Enfin, ik geef toe, het is een even zinloos als ambitieus project, want het zijn heel veel jaren, nog even afgezien van de vraag of er wel überhaupt voor elk jaar uit die periode een huis in Nederland met het betreffende jaartal er op te vinden is.

Het onderzoeksplan was – “Als we wisten wat we deden, heette het geen onderzoek”; Albert Einstein – om gebouwen uit het hele land in de verzameling op te nemen. Op een gegeven moment heb ik overigens het begrip ‘huis’ wat vergroot in ‘gebouw’, zodat ook stadshuizen, molens en boerderijen e.d. met een jaartal er op in aanmerking komen voor de verzameling van huizen met een jaartal. (Af en toe kwam ik ook gebouwen tegen met een jaartal van voor 1525 er op, die heb ik dan als een soort extraatje in een apart hoofdstuk meegenomen.)

In de hoofdstukken hierna vindt u eerst een inleiding over het fenomeen van jaartallen op huizen, wat nadere achtergrond en een verslag van mijn speurtocht. Daarna verdeeld over tijdvakken van een halve eeuw het overzicht van de gevonden huizen. De huizen staan gesorteerd op de volgorde van de jaartallen op de huizen. Voor elk huis staat aangeven: het jaartal, de plaats waar het huis staat, een foto van het huis waar het jaartal op te zien is en wanneer de foto is genomen.

Om een tijdsbeeld te geven van het jaar waarin de huizen zijn gebouwd heb ik daarnaast bij elk jaar puntsgewijs een aantal opmerkelijke gebeurtenissen vermeld die dat jaar in Nederland plaats hebben gevonden of met Nederland te maken hebben, waarmee u enigszins een beeld krijgt van de geschiedenis van Holland in huizen en jaren. Het is uiteraard geen volledige geschiedenis van de Nederlanden. Verre van dat zelfs. Het is vooral bedoeld om een tijdsbeeld te geven. (Van 1525 tot 1648 en van 1815  tot 1830 vormden Nederland en België plus Luxemburg formeel één ‘bestuurlijk gebied’.  Voor die jaren vermeld ik de belangrijkste gebeurtenissen van de combinatie. Voor de andere jaren vermeld ik alleen de belangrijkste gebeurtenissen in Nederland).

Enfin zie hier een overzicht van de (tot nu toe)  gevonden gebouwen per jaar. Ik mis er nog 32 van de 501. Voor de details (en grotere afbeeldingen) zie de betreffende hoofdstukken per tijdsperiode.

Het aantal gevonden verschillende jaren per periode waarvan al een huis met een jaartal er op  is vastgelegd bedraagt momenteel per periode:

• Huizen van voor 1525: 17 stuks

Huizen uit de onderzoeksperiode:

• Periode 1525 – 1600: 64 van de 76 stuks
• Periode 1601 – 1700: 100 van de 100 stuks
• Periode 1701 – 1800: 100 van de 100 stuks
• Periode 1801 – 1900: 95 van de 100 stuks
• Periode 1901 – 2000: 88 van de 100 stuks
• Periode 2001 – heden: 22 van de 25 stuks

Totaal periode 1525 – heden: 469 van de 501 stuks

De nog ontbrekende jaren zijn:

• Zestiende eeuw: 1526, 1530, 1531, 1538, 1539, 1541, 1544, 1551, 1561, 1568, 1577 en 1580
• Zeventiende eeuw: geen, is compleet.
• Achttiende eeuw: geen, is compleet.
• Negentiende eeuw: 1810, 1812, 1820, 1821 en 1831
• Twintigste eeuw: 1944, 1945, 1947, 1959, 1960, 1962, 1964, 1969, 1970, 1974, 1980 en 1996
• Eenentwintigste eeuw: 2010, 2021 en 2024

Enfin, heeft u de afgelopen jaren een dubieus om zich heen kijkend mannetje voorbij fietsen die naar uw huis zat te kijken, weet dan dat wellicht ik het was op zoek naar een huis met een jaartal er op.

Afsluitend, vindt u al dit gedoe over oude gebouwen en de geschiedenis niet interessant, weet dan dat u niet de enige bent zoals dit bordje op de Waterpoort in Gorinchem laat zien. In 1893 had het College van Burgemeester en Wethouders van die stad het over een ‘ziekelijke vereering van oude dingen‘.

Links naar andere onderdelen van Holland in Huizen en Jaartallen.

• Jaartallen op huizen
• Romeinse cijfers op huizen
• De functie van een jaartal op een gebouw
• Hoe ging het onderzoek
• Periode voor 1525 – 1600 
• Periode 1543 – 1600
• Periode 1600 – 1700
• Periode 1700 – 1800
• Periode 1800 – 1900
• Periode 1900 – 2000
• Periode 2001 – heden
• Bijlage de periode voor 1525